Журнал «ТАМЫР», №47, 2018 год.

 

Однажды, разъезжая по равнине Падании, в дельте реки По, самой длинной реки Италии я слушала радио, есть отличная радиостанция национального охвата, посвященная целиком и полностью чтению книг, обсуждению их, прослушиванию альтернативной музыки, с весьма профессиональными ведущими, и в эфире этого радио я услышала следующее:  «Поэты, независимо от  пола и национальности являются разведчиками, проходчиками галерей смыслов и знаков, поэты связаны с истоком, с первой ночью  творчество поэта, сродни огню пещеры, блики которого играют на её стенах, освещая первые рисунки, до того как появилось слово, был образ».

… не отступая ни на шаг от сигнальной тропы, не выставляя себя,  но эту  связь, поэты открывают нам спящую душу  предметов и явлений и имеют власть разбудить нас и  даже лечить и вылечить. Одним словом поэты – это шаманы.

Всегда для понимания поэзии нужно иметь особые условия жизни, не о гурманах под светом  мягким ламп читален сейчас идет речь, нужно обостренное чутье и необходимость – необходимость, продиктованная житием. Как животные, чувствуя, что они болеют, уходят в ночь и ищут особые травы, так и душа, отупев от бесконечной карусели консумизма, катапультирует или прячется в самые узкие щели, впадает в летаргический сон,  уходит в апнею…

И вот  тогда дежурный ангел подкидывает вам тоненький сборник стихов, купленный на книжных развалах за пару евро.

Джузеппе Унгаретти, год рождения 1888, он родился в Египте, в городе Александрии, может быть его рождение там, связано с воплощением служителя библиотек? Мне, верящей в реинкарнацию, эта мысль кажется очаровательной, но пока его творчеством «мучают» подростков в лицее, весь итальянский мир знает его самое знаменитое стихотворение, заключенное в двух словах! (за что школьники конечно благодарны) но именно благодаря  этому стихотворению Джузеппе Унгаретти считают Отцом герметизма, как стиля, как техники написания стихов. Как религии по отношению к арсеналу слов, к их тщательному подбору, в итоге стихотворение «Утро» – похоже на мантру  “humility, surrender” критерий? Лаконичность. Бриллиант  сияет, обрамлённый  двумя словами.

Поэзия сжата до размеров точки звездной, попав в тебя она начинает набухать и расти соками собственной лимфы,  эта крошка может постепенно и исподволь накормить тебя, утолить голод по инакости, космическим смыслам и разговорам с друзьями.

Mattina                              Утро

M’illumino                      Я освещен

d’immenso                     бесконечным

 

Утро. Я бесконечностью сияю. Через меня сияет бесконечность.

…и не важно сколько по-настоящему ранних утр вы встретили за вашу жизнь, сколько эпитетов и прилагательных, бережено избранных из словаря потратили до этого другие поэты, сколько раз вы сами механически добавляли слова, котoрыми пользуетесь, видя нечто привычное и неповторимое одновременно, как рассвет, закат,  разлитый в небе картридж из господних чернил, два слова Унгаретти, есть квинтесенция.

…с возрастом и переживанием экзистанциального опыта вам хватает душевного такта не вставлять везде и всюду слово жаргонное,  такое как «абалдеть», «как красиво», «чётко», вы наконец-то в состоянии просто молчать, понимая что лучше, иначе и не скажешь, Унгаретти вас поднимет милосердно из серых будней, поставит в высокий ряд свидетеля чуда,  свидания с новым днём, он подарит звездную надпись,

 «я бесконечным освещен» и этот свет прочистит глаза души.

…шум извне умолкает, на смену ему приходит  мощный и ритмичный гул вашей собственной крови, бегущей по венам, вы открываете внутренние глаза, которые уже долгое время носите про запас, оставляя на потом  свидание с  интимным проживанием даров существования.

Идя на эту строку, как на сигнал азбуки Морзе, внутренним ухом удерживая волну, вы наконец-то счастливый выходите из логики сансары и смотрите на лилинию горизонта, как на пункт от-бытия.

Чтение стихов в каждодневной жизни становится водоразделом, Быта и бытия, дня и сезонов, дарит  новую систему координат.

Небо, которое ты знал раньше было тесно от взгляда брошенного вскользь, исключительно в целях метеорологических, – это небо  становится  полным гомона птиц,  становится симметричным отражением моря, небо новое нигде не заканчивается, оно выгибается  над собой самим и становится  жидким серебром, вблизи  замирает, тает, набегая на белый ровный песок.

Вам открывается недосягаемое, видное только ранним утром милосердие света и при этом вы чувствуете свои человеческие границы, вы находитесь внутри недосягаемости, как мушка в янтаре, плотно, герметично сидя у Христа за пазухой и вкушая его милость.

Стихотворение за стихотворением я открываю для себя новый мир, мир поэзии Унгаретти, в нём можно жить как в нише и именно через неё можно найти выход из «плоского круга» в новое измерение по спирали, там, где царит свет всех оттенков и всех цветов, разлитая грусть освежает воздух осени, и снова вы встречаете строки-ступени  погружения, они дают другое осмысление уроков по истории о первой мировой войне…

Солдаты, так называется – это стихотворение из пяти слов.

Soldati                                                            Солдаты

(bosco di Courton luglio 1918)                  (куртонский лес июль 1918)

Si sta come                                                    Стоят

D’autunno                                                     Как осенью

Sugli alberi                                                    На древах

Le foglie                                                        Листья

 

Высказываясь о глубоком, о бесконечном, о грандиозном, о трагедии Унгаретти сжимает сам воздух вокруг слов и от этого слова становятся  н’ютоновскими яблоками, падают в душу читающего.

И вот вы не заметили, а у вас появился Друг!

Имеющий глаза да увидит, имеющий уши да услышит, рассказываются истории, стихи, длинною в полстраницы и даже в полторы, он рассказывает вам о сокровенном  своем … вы сидите в “casa di poeta”. B египетском квартале итальянской диаспоры и вместе  с ним входите в сказку его детства, он вспоминает, будучи уже в Италии, взрослым, о том, как его мать после ужина, после вечерней молитвы рассказывала ему об этих местах.

Моё детство, пишет он в своих стихах, было пропитано рассказами об Италии. Внешний мир с его бесперебойным движением и фанатизмом, в стенах нашего дома был лишь фрагментом. И по прибытии в Италию, он удивлён тому, что для него было пунктом назначения  «Италия», для людей других отсчитывается как половина пути, откуда надо  плыть еще дальше.

«Я сидел в тени у дверей трактира с людьми, которые говорили о Калифорнии, как о собственном поместье. И с ужасом  отмечал как я похож на них. Сейчас я чувствую жар крови в моих венах, – это кровь моих мертвых. И взял я заступ в руки тоже. В дымящихся расщелинах земли я разражаюсь смехом. Прощайте все желания, адио ностальгия. Я знаю о  будущем и  прошлом всё, что только и доступно человеку. Я знаю и судьбу мою и корни. Мне не осталось ничего, что можно осквернить, о чём мечтать. Я насладился всем и я страдал. Мне не осталось ничего, как бросить все и умереть. Займусь спокойно воспитанием отпрысков. Когда мой ненасытный аппетит меня толкал в объятия смертных ласк, я воспевал живое. Сейчас я признаю, я тоже, что любовь, гарант выживания вида, или её, любви, приход означен тем, что видно смерть».

Я взяла на себя смелость перевести вам спонтанно все стихотворения, которые вы видите и читаете здесь, не корпея над каждой строчкой, потому что эти стихи я читаю уже несколько лет подряд, с тех пор, как  поддавшись чувству узнавания отчаяния, купила карманное издание в мягкой обложке за пару евро, меня толкнул на это голод, голод по стихам, которые я могу есть, как горбушку хлеба, орошая её крупными слезами ностальгии, не по прошлому ностальгии, не по городу моей юности, а по состоянию максимально приближенному к креативному спириту…

… для тех, кто может быть захочет найти или сравнить в переводе мастеров  есть оригиналы, великолепной стихотворной прозы поэта Джузеппе Унгаретти.

 

LUCCA — UNGARETTI

A casa mia, in Egitto, dopo cena, recitato il rosario, mia madre

ci parlava di questi posti.

La mia infanzia ne fu tutta meravigliata.

La città ha un traffico timorato e fanatico.

In queste mura non ci si sta che di passaggio.

Qui la meta è partire.

Mi sono seduto al fresco sulla porta dell’osteria con della gente

che mi parla di California come d’un suo podere.

Mi scopro con terrore nei connotati di queste persone.

Ora lo sento scorrere caldo nelle mie vene, il sangue dei miei morti.

Ho preso anch’io una zappa.

Nelle cosce fumanti della terra mi scopro a ridere.

Addio desideri, nostalgie.

So di passato e d’avvenire quanto un uomo può saperne.

Conosco ormai il mio destino, e la mia origine.

Non mi rimane che rassegnarmi a morire.

