Журнал “ТАМЫР” №44 август-декабрь 2016

Мына адам, –
Табытында жатқан адам,
Біреудің ала жібін аттамаған;
Көзіне мақтамаған бір пендені,
Сыртынан бір жақсыны даттамаған.

Ол бөлек , мүлде, сенен, мүлде, менен,
Көп тантық көйіткенде –
Үндемеген;
Жақсыға жаны қалмай бәйік болып,
Сүйсінген!
Біздей оны күндемеген…

Алаштың үш жүзін де аралаған,
Адаспай ақ, қараны саралаған;
Өтіне желдің ылғи өзін қойып,
Бетіне дүниенің қарамаған!

Құтыра соққан небір құйынменен,
Күні жоқ жаны тулап, күйінбеген.
Қарағайдың қарсы біткен пұтағы еді,
Заманға,
(Жаман түгіл!), –
Иілмеген!

Сері боп, күнде думан, аламан боп,
Кекілін кербестінің тараған жоқ;
Тұлпар мен сұңқарларға іш тартты да,
Жабы мен қарғаларға қараған жоқ!

Емес ол академик,
(Не біліп бұл,
Осы елдің қабырғасы сөгіліп тұр?);
Қадалып Қасиетті Төрт Кітап пен,
Абайды оқушы еді егіліп бір…

Алланың сүйген құлы ол,
Қара да тұр:
(Біз қалдық…
Алдыда не?

Заманақыр?!):
… Шырылдап шыбын жаны, құдіретті
Құдайды бетке ап, ұшып бара жатыр!

Хош, бауырым!

Артта қалып қайғың менен шаттығың,
Бітті ғұмыр. Таусылды дем. Батты күн.
Асау жүрек ақиқатқа ұмтылған,
Алқынып кеп, басты міне аптығын.

Жоқтау жырға ұласқан соң жаз әні,
Бақұлдасып келді жұртың азалы.
Поэзия жанарына жас алып,
Қара өлеңнің төңкерілді қазаны.

Арасында Батыс пенен Шығыстың,
Жыр аңсаған жүректермен ұғыстың.
Сен байрағын өттің көкке көтеріп,
Бөрі текті Алаш деген ұлыстың.

Оза шауып мынау озбыр заманнан,
Болмысыңмен биік тұрдың қоғамнан.
Махамбеттің жебесінің ұшы едің,
Жалғандықтың өкпесіне қадалған.

Жанды меңдеп ұлы Абайдан қалған мұң,
Жұматайға жұлдыз болып жалғандың.
Бір күлдің бе ғарыш жаққа кетерде,
Көп кещеге шынын айтып жалғанның.

Ғарыш жақта болғандықтан мекені,
Ақын рухы зеңгір көкке кетеді.
Көк Түріктің көне сөзін жаңғыртқан,
Сенің жырың ғасырларға жетеді.
Бақұл бол, аға!

Эссе
немесе қазақ жаугершілік дәуірінің соңы
Әуезхан Қодар жырау жайында айтылған, қорғандағы тасқа ойылып жазылған көне жазбалар

Ой
Жырдан әуелі ой іздейсің. Ойы жоқ өлең ессіз қылық тәрізді. Ренжітеді, күйінесің, содан кейін… ұмытасың.
Қаламнан ой ағып түскенде, өмірді ішінен көргендей боласың. “Ойдың өзі – ғұмыр”! Әуезхан жырды ғылыми поэзияға айналдырғысы келеді. Стихиялық эмоция логикалық заңдылыққа бағынады. Әр өлең әйтеуір бір мәдени тұтастықтың белгілі, дара қабаттарына дейін тереңдеп барады. Топырағын үңги отырып, тамырының сала-сала ұшына жетеді. Тамыр ешқашан өзі – азығын жеткізген, өсіріп шығарған жасыл желекті дінге ұқсаған емес. Мәдениет те сол сияқты: өскен, толған сайын өзі жарып шыққан тамырдан біртіндеп ажырағандай, одан біржола алыстағандай көрінеді. Өзек тал бойына жаңа қасиеттер жинаған сайын, өзге бағытты таңдауына алып, күрт өзгере бастайды. Тамыры арқылы ағашты тану қиын, ағашы арқылы тамырын тани аласың.
Қодардың ұстаздарын оқысаң, ұстаздарынан Қодарды тұлға ретінде келешекте қалыптастыратын қасиетті де, құбылысты да іздеп табасың. Бірақ, Қодар арқылы сақара жырауларына, еуропалық ақындарға, латынамерикалық әфсана туғызушы қаламгер-ойшылдарына оңай барып қайтуға балады. Мұратты жеріңді, аттанатын бағытыңды білмейсің, әйтсе де қуалаған жол сілемі қайыра айналып, қайтып келуіңе мүмкіндік береді. Яғни, мәдениет бір-ақ бағытта жүреді, бір-ақ мәрте жүреді және ұстанған бағдары – еңбегінің жемісі қандай болары белгісіз талпынысынан туады.
Егер шәкірт ұстаздарына тым қатты ұқсап бара жатса, онда ол адамның шығармашылық ізденісі азайып бара жатыр деген кесім пішуге болады. Сондықтан, Әуезхан Қодарды болашағын болжау қиынға соғатыны аян, ал қайдан бастау алғанын аңғару – оңай.

