«Шығыс пен Батыс»

Әуезхан Қодар. Абыл мен Қабыл

Біздің бүгінгі тақырыбымыз «Абыл мен Қабыл, немесе Шығыс пен Батыс аясындағы көшпенділер мен отырықшылар айырмашылығы».

Кезінде үнді ойшылы және Үндістанды тәуелсіздікке жеткізген саясаткер Джавахарлар Неру айтқан екен; «Батыстан қол үзу шіріп біту мен өмірлік және өнертудырушылық қайраттан айыруға әкеледі. Сондықтан біз синтетикалық аспектіге қатты назар аударып, бүкіл әлемді өзіміздің игеру объектімізге айналдыруымыз керек», деп.
Бұл тамыры терең идея, өйткені біржақтылықтан сақтандырады, қазіргі уақыттың талабымен санасуға жетелейді. Алайда синтезге барудан бұрын әрбір өркениет өзінің ерекшелігін түсінгені жөн.

Біздің қазіргі қиын уақытта, даму үлгісін таба алмай отырған уақытта, дүниежүзілік мағынаға ие болған мәселе − Шығыс пен Батыс ерекшелігі және арақатынасы.
Бұл өте күрделі мәселе. Так қана жағрафия немесе тарих мәселесі емес, мыңдаған жылдық дәстүр, әдет-ғұрып, таным-көзқарас мәселесі. Және бұл тек дәстүрге қатысты емес, ой алмасуына да қатысы бар. Адамзат өркениетінің ой қоры шектеулі, сондықтан ол халықтан халыққа көшіп отырды. Мысалы, христиан дініне зороастризм әсер етсе, христиан діні кейін исламға әсерін тигізген, буддизмнің Қытай мен Жаонияға жеткен «үлкен дәңгелегі» Үндістан мен Шри Ланкада сақталған алғашқы буддизм нышандарынан мүлде басқа. Көне грек философиясын адамзатқа арабтар жеткізсе, Батыс білімпаздары әл Фарабидің «Табиғат матбұғат» ілімін пайдаланып, техникалық жетістіктерге апаратын материалистік көзқарас қалыптастырған. Сөйтіп, ежелгі Бабыл, Мысырдан нәр алған қазіргі өркениетіміз пайда болды. Әйтсе де, Батыс пен Шығыс айырмашылығын түсіндіру үшін біз алдымен «Шығыс» ұғымының мазмұнын анықтап алуымыз керек. Сонау орта ғасырдың өзінде еуропалықтар өз-өзін басқа құрлықтар тұрғындарына қарсы қойып, «Шығыс» деп парсылар, түркілер, арабтар, үнділіктер, қытайлар құрайтын Азия елдерін атаған. Сонымен қатар олар Шығысқа Қасиетті Ұрым империясына кірмеген Батыс Еуропа елдерін де жатқызған. Бұл тісініктердің жаңғырығы біздің уақытымызға дейін жетті. Дәл осы жағрафиялық аймақтар шығыстану ғылымының зерттеу ауданыныа айналды. Ғылымның бұл саласы бойынша, Шығыс көнелік пен жаңалықтың арақатынасы Батысқа түбегейлі қарама қарсылықтан тұратын тfрихи-мәдени қоғамдастық. Оның батыстан ерекшелігі қоғамдық және өнертудырушы сананың 19 ғасырға дейін ортағасырлық үлгімен дамуында және содан туындайтын қазіргі замандағы дәстүрлі мәдениет маңызының артуы.
Антикалық және біршама византикалық негізде пайда болған еуропалық мәдениет аймағынан Шығыстың айырмашылығы, өзара бірлікте бола тұра, бірнеше бастаудан нәр алады. Олар үнді, иран, қытай мәдениеттері және бұларға 10 ғасырда қосылған мұсылман мәдени аймағы. Бұл тұста мынаны есте сакқтау керек, 17 ғасырдан бастап Шығыс тек қана жағрафиялық немесе бір жүйедегі тарихи-мәдени ұғым болудан қалды. Шығыстың отарлануы Шығыс пен батыс арасындағы ежелгі заманнан келе жатқан дәстүрлі байланысты бұзды. Слнымен қатар, ол өмірде жаңа байланыс жүйесін құрады. Қазіргі Азияның жас айдаһарлары осы жүйеде өз өзін қайта жасап шыққан шығыстық шабандоздар. Қазір солардың қатарын Қазақстанда қосылып келеді. Егер өркениетімізді мозаика ретінде алатын болсақ, әрбір халық сол мозаиканың белгілі түске боялған бөлшегі.