Alleverò dunque tranquillamente una prole.

Quando un appetito maligno mi spingeva negli amori mortali, lodavo

la vita.

Ora che considero, anch’io, l’amore come una garanzia della specie,

ho in vista la morte.

 

Я только приблизилась к краешку неба поэта и нашла в нём то, что может искать любой человек, рыбачащий на берегу, море приносит поэтов томики, подарки на рождество.

И я любовно их храню, ценю и делюсь с вами.

NATALE                                                    РОЖДЕСТВО

 

di Giuseppe Ungaretti                          Джузеппе Унгаретти

 

Non ho voglia                                     Нет охоты мне нырять

 

di tuffarmi                                           В путанницу улиц

in un gomitolo

di strade

 

Ho tanta                                             На плечах моих усталость

Stanchezza                                         Сгорбили согнули

sulle spalle

 

Lasciatemi così                                 Ах оставьте меня здесь

come una                                           Да и позабудьте

cosa                                                     В уголке у камелька

posata                                                 Словно вещь простую

in un

angolo

e dimenticata

 

Qui                                                         Здесь не слышно ничего

non si sente                                          Кроме жара печки

altro

che il caldo buono

 

Sto                                                          Я останусь рядом с ней

 

con le quattro                                       Я и дым колечком

 

capriole

di fumo

del focolare

 

Napoli, il 26 dicembre 1916                  Неаполь 26 декабря   1916 г.

Скульптура Казахстана, подчиняясь всеобщему процессу, проходящему в мировой художественной практике, вливается в контекст развития современного искусства Казахстана. Зарождается необходимость преодоления стереотипов художественного мышления, возрастает интерес к творческому эксперименту, новаторству в области формы, к образной выразительности скульптуры, расширению её жанровых и типологических особенностей, к стилевому разнообразию. Современное поколение мастеров способствует сложению новых индивидуальных манер и художественных тенденций. В своих произведениях они переосмысливают традиции реалистической пластики, доказывают, насколько восприятие национальных идей зависит от современного понимания исторического наследия и требований времени. Труды художников, созданные в условиях свободы самовыражения, ориентируются на новаторство и за последнее время достигли определенных успехов. В современной скульптуре появляются новые технологические приемы, которые определяют возможность использования новых материалов и конструктивно-пластических систем, приводящих к созданию новых образов.

Стимпанк – один из самых узнаваемых стилей, благодаря своим характерным атрибутам. Обычно при упоминании слова стимпанк сразу же представляются различные паровые механизмы и технические средства. Стиль интересен необычным подходом: здесь присутствует ощущение старины, используются различные технические методы, вплоть до употребления конкретных механических деталей, что конечно же, расширяет возможность для различных стилистических решений. Основными элементами метода стимпанк можно считать технологии, основанные на принципах механики и паровых машинах, достигших высоких степеней развития: паровозы, паробусы, паровые экипажи, дирижабли, примитивные аэропланы, роботы и прочие загадочные механизмы, сделанные из клёпаного металла, медных труб и дерева. Наличие у стимпанка специфической художественной формы привело к появлению в мировой культуре определённого стимпанк-стиля.
Применение стиля стимпанк современными художниками Казахстана привносит новые оттенки в современное изобразительное искусство страны. Тенденции этого направления можно проследить в творчестве основоположника казахстанского поп-арта в инсталляциях Г. Трякина-Бухарова, художника, работающего в стиле «ресайклинг». Он собирает композиции из выброшенных на помойку предметов — творческий метод, получивший в мировой практике название «художественный ресайклинг». Одна из известных работ скульптора «Реплика на “Летающего белого в Караганде”» (1998) была сделана под впечатлением от КарЛАГа, окруженного могилами заключенных. Раскрытие темы у Трякина-Бухарова в основном происходит через условные образы животных — кабанов, верблюдов и лошадей, которые он составляет из таких предметов, которые сейчас можно определить как «знаки советского прошлого» — чугунные утюги, ванны и унитазы. (За манию художника к собирательству этих вещей многие называет его в шутку «экологом»). Так создаются практически все работы Трякина-Бухарова. Особенно впечатляюще воспринимается композиция на тему сталинских репрессий «Диктатор», где в центре, на месте лица помещена пластинка с записью сталинского речи, а у основания впаяны три лопаты –символ совершаемых под его речи погребений. Произведения, созданные такими авторами можно назвать «вторичным использованием» или эко-артом, который не является новым на Западе, где в течение длительного времени художники использовали старые детали и предметы для создания произведений, несущих новые идеи. Совмещение традиционного литья с включением деталей из готовых механических изделий, отражающих тему, (где подчеркнуто сплелись природа и технологии – что так характерно для современного мира), можно проследить в работах А. Мергенова «Коктем» (2003) «Жер ана» (2010). Композиция «Коктем»: на небольшом постаменте две лошади и почти реалистичные фигурки сидящих на них детей. Скульптура выполнена в бронзе, материал отполирован до золотого блеска, который придает работе цвет солнца. Работа наводит на мысль, что скульптор абстрагируется от первоначального назначения органической и механической составляющей объекта, трансформируя их в художественно-семантическую модель некоего современного киборга. В скульптурной композиции на тему «Дон Кихот» (2014) живописец Р. Аканаева использует механические приспособления, «осторожно» вставляя их в целостную скульптурную композицию. Лейтмотивом этого произведения являются трагизм одиночества, так вновь поднимается проблема человека страдающего, но не сломленного. В данном случае драматическая интонация звучит почти пронзительно образ Дон-Кихота «соткан» из металлических деталей все вместе отдаленно напоминает эстетику стиля стимпанк. Однако, фигура чересчур статична, автору не удается раскрыть внутренний потенциал и используемого материала требующего взрывной энергии.

Образы произведений З. Кожамкулова строятся на рубеже пространств между двумя мирами: машин и природы. Натурные мотивы и механические детали органично сплетаются, превращаясь в произведения, сформированные в т.н. «индустриальном» стиле. Композиция «Царица степей» установлена в конно-разлекательном комплексе Аул Ресорт Алматы. Скульптура изображает быка, собранного из старых металлических деталей, на нем женщина в свадебном головном уборе «саукеле» и со щитом в руках. Объект расположен таким образом, что массивная фигура быка параллельна самой земле, степи, ее ровной плоскости», и только женщина с ее четким и рельефным лицом возвышается в пространстве. Одежда царицы украшена мелкими металлическими элементами, почти сплошь покрывающими ее. Скульптор с поразительной точностью передал напряжение животного, его тяжелое движение вперед. Линия изгиба шеи быка подчеркнута обычными дисковыми фрезами и зубчатыми рейками. В ногах – воротки для плашек и протяжки. Ноздри животного сделаны из фрезы для нарезки зубьев, а рога из труб. Скульптор выполнил все условия данного стиля. Необычный монумент установлен на низком постаменте, чуть возвышающемся над землей. Развевающейся хвост подчеркивает движение животного и, одновременно, придает легкость массивному произведению. Автору монумента удалось вырваться из круга старой советской монументальной школы и найти формулу выражения степной ментальности, где форма не стесняет пространство. Следующая скульптура из металлических предметов, (уже отслуживших и пришедших в негодность) – «Бык» (2016). Фигура животного высотой 250 см упирается копытами из поршней в землю. Большое количество болтов, гаечных и разводных ключей, бойков с молотка и проверочных калибров смонтированы таким образом, чтобы подчеркнуть мощь и силу быка. Основанием рогов служат обоймы конических подшипников. Морда и рога практически уже традиционно сделаны из цепей и трубок маслопровода, но добавление гаечных ключей и колец подшипников в огромную массу головы раскрывают образ более мощно чем в первой композиции. На теле быка можно рассмотреть диски от автомобилей, бак, небольшие меха, кольца и шайбы, окутанные металлической сеткой. Главным элементом, создающим образ, становятся многочисленные полосы металла и пружины, которые отработали свой срок, – приводя в движение различные механизмы, теперь же они создают иллюзию образа мощного животного. Поражает естественность, реалистический характер этой скульптуры. Кроме натуральных размеров композиции, с помощью набора металлического хлама эффектно переданы все детали и черты животного. Невольно возвращаешься к символике образа быка, олицетворяющего космическое начало, божественную силу и мужскую власть. В этих двух произведениях проглядывается генетический код, интерпретированный сквозь призму современности, ведь в казахском фольклоре бык является знаковой фигурой, символизируя стихию кочевой жизни. Многочастные, сливающиеся в причудливые формы, детали, плоскости, фрагменты механизмов вздымаются вверх, застывают в монументальной неподвижности, создавая напряженный потенциал взрывной энергии.

В скульптурных объектах Кожамкулова прослеживается смелость в применении современных художественных идей, попытка исследовать аспекты формальных инноваций, и наблюдать за тенденциями нового времени.