Эстетика

Эстетика мәселесін есеппен шеше алмайсың, ол іштен өзі кездейсоқ тууы қажет. Шотқа салған әдемілік, өлшеміне сүйеніп шешімін тапқан әсем дүние түптің түбінде музыкасынан айырылады.
Әуезхан кейде санға бағынып бара жатып, кенет көшпелі сақ екені есіне түскенде, шұғыл тізгінін жинап ала қояды. Дала… Дала… Ұлан-ғайыр кеңістік,
Мен бір нүкте… тоқтата алмас сөйлемді. Ұйқаса алмай, үндемеуге келістік –
Жел аймалап тазартуда ой, демді.
Бұл жыраудың Бұқар жырау тәрізді алыптардан өзгешелігі, ол екі тілде қатар толғайды, әуелі көне қыпшақ жұрнағына сүйеніп, Еділ бойына келіп, қонып жатқан ғұн тайпаларына мадақ жырын оқиды, содан кейін қуыршақ кінәздіктерге біріге бастаған елдің аласапыран тіліне көшеді.
Әуезхан жырау – ескіні аңсаған діншіл жауынгер.Ол көк Тәңірге сыйынады. Оның өзінде қай ғасырда, жердің қай пұшпағында сыйынып отырғаны белгісіз. Тәңірі бар ел едім мен, Тәңірім қайда? Тәңірі жоқ әмірлердің әмірі майда. Кезінде Әуезхан Қодар Тәңірін іздеп, шарқ үрып Мұрат Аджиге де барады. Аджи Алматыға келіп,оған кітабын әкеліп берген еді. Кітабында: біз қарғысқа ұшырадық, өйткені далалық құдайымызды жоғалттық деп, жазылып тұрды. Олжастың мұраты басқа. Ұлы ақынды Жерорта теңізі жа-ғалауындағы Адам ата мен Хауа ана арасында туған алғашқы махаббаттың тұңғыш тілдескен, алғашқы тілі толғандырып жүр.
Әлде бір қателіктен құт қашты ма екен? Ақын мойымай іздей берді. Ол енді пәлсапалық трактаттар жазуға көшті: “Түркілер түсінігінде бұл ұш құбылыс (Көк тәңірі – Адам – Жер) ғажайып біртұтастықта қаралады… Тірісінде түркі азаматы өзін көк Тәңірінің үкімін орындаушы ретінде түсінген”. Келесі бір жерінде Әуезхан: “Олар өздерін уақыттан жоғары санады. Отырықшылар өзіне уақыт көрінісі ретінде қараса, көшпенділер өзін кеңістік қарақшысымыз деп есептеді. Кеңістікті кеңінен кешкендей, уақыттан да өте шыққысы келді. Бұл – Жер мен көктің тепе-теңдігі және Күн айналымына негізделген Мәңгілік идеясының көрінісі еді,” – деп жазады. Есімізге ұлы Күлтегіннің “Үлкен жазуы” түседі: Биікте көк Тәңірі, Төменде қара жер жаралғанда, Екеуінің арасында адам баласы жаралған. Әрине, Тәңір діні жайында ой қозғап, пікір түю салиқалы еңбекті қажет етеді. Бірақ, Тәңір діні, Тәңір идеясы мені және Әуезханды әзірше тек эстетикалық категоия ретінде ғана көбірек қызықтырады. Бірде атақты алашордашы Біләл Сүлеевтің немересі, көсемсөз шебері Жәнібек Сүлеевтің маған бір сыр ашқаны, ойын бүкпесіз тура айтқаны бар: “Знаешь, я верю больше в аруаха, чем в общего единого Бога для всех религий”. Немесе, белгілі театр режиссерінің “Я – язычник” деген сөзін алайықшы, екеуі де біздің бойымызда тәңіршілдіктің терең отырғанын көрсетеді. Біздің жырау эстетикалық үлгіні жыраулық дәстүр мен бабаларымыз Тәңірге арнап шырқаған мадақ жырларынан іздейді. Қаза берсек, Әуезхан Қодар поэзиясынан жортуылда айтылған, жорықтарда шырқалған жаугершілік үрдісті де таба аламыз. Ақын, пәлсапашы, жауынгер, кешегі қарға тамырлы қазақтың бұл ұғымды бір сөзге сыйдырған тілімен айтсақ – Жырау.