Осындай дүниетаным тарлығынан аттап өткен батыс ойшылдары француз философы Жиль Делез бен, итальян психоаналитигі Феликс Гваттари. Олардың кездесу орны шөл дала, шөлейт кеңістігі. «Мағына логикасы» еңбегінде Делёз философияны үшке бөледі: биіктік философиясы (платонизм), тереңдік философиясы (орыс софиологиясы) және осы екеуіне қарсы қойылған тгеістік философиясы (стоиктер мен киниктер). Тегістік өзіндік қасиеті жоқ тұлғадан бұрынғы кеңістік. Ол субъектке табынушы феноменология алаңынан өзге.
Тегістік − шизоағындар кеңістігі, соңғы ұғымды Делёз Гваттаримен бірге жазылған «Капитализм және шизофрения» еңбегінде кіргізеді. «Ынтығу машиналары», «мүшесіз дене», «шизоағындар» − бұл қоғамдық өндірістің қойыртпалары. Капитализи ынтығу ағындарын жасайды да, оны таңбалайды, ақшаға немесе эдип үшбұрышына негіздеп. Шизоанализ философиясының мақсаты ағындарды әлгі таңбадан босату, фрейдисттік ұғымдардан безіну.
Осы шептегі келесі бейнелі сөз − ризома, 1976 жылы Делёз осы аттас кітабын тудырған. Ризома (біздің қаңбақ сияқты, тамыры келте өсімдік) постмодернисттік сана сезімнің бейнесі. Ол классикалық ой тәсілінің өкілі тамырға (ағаш, орманға) қарсы тұрады. Тамырдың орталығы бар, тереңге кеткен діңі. Ризома − орталығы жоқ және кеңею арқылы өсетін ау сияқты құрылым, мысалға, орманның кез келген жерінде өсе алатын саңырауқұлақ шоғырын алуға болады.
Бұл бейнеге этнографиялық сипат берсек, онда тамыр отырықшы, ал ризома көшпенділер мәдениетін әйгілейді. Осындай орын өзгертудің нәтижесі «Капитализм және шизофренияның» екінші томына кірген «Номадология туралы трактат» (1980). Нақтылап айтқанда, көшпенділер осылайша бейнеленуге өздері сұранып тұр, себебі, олар кеңістікті бөлмей, кеңістікте бөлінеді. Көшпендіні тегіс кеңістікке орналастырып, оны қандай да болсын тұғыр мен тіректен айырып, Делёз тақырыпты жеке, таза күйінде алады, сөйтіп ішкі мағынасын тереңдетіп, қайтадан ашады. Трактат көшіп қону мәселесінің көркем және зердеуи зерттеуіне айналады.
Егер Рене Генон отырықшы халықтар көшпенділерді әлемнен ығыстырып мүлде жоқ қылады десе, Делёз бен Гваттари көшпенділер тірлігінің өміршеңдегіне сенеді. Олардың ойынша, керісінше, қазіргі заман отырықшылардың ақырзаманы. Өйткені олар тек Мемлекет формасында ғана топтаса алады, ал мемелекет топтасудың ең тоталитарлық формасы. Себебі мемлекет ол есеп пен бақылау, тұлғаны машиналык бөлшекке айналдыру. Мемлекет ұғымына олар соғыс машинасы деген ұғымды қарсы қояды. Топтасудың мұндай түрі тек қажетті кезде ғана пайда болады, сосын тарап кете береді. Бұл тұрғыда Делез бен Гваттари француз ойшылы Пьер Кластрдың теориясына сүйенеді. Ал Кластрдың айтуынша, мемлекеттің пайда болуы заңдылық емес, қателік. Өйкені алғашқықауымдық қоғамдар мемлекетсіз ақ өмір сүрген. Әйтсе де, соғыс машинасы алғашқықауымдық тағы құрылымдарынан гөрі жауынгер көшпенділердің «жабайы» құрылымдарында іске қосылған. Қалай болғанда да соғыс Мемлекетті тудырады, немесе Мемлекет соғыстың нәтижесі, себебі жеңімпаздар жеңілгендерге жаңа заң ұсынған деп айтуға беймүмкін. Өйткені, соғыс машинасы Мемлекет формасына қарсы бағытталған, мейлі ол актуалды немесе виртуалды болсын. Осының нәтижесінде Кластр Боэций сияқты «ерікті құлдықтың» мәселесін шешуге құмар: адамдар қалай құлдықты қалады екен, өйткені олар үшін ол мәжбүрлі немесе сәтсіз соғыстың нәтижесі емес еді ғой? Ол аздай оларда мемлекетті болдырмайтын механизмдері болды ғой. Онда мемлекет неге және қалай пайда болады? Неге мемлекет жеңді? Пьер Кластр мәселеге бойлаған сайын өз өзін оны шешу амалынан айыратын сияқты. Оның ойынша, мемлекеттің пайда болуы эволюция емес, мутация. Демек, дейді делез бен Гваттари эволюцияны дамытушы отырықшылар емес, көшпенділер. Отырықшылардың кеңістігі бұдыр, көшпенділердікі тегіс. Олар бұл кеңістікте табиғатпен күреспейді, оның соңынан ереді. Көшпенділердің тегіс кеңістігі мейлінше аз қашықтықтың кеңістігі: тек шексіз жақын нүктелер ғана біртекті болады. Бұл Евклидттің сызып бөлінген кеңістігіне қарсы қатынас кеңістігі, жекетұлғалық оқиғасы бар қатынастың, көз жіберудің емес, ұстап сипалаудың кеңістігі. Тегіс кеңістікте арықтар мен соқпақтар болмайды. Бұл біртекті алаң иемденген орнын сызып бөлмейтін жиынтық орталықтан ада ризоматикалық жиынтыққа тән. Бұл кеңістікті тек оның үстінде саяхаттап қана пайдалануға болады. Көшпендінің жермен байланысы тек қана мекенсіздендіру арқылы жүзеге асады, тіпті, соның нәтижесінде көшпенді жер иеленсе де. Жер жер болудан қалып, жәй топыраққа, аяқ басар тұғырға айналады. Ол белгілі біртұтас әрекет нәтижесінде мекенсізденбейді, бірақ тек орманы шегініп, дала мен шөл туындаған орындарда ғана. Көшпенділік климаттың әлемдік өзгерістерінен гөрі жеке климаттардың тұрақсыздығына байланысты. Қайда тегіс кеңістік пайда болып, барлық бағытта кеңейе бастаса, сонда көшпенді де пайда болады. Ол осы кеңістікпен біртұтастанады және өзі оны кеңейтеді: дала көшпендіні қалай туындатса, ол да оны сол мөлшерде туындатады.
Сонымен қатар, делез бен Гваттари көшпенділер тірлігін өркениеттік метафора ретінде түсі