Концептуальные позиции и инновационные тенденции развития казахской скульптуры могут стать основанием создания общей теоретической концепции художественно-интегрированной среды новых городов Казахстана XXI века. Под художественной концепцией развития городской среды подразумевается комплекс или круг вопросов, включающих образно-художественное и архитектурно-пространственное решение всех составляющих её элементов. Творчество казахских художников, выводящих на международную арену культурное наследие своего народа в новых пластическо-художественных парадигмах, может органично входить в архитектурно-художественные пространства строящихся городов Казахстана.

В своем романе «Порог не возврата» Ауэзхан Кодар исследует процесс деконструкции общества среди дрейфующих тектонических сдвигов социального масштаба девяностых годов. Этот период времени он рассматривает, как ницшеанскую смену полюсов аполлонической категории, несущей размеренность и уравновешенность на дионисийскую категорию, где преобладает инстинктивное начало, свободная игра бунтарских жизненных сил. Это становление достигает своей кафкианской фатальной «точки невозврата», пронизывая все социальные слои общества от самых неимущих до самых влиятельных лиц государства; выходя на пределы, где реальное плавно перетекает в ирреальное; проецируя четко выстроенную систему от нижнего хтонического мира, пересекая все проблемы видимого мира; проявляясь в философских спорах, от самых низших сфер бытия, до выхода за пределы божественной сущности; от ницшеанского дуализма до зороастрийской борьбы Ахурамазды и Анхро-Манью.

Автор реконструирует общество, исследуя структурные основы бытия, выстраивая собственную модель на основе единичных событий, взятых из реальной жизни, тем самым создавая новые комбинатории, конструируя и придавая им новые смыслы. Модель романа тождественна мистическому многоуровневому арт-объекту со своей выстроенной космогонической структурой, включающей адский мир, хтонические параллельные миры, средний мир людей и мир божественный.
Стержнем произведения являются основополагающие вопросы бытия, которые по мере развития сюжета достигают своего подлинного смысла. Это сложные философские и теологические вопросы эпохи постмодернизма, которые ставит перед собой как отдельная личность, так и общество в целом.

Вся конструкция этого мистического метафизического арт-объекта закреплена ключевыми фразами, которые проходят по всему «телу» произведения, то предопределяя предшествующие события, то формируя последовательное ступенчатое развитие сюжета.

Подобно Кафке и Булгакову, персонифицированные образы произведения созданы, исходя из типажей реально существующих людей, включая самого автора. Воплощенные в романе произведения искусств также являются авторскими работами художников нового времени – Саида Атабекова и Сакена Нарынова. Это известные художественные объекты, которые автор органично вписывает в общую структуру романа, раскрывая все новые смыслы, подчиненные общей фабуле произведения. Ауэзхан Кодар использует как бы уже существующий реальный материал — конкретных людей, местность, конкретные жизненные ситуации, произведения искусств и создает из них новую реальность, выстраивая четкие структурные комбинации, подобно смысловым комбинаториям Делеза. Динамика общественных социальных перемен освещает все новые грани персонажей романа, раскрывая тайные стороны их метафизической и ментальной сущности.

Центральная фигура произведения – Агзам Агзамович Агзамов, собирательный образ интеллигенции 60-х годов, одновременно являющийся обобщенным олицетворением консервативного аполлонического мистического тела нашего общества. В один миг он теряет все что составляло его статус как социальную единицу. Его не только лишают материальных ценностей, званий, положения, но и «обезличивают его ментальную сущность». Удар в самое сердце символизирует камень, который он обнаружил внутри Корана (реальный объект художника Саида Атабекова). Агзамов теряет хварну (божественную благодать, удачу, кут…), которую он унаследовал от своих предков. Тема хварны – основное связующее звено произведения, постепенно разворачивающееся во все более глубоких философских аспектах.
По ходу романа, метаморфозы социальных перемен проводят Агзама Агзамовича от самого дна общества до метафизического переосмысления ценностей жизни. Агзамов попадает в неожиданный круговорот событий и подобно сказочному персонажу народного фольклора Ер-Тостику, путешествует по неизведанным мирам в поисках истины.
Находясь, казалось бы, в том же городе, общаясь с теми же людьми, он открывает изнаночную сторону жизни, сокрытую и ранее завуалированную.

«Все тайное становится явным». Путешествие начинается с его входа в хтонический мир. Агзамов попадает в КПЗ, где он встречается с «отбросами общества» — Философом и Поэтом. В ходе завязавшейся беседы Философ делает обобщающее определение настоящего времени: «Постмодернизм – не течение, а состояние после всего, что случилось с культурой двадцатого века… Это такой сильный похмельный синдром после слишком большой веры в Разум… (и) не только сон разума, но и сам разум рождает чудовищ. И вообще, нет платоновского мира идей (у Платона мир идей безразличен к человеку), разум находится в языке». В ходе беседы, Агзам Агзамович освещает свою позицию, которая характеризует поколение, выросшее на суфийских традициях: «Мы – восточные люди. А на востоке мир – скорее подтекст, а не текст».
«Но, если нет текста, извините, никакого подтекста не будет» — здесь автор словами Философа выражает основной контекст романа, основанный на хайдеггеровском изначальном речении, как божественном и человеческом явлении, связующим существование с бытием.

Выйдя на свободу без документов, Агзам Агзамович направляется «куда глаза глядят». «Теперь людям нет до меня дела, каждый ждет своей маршрутки или автобуса». Ему нужно было выбрать: «То ли перейти улицу по светофору, то ли по подземному переходу. По светофору конечно, быстрее, но Агзамову нужна была стопроцентная безопасность». Эта ситуация характеризует его, как человека осторожного, размеренного, просчитывающего свои будущие шаги. Агзам Агзамович спускается в переход, подобно тому как герои народного фольклора спускаются в нижний подземный мир. Здесь раскрывается панорама внутренней стороны нового времени. Агзамов размышляет: «…получается, что у нас такие же разброд и шатание, как во времена римской империи? Но ведь это падение породило христианство, возможно и мы стоим на пороге создания новой религии. (Здесь автор выражает свои надежды на возрождение тенгрианства, которое он считает частью зороастризма, о чем он повествует в конце своего произведения). Среди какофонии просящих подаяние нищих, музыкантов, бродячих актеров, среди бабушек, продающих пирожки и всякую снедь, он видит лавку с изображением бога Ахурамазды, где продают божественную благодать – хварну. «Когда-то он написал книгу о хварне, его за это объявили диссидентом, а теперь эта тема – достояние массового сознания».

Подойдя ближе к лавке, где на полках были выставлены книги, Агзамов узнает свою книгу, посвященную хварне. В недалеком прошлом, ввиду некоторых непредвиденных обстоятельств, он вынужден был всенародно от нее отказаться. Агзамов делает попытку забрать свое произведение, но крепкого сложения подземные стражи, хватают его и заводят в трансформаторную будку. Здесь продолжается его путешествие по хтоническому миру как стремительное движение в нижние сферы на лифте в мрачные закоулки Гадеса. В этом мире он встречается с вором в законе, который держит весь теневой бизнес, он предлагает Агзамову сотрудничество: «Ты напишешь, что у тюрков была только царская хварна, а я подарю эту книгу Президенту».

Надо отметить, что сквозь все произведение «Порог невозврата» проходит последовательное исследование темы хварны. По сути эти размышления о защите со стороны высших сил: является ли хварна достоянием только избранных – царей мира сего, либо она может принадлежать любому раскаявшемуся человеку. В этом романе хварна переходит границы зороастрийского символа, заходя в те пределы, где зашифрована тема спасения нации и каждой отдельно взятой личности. В тюркской этимологии хварна символизирует особое божье провидение – кут, с позиции христианства – доктрина спасения, божья благодать.

Агзам Агзамович отказывает вору в законе, сказав, что тюркская хварна называется кут, и ею может обладать каждый тюрок, избранный богом. На просьбу отдать книгу Агзамов слышит предопределяющую события ключевую фразу: «Ты напишешь новую». Двое боевиков накидываются на Агзамова и обирают его до нитки. «Откуда у меня столько дерьма, — недоумевает Агзамов, оказавшись в туалете; без нужды поправляя очки, которые не успели прибрать грабители…». «Но я теперь не нужен со своими очками… очки не той диоптрии, они никогда не подойдут к нынешней реальности». Сцена в туалете – трансгрессивный акт освобождения «тела». Возможно именно с этого момента Агзам Агзамович начинает понимать, что он представляет собой поколение, которое воспринимало мир, возможно, через призму искусственно созданного сообщества, и которое уже себя пережило.

Агзамов знакомится с девушкой пониженной социальной ответственности, некой мисс Ноль, она же – Манька-Обманка, она же Анхра-Манью, которая будет сопутствовать ему во всех дальнейших событиях.
«Агзаму Агзамовичу самому стало интересно, кто он теперь – прежний Агзамов, или судьба дает ему шанс отторгнуть себя прежнего и попробовать начать все сначала, как говорится, с чистого листа». Он размышлял о том, что «все изменилось», что «на телевидении свирепствует реклама», «город задыхается от подержанных автомобилей», «неугомонные рекламные вывески зовут в рестораны и казино», «улица Саина стала пристанищем проституток, в воздухе стоял запах крупных бесшабашных денег и продажного секса».