Ұстын
Эстетика мәрт қылық пен ірі мінезге тоқтамаса, салмағы жеңілдеп кетеді.
Сұлу өлең жаза беретін ақыннан ертең түк қал-майды, сондықтан оның бойында қайрат болу керек. Бәріне ұнауға талпынған эстетика қадірін жоғалтады.
Принципсіз ақын ешқашан жырау бола алмайды. Ұлы Абылай ханға сын айта алмағанда, Бұқар жырауыңыз ұрпағының құрметінен айырылар еді.
Айтатынын айтып сала алмайтын ақынның қадірі жоқ.
Біздің кейбір ақындар мадақ жырын Тәңір мен Жауынгерге оқымайды… Жоғарыдан мақтау күтеді. Жорық көрмеген ақын ту көтере алмайды, олар сый-сияпатты жорыққа санайды. Батыр болу үшін жорықтың шартын қабылда, үйде отырып, жыраулықты талап етпе.
Әуезхан! Ешқашан атыннан түспе! Отбасы, ошақ қасынан жылы орын іздегендердің орны да сол, көшпелі жауынгер ақын өмірін жорықтарда өткізсін!

Георгий Теймуразович Хухуни — доктор филологических наук,
профессор, зав.кафедрой теории языка и англистики Московского Государственного Областного Университета. Известный ученый, член экспертной комиссии ВАК РФ, прекрасный Человек, сотрудничал с А.К. и принимал участие в мероприятиях А.К. в Москве. Публиковался в ТАМЫРЕ — прогрессивном журнале, главным редактором которого много лет был Ауезхан Кодар:
Уважемые казахстанские коллеги!
Я глубоко опечален смертью, на мой взгляд, одного из наиболее крупных — это говорю совершенно искренне представителей современной постсоветской (не слишком удачное выражение, но другого подобрать не могу) поэзии. Ниже попробовал выразить свои чувства по этому поводу, хотя получилось, наверное, не слишком складно.
Сегодня печальный день прощания с Ауэзханом Кодаром. В первую очередь, конечно, это огромная потеря для литературы и народа Казахстана. Выражаю родным, близким, друзьям и всем соотечественникам покойного свои глубокие соболезнования.
Но не в меньшей степени это потеря и для всех ценителей поэзии на постоветском (вероятно, не только на постсоветском) пространстве. Ауэзхан Кодар, будучи до мозга костей сыном своего народа, вместе с тем является и автором замечательных произведений — в первую очередь, поэтических — написанных на русском языке. Пожалуй, в его творчестве в наиболее полной мере нашел решение вопрос о том, можно ли выражать свою национальную культуру на языке, изначально для нее не родном.
Его стихи — то проникнутые глубокими философскими размышлениями, то наполненные античными реминисценциями, то искрящиеся тем неповторимым юмором, которым он обладал, являются достоянием всех, читающих по-русски, а будем надеяться — найдут достойное воплощение в переводах на другие языки.
Особенно хотелось бы здесь вспомнить опыт (к сожалению, крайне небольшой) нашего сотрудничества, когда Ауэзхан Кодар готовил к изданию переводы поэзии жирау и попросил меня принять участие в редактировании этого труда. Не скрою — мне было порой неловко предлагать свои соображения — в полном смысле слова «советы постороннего» — человеку, для которого эта поэзия была вдвойне своей — и как для носителя казахской культуры, и как для специалиста, великолепно разбирающегося в ее поэтике. Вероятно, порой мои предложения выглядели достаточно наивно. Но Ауэзхан Кодар обладал одной чертой, присущей по-настоящему крупным личностям: он никогда не давал своему «редактору» (беру это слово в кавычки, ибо моя роль была гораздо скромнее) почувствовать свое превосходство в обсуждаемом вопросе и всегда, даже не соглашаясь с теми или иными соображениями, выражал свое мнение максимально деликатным образом.
Ауэзхан Кодар прожил всего 57 лет — до обидного мало, но создал за эти годы столько, сколько удается немногим, которым отпущен гораздо больший жизненный срок. Светлая память замечательному Поэту!
Георгий Хухуни

Нельзя не преклоняться перед такими достойными сынами казахского народа, как Ауэзхан Кодар. Скоро ему исполнится 55 лет, и в преддверии юбилея мне хочется поделиться с Тобою, читатель, личными впечатлениями от многолетнего общения с этим замечательным человеком.