Агзам Агзамович решает поговорить с кем-то из друзей и отправляется вместе со своей подругой к Айхану – постмодернисту и ярому западнику. В квартире, где жил Айхан, раскрывается действо булгаковской демонологии: Агзамова встречает Лолита и Цекало, а далее он встречает Тарантино, Ницше, Гераклита и Хайдеггера. Здесь автор перечисляет основные знаковые лица нового времени, которые влияли на духовное формирование всех уровней населения девяностых.
На протяжении всего романа внешние метаморфозы сменяются внутренними. Любая смена декорации, местности или личностей несет двойной, а то и множественный смысл. Мы наблюдаем как последовательно трансформируются личности, где каждый из персонажей раскрывается в новых аспектах. Это касается и Агзамова, и мисс Ноль, и философа, и Айхана, и других многозначных представителей романа, которые в процессе движения сюжета достигают своей истинной сущности через надлом, потери и различные катаклизмы судьбы.
В девяностые больше всего пострадала интеллигенция, именно эта прослойка общества оказалась невостребованной. Образованные люди не находили свою нишу, где могли бы в полной мере реализовать свои возможности. Кандидата наук можно было встретить торгующим на барахолке или на блошином рынке, либо увидеть копающимся в мусорной свалке. Многие из интеллигенции девяностых ушли в теневой бизнес. «Я даже не бомж, ибо даже бомж имеет какой-то социальный статус. Я – хуже, Я – ничто, Я – странное существо, пережившее собственную сущность».

«Агзам Агзамович попадает в казино, где как это ни парадоксально, молились верующие. Совмещение несовместимого объединяет доведенная до абсурда вера в чудо. Схематичная вера в бога советского времени уже не работает: «Отец когда-то научил его формуле исламской веры в одной молитве, которую он давно уже не помнил…». Агзамов был атеистом, и «…его удовлетворяла научная картина мира… Но он видел, что в этой картине мира никто не нуждается». Закоренелые атеистические устои рушились, все вокруг кинулись в религию, мистику, эзотерику. И здесь обоснованно приводится цитата Ницше: «Культура – это скорее исключение, чем правило… это такая же наружная пленка, под которой все так же торжествуют дикие первобытные инстинкты». Столкновение времен в романе проецируется как внутренний конфликт главного героя на сломе нравов, духовных истин, закостеневших морально-этических норм советского времени. Глобальное проявляется в частном, частное говорит о глобальном, приводя к философскому противоречию между аполлоническими и дионисийскими картинами мира. «Мы так же беззащитны перед вопросами бытия и веры, как миллионы лет назад. Получается, что нет в истории никакого прогресса, а возможно, что нет никакой истории… Он не знал, что мир страдает перепроизводством символов, теряющих свое содержание, но продолжающих существовать… И здесь, в игорном доме, ему также захотелось чуда, то есть дармового, ничем незаслуженного счастья… Тем более, что он стал Никто, то есть существом богоравным… Ведь бога тоже никто в лицо не видел, несмотря на это в него верят. Наверно обращение ничтожества в ничто и называется богослужением». В этом мысленном монологе Агзамова автор косвенно касается темы отчужденности, оторванности человека от божьей благодати (хварны, кута) и выражает сильный внутренний порыв Агзамова заполучить любым способом пусть даже незаслуженное Счастье.
Ему повезло. В казино Агзамов выигрывает миллион. Его просят подойти к хозяину заведения.

В кабинете за столом восседает Задница. Тут надо отметить, что Ауэзхан Кодар писал на языке альтернативной литературы, «когда низ преобладает над верхом, либидо над разумом, вытеснение над вытесняемым». Ключевая фраза этого эпизода: «Люди тебя боготворят, а ты всего лишь задница». Задница – символ перевернувшегося мира, что соответствует внутритекстовому перевертышу, где автор как на американских горках переводит разговор от самого низшего до глубоких аналитических рассуждений: «…на западе давно отказались от фаллоцентризма. Это ведет к феминоцентризму. Но мужчина никогда не отдаст своего господства. Значит, это ведет к коллапсу идентичности… Нет теперь ни востока, ни запада, ни нации, ни мужчины, ни женщины. Есть только одна большая Задница. Тысячелетия мы делали культ из Головы, теперь наступила эпоха Задницы». Пожалуй, это экстравагантное высказывание Задницы – мысли самого автора о наступившей эпохе постмодернизма, когда нет ничего запретного, когда стираются понятия «плохо», «уят»; автор предвидит не только развивающееся размежевание полов, но и глобальные миграционные процессы на внешнеполитическом уровне. Всплеск феминизма — сквозная тема произведения, которая каждый раз проявляется во все более масштабной и угрожающей форме.

Задница оказался известным человеком: «Время теперь на моей стороне, ты мне нужен». Агзамов размышляет: «За несколько лет исчезли молодчики в малиновых пиджаках, возникли солидные дяди с солидным бизнесом, а за ними гуттаперчевые племянники с совершенно железной хваткой любителей вечной и безнаказанной халявы. Вот так они выходят в люди, не оставляя другим этой возможности, а потом милостиво предлагают сделку, как самый выгодный для тебя шанс». Эта мысль автора, выраженная Агзамовым, и в наше время не теряет своей актуальности.
Задница – образ сатаны, новый Хозяин мира. Он не прячется в преисподней, Он откликнулся на молитву Агзамова, Он уже здесь – среди нас.

Задница предлагает Агзамову грязную сделку: «…надо делать карьеру на глупости людей, на самом святом, на чувстве патриотизма… Я сейчас со всеми договариваюсь и разыгрываю свою партию, где в конечном итоге президентом стану Я… Мы отныне везде должны показываться вместе. …В посольстве, на разных приемах… Представляете, я такой крутой, а вы такой красноречивый…».

У Агзама Агзамовича появилось подозрение, что все что с ним случилось – козни этого подонка, который держит все под контролем. Будто в подтверждение этих мыслей, Задница продемонстрировал Агзамову свою систему контроля – огромный экран, который позволял ему следить за ходом происходящей жизни в государстве: «У меня столько компромата на всех, что пусть только попробуют пикнуть…». Особо пристальное внимание у него к отбросам общества, бомжам: «С них как раз глаз спускать нельзя. На остальных всегда можно найти рычаги влияния, а этим все пофиг…».

На экране однокомнатная квартира. Рослый русский мужчина и темноволосый казах. Агзамов узнает в них того философа и поэта с которыми сидел в КПЗ. Задница продолжал: «Это самая ничтожнейшая порода людей, я их называю гении-кустари… Однажды от одного из них я услышал слова Гераклита: «Мир – ребенок, играющий в кости». И для меня все стало на свои места, нет ни смысла, ни бессмыслицы… Я открыл казино – самое точное определение времени». Напоследок Задница отдает Агзамову выигранный пакет с деньгами.

Девушка, которая везде сопровождала Агзама Агзамовича и ипостаси которой будут раскрываться по ходу романа, «оказалась таким Робин Гудом, отбирающим деньги у богатых и отдающий их неимущим». «Я такой Эрос с вагиной – посредник между богами и смертными. Я считаю, что женщина – дар богов бедным смертным». Агзамов назвал ее: «мой лысый Харон по потустороннему царству социального дна».

Чтобы не остаться одному, Агзам Агзамович вместе с мисс Ноль решается посетить мастерскую художника Такена.
У входа в мастерскую на небольшом возвышении стояло что-то вроде стеклянного коитально-дефекационного комплекса. «Эта работа «Фалловедение» — слияние мужских и женских гениталий, как размывание границ полов, символ разрушения сакральных барьеров наступившей эры феминизма, своеобразное единство в борьбе противоположностей… мне кажется, этой работой я разрушаю всю гендерную проблематику. Нет проблемы равенства и неравенства, есть только соитие», — прокомментировал Такен.

Немного поодаль, в мастерской стоял объект из двух изогнутых лент — Ленты Мебиуса, символизирующие визуальные искривления пространства и метафизические метаморфозы. «Но зачем искривлять?» — подумал Агзамов… «Сетчатые конструкции с непредсказуемо-сложными спиралевидными извивами вызывали у Агзамова ассоциации с диалектикой Гегеля». Такен пояснил: «Эта моя работа с пространством и временем… Нет ни жизни, ни смерти, есть только кажимость истины. Парменид говорил: «Бытие есть, небытия нет». Все дуальности – кажимость. Мое творчество – разоблачение той кажимости».

«Эта работа — Тазша-бала», — говорит художник о следующей своей работе. Мне кажется, это корневой образ для казахов. Это архетип таланта, обреченного на забвение, а зачастую и на презрение в темной невежественной среде, озабоченной лишь удовлетворением своих первобытных инстинктов… Я не знаю другого народа, который занимался бы систематическим отстреливанием своих самых достойных людей… И тем не менее этот народ живет, пусть как Тазша-бала, но он несет свой крест и потому достоин не только уважения, но и хварны (кута)».

Агзам Агзамович глубоко погрузился в свои мысли. В контексте разговора он вспоминал, как ему пришлось публично отречься от своей книги о хварне. Возможно, это было его первое признание своей вины, а может и покаяние, когда он понял взаимосвязь между отречением от книги и личной потерей хварны.

Далее художник говорит о том, что он переосмыслил визуальный образ хварны: «Обычно она изображается, как сияние над тиарой правителя, а я поместил это сияние между волосами и лысиной мальчика – паршивца… Тем самым я хотел сказать, что хварна – это не подарок богов, а внутреннее свойство, которое придает царское величие даже скромному пастуху».
Агзам Агзамович размышлял: «А может прав Такен, хварна – это всего лишь внутреннее свойство, тогда я ее никак не могу потерять. Она всегда будет со мной… Вот живет же, к примеру, Такеша, его никто не осыпает милостью, не превозносит, он еле выживает, судя по этой скромной мастерской, где он спокойно творит, воплощая свои идеи в искусстве, ибо для него национальное неотделимо от общечеловеческого. Возможно именно в этот момент зародились первые ростки ментальных изменений в сознании Агзамова.

Следующая работа Такена – «Зеркало». Одно зеркало было обычное, другое – вогнутое. С какой бы стороны не подходил Агзамов, зеркало его не отражало. «Чего я лишился, души или плоти? Или они на самом деле одно, и я лишился всего сразу?». Этот объект – символ Ничто: достижение гармонии, нирваны, Великой пустоты, созидание через процесс саморазрушения, так характерный для дионисийского периода.

Что касается постоянной спутницы Агзама Агзамовича – мисс Ноль, то ее, на первый взгляд, одноплановый образ раскрывается во все более новых ипостасях. С одной стороны, это отвязная дама свободных нравов, но по мере движения сюжета, мы обнаруживаем у нее свои четкие мировоззренческие позиции, характеризующие время дионисийского свободомыслия, где управляет апокрифическая Лилит. Ее речь скорее походит на уставные лозунги феминистического движения: «Мы – одно онтологическое тело… Быть женой для меня презренно! Быть женой – это то что убило женщину в женщине! Быть женой – это значит стать рабом одного мужчины. Это значит – запереть на кухне все свои влечения и страсти! Это значит, что ты не можешь быть язычницей и вакханкой, что ты не можешь отдаваться тому, кому захочешь! Это значит, навеки лишить себя выбора! И что взамен всему этому – только штамп в паспорте и лицемерное уважение общества, и сплошное лицемерие с мужем, когда ты ему изменяешь, и он изменяет тебе? Нет! Я не могу так лгать – ни себе, ни обществу!».

Далее Манька-Обманка приглашает Агзама Агзамовича к своим друзьям. Символично, что они не следуют в переходы и подвалы, нижние миры, а поднимаются вверх на четвертый этаж микрорайоновского дома. Агзамов тут же узнает в них философа и поэта из КПЗ. Манька охарактеризовала их так: «Есть такая порода людей, несвоевременных, пасынков каких-то. Вечно они не к месту, но всегда в движении и размышлении. Это началось еще с Сократа».
Здесь надо отметить, что автор ненавязчиво проводит параллель с этими региональными архетипами по типу Тазша-бала и Сократом. По Ницше, Сократ был порождением столкновения дионисийского и аполлонического начал.
«Агзамову становится все интереснее с этими деклассированными элементами, вдруг превратившихся в интеллигентов и интеллектуалов. Философ цитирует: «Христос мог бы тысячу раз рождаться в Вифлееме – ты все равно погиб, если Он не родился в твоей душе!». Поэт комментирует: «…он перевел Силезиуса. Это поэт-мистик 17 века… Ангелус Силезиус – один из отцов негативной теологии, а наша душа жаждет бога, но не в церкви же его искать или в мечети, там все опошлено бизнес-муллами, да и пора бы нам всем прийти, наконец, к наднациональной религии, но как к ней прийти? Только из души человеческой, только из самой этой нашей жажды! А Силезиус так и писал о том, что бог рождается в душе человека!».

«Проблема богоискательства волновала Агзамова давно. Мысли, подобные высказанным здесь, высказывали еще средневековые суфии… (Вместе с тем), его напугали эти двое, которым было тесно не только в казахской, но и в русской культуре: «Где этот самый Ангелус? – гневно вопрошал про себя Агзамов, — а где мы, казахи? Что он может дать нам для нашего национального возрождения? Какая у нас может быть преемственность с христианской традицией?». Здесь противопоставляются две позиции, два взгляда на развитие культуры, которые до сих пор актуальны. Это интровертивный взгляд изнутри и экстравертивный взгляд с позиции всеобщих глобальных процессов нового времени эпохи постмодернизма.

Философ конкретизирует: «Модернист хочет изменений в мире, а постмодернист – его переориентации… тех же изменений, только в условном поле. Мир вменяем только как символический универсум и поддается переструктуризации только в символическом плане. Поэтому Деррида считает, что мир — это текст. Образ модернизма – дерзкий художник, дающий пощечину дурному общественному вкусу. Модернизм – культ эпатажной личности. Образ постмодернизма: человек с вечной ухмылкой на лице от предпонимания неизбежности всего, что происходит. Бодрийяр пытался создать философию предпонимания обгоняющей саму себя современности. Хайдеггер первым понял, что переход на технотронную фазу цивилизации будет фатальным для самого человека, отныне и до конца своих дней становящегося частью технологии… Все важные понятия – как этнос, нация, человек, гуманизм, гуманность – не имеют ныне того содержания, в гуще которого они создавались, ибо не мы их создаем, а они – нас, то есть, у нас есть определенные стереотипы этноса, нации, гуманизма, которым мы пытаемся следовать… Но задача заключается как раз в том, чтобы самим создавать понятия, или как говорит Делез, «творить концепты». Нам до этого далеко, а Делез их немало сотворил… На мой взгляд, «тело без органов» (Делеза) – это новое понятие гуманизма, или точнее дегуманизации без берегов».

Здесь уместны будут определения самого Делеза: «Тело — не судьба, а первичное сырье, нуждающееся в обработке, постоянно растущая и разрушающаяся множественность… кажется, будто человеческий вид преодолел специфическую точку, откуда невозможен ни возврат, ни снижение скорости, ни торможение. Раз смысл утрачен, раз пройдена эта точка инерции, всякое событие становится катастрофичным, становится чистым событием без последствий… События без последствий – как тело без органов».

Агзамов не мог понять, «…ведь модернизм всегда считался положительным явлением. Даже Сартр говорил, что экзистенциализм – это гуманизм». (По Сартру, человек существует настолько, насколько себя осуществляет. Человек всегда присутствует в человеческом мире. Из этого следует, что экзистенциализм определяет человека по делам, что судьба человека в нем самом). Здесь Философ сослался на Хайдеггера: «Только тогда, когда гуманизм выйдет за пределы морализма, начнется настоящее развитие человечества… Это и предлагает постмодерн в лице Бодрийяра. Поймите вместе с ним, что не субъект, а объект важен… Меня более всего привлекает идея Хайдеггера о том, что Бог умер, но что его место осталось. Получается, что все это время мы занимаемся тем, что заполняем «место» не тем содержанием. Но каким должно быть это содержание, это новое понятие бога – вот в чем вопрос. По Хайдеггеру, человек – это частица земного и небесного, смертного и бессмертного, т.е. человек – это космос и часть космоса – «нечто, выдвинутое в ничто». Он был близок к безрелигиозной религии в стиле (мистика) Беме», (где без внутреннего духовного перерождения верой (метанойя) благие дела не имеют никакого значения).

Далее начавшийся приземленный разговор о половой тряпке в ванной комнате, где, как сказал Поэт, «чувствуешь себя мусором под влажной шваброй обстоятельств», плавно перетекает на тему деконструкции женщин, где кафкианская «полнейшая деструкция власти и властных отношений…».

Однако по мнению Философа, его обнадеживает отношение Кафки к женщине: «Она у него всегда отвратна и неприступна… Ты не принадлежишь ей, а если принадлежишь, то превращаешься в насекомое. Кафка деконструировал женщину. Она – в строе бытия, значит онтологически предопределяет его. Она – соблазн, и этим всегда ограничивает уровень соблазна. Об этом очень хорошо сказал Бродский: «Сколь же радостней прекрасное вне тела».
В дверях появляется Айхан в сопровождении якутского шамана. Шаман сообщает Агзамову о причине потери хварны и говорит в заключении: «…но тенгри велик в своем великодушии». Эта фраза предопределяет дальнейшие финальные события.

Обращение шамана к Агзамову, в контексте романа, относится ко всей интеллигенции девяностых: «…то ли Вы устали, то ли у вас угасла вера в Тенгри, то ли Вас настолько обласкала власть, что решили поступать так, как от вас требуют, тогда и угасла Ваша хварна… Ваша вышняя защита…».