Проза жизни была такова.
Ауэзхан Кодар приехал в Алма-Ату в начале 1980-х – после того, как поработал юристом в одной из фирм к Казалинске, куда был направлен по распределению по окончании юрфака КазГУ. Этому предшествовало то, что к достижению возраста 26 лет, несмотря на необходимость «просто выживать и обеспечивать себя, свою личную независимость», несмотря на повседневную рутину этого выживания — он успел создать множество литературных произведений, одно из которых послал для прочтения Дулату Исабекову. Этот влиятельный человек по достоинству оценил талант «начинающего», не публиковавшегося автора, и в силу имевшихся возможностей поспособствовал тому, чтобы Кодара перевели из глухой бесперспективной провинции на работу в Алма-Ату. Впоследствии содействие в жизнеустройстве молодому человеку, случилось оказать и Мурату Ауэзову.
Это – первые, кто приходят на память, а хороших людей, Ауэзхана окружающих, было наверняка немало.
Если бы жизнь его была лёгкой, какой она кажется другим, которые общаются с Ауэзханом Кодаром… Его заразительный и громкий смех перечёркивает все сомнения в том, что ему трудно, что он что-то делает через силу. А ведь, говоря техническим языком, его суммарная напряжённость в единицу времени превышает напряжённость мышц, нервов, воли «обычного здорового человека» в десятки раз.
Я каждое утро у себя дома с пожеланием доброго утра встречаю жену и дочь, и даже целую ручку своей дочери но дальше в совершенствовании своих личностных отношений не шёл.
А Ауэзхан находит способы совершенствовать семейные отношения и не считает, что совершенству есть предел. Он – семейно состоятельный человек, который делит своё состояние между членами семьи.
В семье, где жена посвящает стихи мужу, дочь посвящает стихи своему отцу, а он пишет для супруги и дочери стихи. Наверное, в современном Казахстане трудно найти ещё одну такую семью.
Прошло почти тридцать лет с тех пор, когда Ауэзхан приехал в Алматы из Казалинска, а стремление идти вперёд, идти по новым путям, найти свой путь – этот вектор направляет всю его жизнь.
Бывают переживания со слезами на глазах, когда уже вынужденная прикованность к постели ведёт к отвращению сверхвозможностям человеческого сердца, нервов, и только рассудок заставляет, стиснув зубы, остановив этот наметившийся взрыв, найти себе новый выход для того, чтобы направить свои эмоции в творческую направленность.

Продолжить чтение

Бахыт Кенжеев‎ в Ауез Кодар

12 ч · Нью-Йорк, Нью-Йорк (штат), Соединённые Штаты Америки ·

Скорбь, когда умирают друзья — всегда велика. Ауэзхан был особенно дорог мне как казаху-полукровке. Он был одним из ничтожно малого числа людей, которые могли свободно писать по-казахски и по-русски, и переводить в любом направлении. Именно такие люди в конечном итоге оказываются основателями национальных литератур… А уж о горе для Замзы и Айман — что я могу сказать…

 Zitta Sultanbayeva

10 июля в 20:26

В это трудно поверить! Не стало Ауезхана…
На этих фотках полтора года назад мы были у него в гостях Тогда он только только выкарабкался из тяжелой болезни, благодаря и своему мужеств, а также благодаря любви и заботе своей супруги Замзы и доченьки Айман.
И не успев прийти в себя, он сделал такой славный подарок всем своим коллегам и друзьям, отметив с размахом юбилей уникального журнала «Тамыр», раздав свои «премиальные асыки»…Буквально пару недель назад он презентовал номер, посвященный Жанату…
Кто бы мог подумать, что он уйдет вслед за ним так быстро…Какая то страшная мистика!
У него была миссия…Он на своих мощных плечах сделал то, что было не под силу никому другому…Он создал «Тамыр», объединивший казахский интеллектуалов!
Нулевые прошли под знаком этого корневого журнала.
Благодаря  И.Полуяхтову,                       Ж. Баймухаметову, А.Акишеву и многим другим авторам, которых он привлек, журнал стал значимым!
У него был много достоинств, но все же у него было доброе сердце…Примите соболезнования от нашей семьи. Иманды болсын, наш Auez Kodar

Продолжить чтение