Философ вставляет: «Нет никакой хварны. Если бог умер в эпоху Ницше, какая может быть хварна?».
Далее следует обличительная речь Айхана: «…все богатства мира не стоят одной фразы Хайдеггера: «Поэтически обитает на земле человек». Поэтически, не политически, как это происходит со многими из нас… Кафка писал о том, что в духовном развитии человека наступает «точка невозврата», и что ее не надо бояться, ее надо достичь. Так вот, ты никогда не достигал такой точки, всегда оставлял лазейку, чтобы вернуться в реальность… Духовным существом можно назвать того, у кого есть двери восприятия, кто может вместить в себя соблазны этого мира и найти отдохновение в ярком языческом танце». (Здесь невольно возникает параллель с картиной Матисса «Танец» и образом танцующего Заратустры Ницше).

Автор передает свои четкие мировоззренческие позиции через монологи Айхана. Он находит взаимосвязь между зороастризмом и тенгрианством, сравнивая с мнением Аристотеля о многообразии проявления бытия мира: «Заратустра – пророк, богохульник; он хочет лишить своего бога жертвоприношений. Но как милостив к нему Ахурамазда!». Эти предвосхищающие дальнейшие события строки, предопределяют встречу читателя с богом Ахурамаздой как воплощением Вселенской всепрощающей любви. Автор ненавязчиво проводит параллель между Заратустрой и современными бунтарями – постмодернистами, которые направлены против течения, но всеобщее космогоническое равновесие Ахурамазды приводит все в гармоническое ницшеанское равновесие.

Философ: «Мы – поэты, философы, как зерна. Только исчезнув в почве, мы прорастаем. Значит, надо просто честно сдохнуть».

Материальная жертва, против которой был Заратустра, сопоставляется с духовной жертвой, когда надо «просто честно сдохнуть». Эта та самая «точка невозврата», которую надо толковать в двух ипостасях: «первая – когда вы сами решили не возвращаться к тому что было; вторая – когда само время не приемлет вас…». Далее он говорит о пути роста от Кьеркегора до Ницше и далее к Хайдеггеру. Философ говорит, что у нас в целом в обществе не происходит точки невозврата: «…наше настоящее барахтается в болоте непреходящего прошлого и никак не может выплыть на берег, когда мир меняется, а общество не хочет выходить из своей (гоголевской) шинели, продолжая играть в деколонизацию».
Айхан произносит речь, обвиняя Агзамова в «поколенческом дальтонизме», тем самым высказывая мнение по отношению ко всей современной интеллигенции советского периода. Этот эпизод можно понимать, как столкновение, поединок, последнюю битву, представителей угасающего аполлонического и зарождающегося человека нового времени дионисийского типа: «Вы пытались игнорировать все перемены, упрямо сидели в 60-х… Да, мы – другие, но мы еще способны слышать и ощущать «зов бытия», трепетно внимать миру… кому много дано — с того больше спросится». Здесь опять угадывается ссылка на библейскую жертвенность. Айхан называет себя незаконнорожденным поколением: «Мы ведь хоть и родились в советскую эпоху, духовно зачаты Перестройкой. Рождены, прежде чем зачаты, что как плод никому не нужны». Духовная жертвенность сопоставляется с материальной: Агзамов предлагает пожертвование в виде денег, которые он выиграл в казино, но вместо денежных купюр оказываются газетные обрезки.

Монолог прерывается батальной сценой, которая ознаменовывается приходом еще одного представителя социальной прослойки нашего общества, выходца из простонародья – казахского Голема. Здесь автор словами Айхана в сердцах говорит: «Разве когда-либо у нас был иной язык, кроме языка топора и сабли? Разве можно с ними встретиться в космосе мысли? Нет, только в тесной квартире, где без драки не обойтись». У соседа (Голема), который пришел из-за шума, сочетались несочетаемые качества, так характерные для большей массы нашего населения – это уважение к старшим и вышестоящим, доходящее до подобострастия, и банальное грубое хамство.

Далее Айхан говорит о своей инвалидности не как о своей личной драме, а как о проявлении Другого, воплощенном в ущербности народа в его физиологических качествах: «Мой образ создан как бы в назидание потомкам. Я не инвалид, я пародия на наше социальную, национальную инвалидность. Здесь опять прослеживается плавный переход от духовной инвалидности (казахского Голема) к инвалидности физической.

В этом ракурсе он как бы продолжает обличать наше общество: «В нас говорит комплекс инвалида, ведь мы стараемся казаться лучше, чем мы есть. Мы стараемся скрыть свои недостатки и выпятить малейшие свои достоинства. При этом, за нами волочится хвост атавизма… как племенная идентичность, любовь к жизни на халяву. Осуждая молодежь, которая готова потреблять все что бы ей ни предлагали, тогда как свое национальное с каждым годом становится все более невостребованным, когда казахский пытаются втиснуть в прокрустово ложе убогого представления о языке… Нельзя из языка выхолащивать душу, иначе язык из средства общения превратится в топор».

В сознании Агзама Агзамовича происходят перемены, которые в дальнейшем приведут к неожиданной развязке финальных сцен. Все события последнего времени ставят Агзамова перед выбором: вернуться в свою прежнюю размеренную жизнь, или остаться с Ними, с этими Тазша-бала из зазеркалья, где однако жизнь бьет ключом, бурным радостным потоком.
Манька-Обманка оказывается инструментом мести его бывшей жены. Все катаклизмы последнего времени оказались придуманной акцией его бывшей жены, матери Маньки-Обманки, с целью лишить его божественной защиты – хварны. Мисс Ноль, она же — Манька-Обманка, она же воплощение Анхра-Манью – скрытое демоническое начало, символ отрицательного побуждения человеческой психики, несущее разрушительную силу; деконструкция женщины, идущей от апокрифической Лилит. Мать произносит знаковые ключевые слова: «Запомни, дочка, есть только одна война, война между мужчиной и женщиной, и в ней всегда побеждаем мы!».

Эта финальная формулировка, разрушающая сакральные барьеры наступлением эпохи феминизма, указывает на нарастающий гендерный дисбаланс в обществе, когда женщина начинает занимать приоритетное положение во всех сферах жизни.
Дальнейшие события романа неожиданно выводят Агзама Агзамовича на спасение ребенка во время ДТП, в результате чего он оказывается на больничной койке на грани жизни и смерти.

Эта имитация смерти в романе — процесс трансмиграции, второе подлинное рождение, идущее от древних элевсинских мистерий до современных масонских практик. Смерть и воскресение неофита – замена ограниченной жизни смертного человека более широкой сферой божественного просвещения. В 19 веке этот процесс называли «философской смертью». Символично, что пещеры, посвященные Заратустре, имели два входа — рождение и смерть.

В эпилоге, автор с легким юмором и иронией переносит действие в занебесные чертоги, где за огромным письменным столом восседает Ахурамазда. «В левой руке он держит ваджру (божественное оружие, символ власти над миром). Сияние божественного фарна столь нестерпимо, что кажется сейчас раздастся разряд грома». Если ваджра сорвется, то это приведет ко всеобщему космическому коллапсу. Автор романа говорит о хрупкости этого мира, о состоянии, когда мир на грани разрушения и причиной тому может быть то что ваджра может попасть не в те руки.

Агзамов является перед Ахурамаздой. Он просит Бога вернуть ему хварну в качестве награды за спасение ребенка. Ахурамазда говорит о том, как важно достичь беспричинной любви и прощения. Бог пожелал ему вернуться на землю и найти свое истинное предназначение, начать жизнь с чистого листа: «Когда нет любви, мир погружается в холод ненависти – космический холод, где царствует не тварь, а утварь. Ведь я тоже жив только вашей любовью. Вот и получается, что крах любви в этом мире – это и крах бога, и крах человека, чтобы они там не грезили о своем величии (здесь подразумевается человеческая гордыня при владении хварной). нет я не умер, я на грани… где нет ни отклика, ни чувства… В этом захламленном машинами и тщеславием мире, я больше всего люблю писателей и поэтов. Если я пока жив еще, то только трепетом их сердец, их тоской по Вселенскому общению».

Эти завершающие слова романа, отсылают к хайдеггеровскому пониманию Бытия, как первозданного логоса, как основополагающей стихии мироздания. Для Хайдеггера Бытие может быть явлено только в языке, в языке поэзии и философии, который и есть голос Бытия. Только в языке раскрывается истина Бытия. Это изначальное речение, которое одновременно божественное и человеческое явление, связывающее существование с Богом.
В завершении романа Ахурамазда превращает Маньку-Обманку в гусиное перо и благословляет Агзама Агзамовича Агзамова на творчество. «Из открытого окна, перевернувшись в воздухе, опускается ему на грудь белое гусиное перо».
«Мы поэты, философы, как зерна, только исчезнув в почве, мы прорастаем. Значит, надо просто честно сдохнуть», — эти в сердцах сказанные слова Философа невольно вызывают параллель с библейской притчей о горчичном зерне, которое меньше всех зерен, но, когда вырастает, становится больше всех в саду подобно дереву: «…и птицы к нему прилетят, и в ветвях его будут вить гнезда». (Матфея 13:31-32).

«Я думаю, что стихи Нурлана – гениальные. И они ближе всего Лермонтову – по чувству заброшенности одинокого юного существа — поэта — в жизни, в звёздной ночи, на кремнистом пути без ясных ориентиров. Фонари хоронят святого Фонаря. Это — настоящее, главное чувство истинного поэта».
Александр БРЕНЕР,
Цюрих, 17.09.2018

Нуйлоп Нупис/ Нурлан Султанбаев
Нурлан Султанбаев, поэт, кинодраматург. НУЙЛОП НУПИС − литературный псевдоним. Родился, жил и работал в Алма-Ате
1985-86 – Литературный кружок. Дворец Пионеров.
1987-88 – Сценарная мастерская при киностудии Казахфильм.
1988-1990 – учеба во Всесоюзном Государственном Институте Кинематографии, Москва
1989 – сценарий к мультфильму «Мудрость бедной девушки» (Казахтелефильм)
1987-90 – публикации в журналах «Арай», «Экспресс-К», «Стайлинг», «НП» и др.
1991– фильм Айборши Бождеевой «Homo Helius»
1993 – Статья Зитты Султанбаевой — «Принц Нупис» , ж-л «Азия кино».
1995 – Статья Игоря Борисовича Полуяхтова — «Между Хармсом и Радовым»
1996 – 3-место в номинации «проза» в литературном конкурсе, инициированном фондом Сороса
2001 – выход сборника Н.Султанбаева «С…тихо…творения!» (на грант фонда “Сорос-Казахстан” при содействии М. М. Ауэзова)
2003 – статья Ирин Гайкаловой – «Свет твой». Заметки очарованной странницы

***
Я надел черный чехол гитары,
Красной гитары Наварры,
Которая когда-то пела, кричала,
А потом умерла.

И вдруг я почувствовал боль в горле.
Это связки мои превращались в струны,
И я закричал от боли.
А потом вдруг запел на все Небо!
1986

***
Когда из людей вылетают сердца
И превращаются в красных птиц,
Люди падают замертво
Затылком или прямо ниц.

Над ними горькие песни поют,
А птицы к свободе летят!
В небе кружат, протяжно поют!
А вернуться уже не хотят.

1986

* * *

Едет и едет ночь с черными глазами,
Едет и едет на сером ишаке.
А следом за ней по ревущим волнам океана,
Плывет и плывет луна на оранжевой змее.

А следом за ней не спеша, на цыпочках сверкая,
Звезды идут и идут в черной вышине.
Идут и плывут они все за зелеными огнями,
Что бабка Яга раздает на летающей горе…

1986

Старый тополь тянется к звездам.
Шепот листьев – молитва слышна.
Умираю. Прости, если можешь,
Дай последнюю каплю огня!

Небо вспыхнуло, ночь ослепла,
И взметнулась струя огня!
Умираю, прощайте звезды!
Умираю, простите меня!

1986

Старуха-цыганка

Старуха-цыганка залезла на крышу,
К змее подошла, говорит:
— Отдай мне звезду!
Без нее я не вижу,
К кому и куда я иду.

— Тебе и не надо, — змея отвечала, —
Ложись в темноте и усни.
Ты видишь, какое повсюду молчанье,
Все черно, не видно не зги.

— Отдай, говорю, если смерти не хочешь!
Все племя твое прокляну!
Расколется небо и солнце растает!
Ты слышишь? Тебя я убью!

Змея промолчала, глаза не сверкнули,
Свернулась лишь только она.
Навстречу старухе из черного неба,
Пылая, летела звезда!

1986
Памяти незабвенного Даниила Хармса

Расскажу я такую историю.
Жил в гостинице местной Астория
Музыкантик по имени Мори.
Был, конечно, он так, ничего,
Если вычеркнуть морду его.
Да и сердцем людишек любил,
Между нами, хотя крокодил.
Вдруг мыслишка к нему приползла,
Не гениальна, но и не зла.
Ах, ну чтобы вот эдак сказать,
Чтобы крикнули: Ах, твою мать!
Ну и так он, и эдак он выл.
Исступленья у Бога просил.
Тот, конечно, добрейший старик,
Малых он обижать не привык.
Ну и выделил капельки две,
Что таились в его бороде.
Мори вынул большой граммофон,
От сортира провел телефон…
Как пошло, как пошло-то греметь!
Чтоб не вымолвить только…
Но недолго продлилось сие.
Ох, разгневался этот Ле Дье.
Продал ты мой божественный дар!
Превращу я тебя в писсуар!

1987

***

Растерзаешь меня понемногу
И откусишь мой правильный нос.
И глаза удивленные богу
На серебряный бросишь поднос.
И ладонями нежными туго
Из груди моей выдавишь вздох.
И приложишь ухо в надежде
Удивленно и спросишь: “Сдох?”
Вот тогда вдруг послышится что-то,
Еле слышное: “Кза, кза…”
Желтым парусом вздуется штора.
Наконец то и к нам стрекоза!

***

Девица с афишной рекламы,
Задрав голубые белки,
Тянет губы в улыбке жеманной,
Надевая на ноги чулки.

Я один перед нею — молча.
Точно так же слеп и глух.
Точно тот же оскал волчий.
Точно тот же продажный дух.

Шелестит ветер бумагой,
Разрывая лоскутья дыр.
Это я с расписной рекламы
Посылаю улыбки в мир.
1987

* * *
КАК УРОДЛИВО, БЛЕДНО И СТРАННО
НАД ТУМАНОМ ПОВИСЛА ЛУНА.
А НА СКРЮЧЕННОМ ДНЕ ОКЕАНА
ЗАДЫХАЕТСЯ РЫБА-ДУША.
И ГЛЯДИТ НЕПОДВИЖНО И ТУПО
НА СВОЕ ОТРАЖЕНЬЕ ВДАЛИ,
ЧТО ПЛЫВЕТ НЕПОДВИЖНО И МУТНО,
УЛЫБАЯСЬ ПРЕДСМЕРТЬЮ ЗЕМЛИ.

1987

ПОЭМА (неоконченное)

Изучая фрейдистов теорию,
Здоровенный детина Матори
(Он не сын мировой революции)
Изрыгает из чресла поллюции.
Что ж, квадратное племя поэтов,
Мы узреем: достоевственно это?

— Нет! Нет! Нет!
Ну а что достоевственно в мире?
Ну хотя бы Дуэнде, по лире
Проводящий корявыми пальцами.
Их не знали феклушины пяльцы.
Он ужаснее Люцефера.
Перед ним открываются сферы.
— Бред! На мыло и к черту Эзопа!
Уничтожим тебя, Мизантропа.

— Да, я простой шизоид,
Я космический сперматозоид.
Я чернею. Дыра. Пантера.
И сосу я молочную эру.
Это льется и вьется глиста.
И безбрежна, как сон кита.
Да не обидется на заныку
Золотая серьга калмыков!

Фонарь
По улице, черной и дикой,
Цепочкой тоскливых огней
Шло похоронное шествие
Уличных Фонарей

Туман не окутал горя.
И ночь не задула огней.
Они хоронили святого
Фонарей всех фонарей.

***

ГОСПОДИ! Спасибо тебе!
Ты хорошенько трахнул меня
По башке. Свет Твой
Входит в меня и выходит
Из меня совершенно свободно,
Не задевая внутренних органов,
И поэтому кишка моя осторожно
Вылезет из меня и три раза
Обернет земной шар.
8 апреля 1990

Хитрый влажный нос просунулся в приоткрытую дверь. Я было погрозила пальцем, но потом похлопала рядом с собой по кровати. Мол, давай, хитрюга, ложись, будем фильмы смотреть или просто разговоры разговаривать.
Но Вишня от чего-то замер на пороге, едва протиснувшись в дверь и посмотрел в угол справа от меня. Я непроизвольно повернулась туда же, но ничего не увидела. Угол как угол, пыльный у потолка. Но это не причина, чтобы укорять меня взглядом янтарных глаз.

— Вишня, — отчего-то жалобным голосом позвала я. – Иди ко мне, рыжий засранец.
Кот, глядя мимо меня всё в тот же угол, запрыгнул на кровать, лёг рядом сфинксом и как заурчал от души. Тарахтелкин мой.

Я продолжала своё нелёгкое занятие – вышивание крестиком огромного полотна. Картинка была сложная: лесная чаша, медведь у ёлки и маленький зайчик под кустом. Вишня тарахтел, я скулила и всё невольно поглядывала за правое плечо.
«За мной… устрой… покой… тобой» — донеслось шуршанием осенних листьев. Вздрогнув я сразу уставилась в окно. Оно было плотно закрыто, задёрнуто белой тюлью. Я толкнула Вишню в бок.
— Слушай, прекращай, а. Мне уже мерещится всякое.
Тот дёрнул хвостом и только заурчал сильнее. Махнув рукой, я бросила вышивку на пол, а себя на подушку и отключилась.

Было тихо. Я проснулась. А вокруг было тихо. Вишня по-прежнему лежал рядом, но не урчал. Попыталась прижать к себе, но он тут же взбрыкнул, вырвался и коготки уцокали по ламинату в сторону кухни.
«Наконец-то», — донёсся до меня тот же шуршащий шёпот. И дверь комнаты будто от порыва ветра захлопнулась. Я икнула, вскочила с кровати и закружилась в центре. Тишины как не бывало. Вокруг всё заговорило, загудело, многочисленные книги на моих полках хлопали страницами и вели диалоги, лампочка мигала в каком-то только ей известном ритме, монитор компьютера мерцал сиреневым. Я даже крикнуть не могла, только выдыхала из себя воздух резкими толчками, боясь подойти к двери – та оплыла и ручка словно подтаяв, повисла безобразной каплей. В углу, на который так пристально смотрел Вишня, проступили очертания какой-то фигуры… высокой, высоченной фигуры! Отшатнувшись назад, я уткнулась спиной с беседующие книжки. Они мне что-то возмущённо сказали, но я не расслышала, с ужасом глядя на фигуру, выступающую из стены.

Конечно же чёрную и конечно же в чёрном плаще, и капюшоне, надвинутом по самый подбородок. Откуда-то с потолка спустился туман. Как слепая я замахала перед собой руками, но ничего не рассеивалось, наоборот – становилось всё материальнее. Фигура приближалась ко мне. Я совсем вжалась в полки и понимала, что скоро приближаться будет некуда, комната кончалась.
Вдруг он (я была уверена, что это он) выбросил руку влево и щёлкнул пальцами. Звук был особенно зловещим, и я зажмурилась. А-ай! Кто-то укусил меня за запястье. Подняв руку я увидела, что не укусил, а вцепился. Это был томик с рассказом о Маугли. Стряхнуть книгу не удалось. Тут же за другое запястье схватил «Карлсон, который живет на крыше».
«Если сейчас в щиколотку мне вопьётся Винни-Пух, то я совсем перестану верить в светлое и доброе… – успела подумать я». Цап! И я даже не стала смотреть кто это.
Пока я разочаровывалась в книгах своего детства, фигура приблизилась вплотную и морозно дохнула в меня, всколыхнув волосы. Мне показалось они поседели сразу все и навсегда.
— Не тронь, – прошептала я зачем-то, даже успев удивиться смехотворности своей просьбы.
— Не тронул бы, – снова холодное дыхание, – но меня уже впустили.
Он поднял руку, потянулся было к моему лицу, а потом замер, усмехнулся и демонстративно щёлкнул пальцами.
Бах! Меня приплющило к полу и перевернуло. Я попыталась встать, но не смогла. Тело стало странно неповоротливым, маленьким… пушистым!
Я с ужасом смотрела на свои меховые передние лапы. Они были округлые и настоящие. До моего усиленного слуха донеслось громогласное:
— Бойся!

Бояться? По-моему очевидно, что я итак на грани. Я затряслась, ощутив при этом у себя наличие хвостика и длинных ушек. А потом подняла голову и увидела как надо мной склоняется огромная медвежья морда. Если у моей комнаты ещё были границы, то медведь занял всё пространство. Его нос, размером с мой бывший кулак, уткнулся в крошечную пимпочку моего. Я точно знаю, что была в этот момент белым кроликом. Потому что поседела ещё до обращения в него.
Глаза у медведя горели, пасть приоткрывалась, демонстрируя великолепные клыки. Почему-то я начала вспоминать про кроличьих богов и не вспомнила ни одного. Конечно, тяжело вспомнить то, чего не знаешь.
Мне казалось ещё чуть, и я провалюсь в бездну. Но вдруг, я встряхнулась, почесала лапками нос и оглушительно чихнула. От неожиданности медведь отпрянул и посмотрел на меня так, словно я ему сбила весь сценарий и теперь он не знает, что со мной делать дальше.

— Я тебя не боюсь! – пропищала я, ужаснулась своему голосу и неуверенно добавила – Совсем!
— Ухо откушу! – пригрозил мне свирепый бас, а глаза его зажглись огнём. – Есть за что!
— За что?!
— Ропчут на тебя… Мол, весь год только «Алису в стране Чудес» читаешь.
Мои ушки обвисли, я оглянулась по сторонам и всерьёз задумалась о том, что смерть действительно может быть нелепой.
— Кто ропчет?
— Книжки с соседних полок. Особенно возмущается Дон Хуан, говорит ждёт тебя уже много лет, со свежей травкой, а ты всё не идёшь.
Медведь снова наклонился ко мне и шумно понюхал, я зажмурилась и попыталась отодвинуть его нос лапкой. Нос оказался сухим. Болеет наверно.
— Ты не болеешь, нет? – участливо спросила я.
Он взрыкнул, коснулся огромными губами-варениками моего уха и прошептал:
— Допрыгалась… А-ам!

Подскочив на кровати, я огляделась, откашлялась и упала обратно на подушку. Кошмар-то какой приснился! Фу-уф. Сердце стучало, а картинки перед глазами стояли настолько реальные, что я быстро осмотрела себя, пощупала уши. Всё, вроде, на месте, а хвоста, как полагается, нет.
Тут с кухни залетел запах свежеподжаристых пончиков и я, позабыв про страшные фигуры, медведей, кровожадные книжки, помчалась туда. С криком «Мама, я их хочу!» залетела в залитую солнцем кухню и ошалела.
За столом чинно и благородно попивали чай медведь и Вишня.

Чашки были из маминого неприкосновенного сервиза.

Ты сказала мне как-то, что тебе приснился удивительный механический цветок. Ты редко рассказывала свои сны, так что этот я запомнил. Чаще тебя мучали кошмары, и говорить о них не хотелось совсем. Хотя, конечно, ты знала, что любую тайну сможешь доверить мне. Я очень ждал твоих секретов, лелеял их, прятал их от всего мира. Это были мои сокровища.

Ты проснулась тогда ещё до рассвета. Как обычно, я охранял твой сон, и сразу заметил, что ты нервно дёрнулась, сжалась, будто прося защиты, и потом твои глаза распахнулись.

– Знаешь, – прошептала ты мне, – сейчас приснился сон… Не помню, что происходило, кажется, ничего особенного… Но там был потрясающей красоты механический цветок. Он был полностью сделан из металла, и так красиво блестел на солнце! Откуда-то я знала, что он открывается только днём. Будто бы часы, он отмеряет время рассвета – и распахивает свои лепестки точно в срок, с самыми первыми лучами солнца. Лепестки состоят из маленьких деталей – не знаю, что за металл, слишком лёгкий для железа, и я уверена, что ржавчина его не берёт. А в сердцевинке – небольшая лампочка, которая сияла лиловым. На ночь? Едва опускался закат, цветок закрывался. Ума не приложу, зачем такой прибор нужен – то ли будильник, раз он так зависит от времени, то ли просто игрушка, для красоты… Но как же он мне понравился! Если бы только такой можно было найти, как бы я его хотела!
Я слушал, не перебивая. Ты выглядела такой вдохновлённой, такой восторженной в лунном свете, пробивавшемся из-за неплотно закрытых штор! Мне захотелось тебя обнять, подарить этот цветок и наблюдать, какой счастливой сделает это тебя. Но я только сказал:

– Здорово, Айрис. Жаль, что таких цветов нет. А что ещё тебе снилось?
Наверное, стоило промолчать. Очарование того момента мгновенно спало. Ты моргнула, сгоняя остатки сна, и твоя улыбка пропала из уголков губ.
– Не… не могу вспомнить…

И ты нахмурилась. Знаешь, мне нравятся все твои эмоции. Как ты злишься, нервно покусывая губы, как удивляешься, вскидывая брови вверх. Просто поразительно, как много могут сказать ресницы на твоих глазах!
Ты быстро отвернулась и уснула снова, а я всё сидел, думая, где бы достать тот цветок…
Всё бы не было так сложно, если бы только ещё оставались запасы металлов! Но с тех пор, как люди иссушили недра земли до самого ядра, исчерпав каждую металлическую пылинку, каждый кусок руды, каждый осколок, до которого дотянулись, металлический голод охватил наш мир. Сколько ни синтезировали новых материалов, ничто даже не приблизилось по качеству хотя бы к железу. Всё, что оставалось, тратили на предметы первой необходимости. Всё, что таковым не являлось, перерабатывали…

Сначала люди сдавали металл добровольно, за солидное вознаграждение бумажными деньгами. Но им было безумно сложно отказываться от всех этих игрушек, которые так упрощали жизнь. И потому многие стали скрывать любимые гаджеты, и сдавали всё, даже кухонную утварь, чтобы иметь возможность оставить себе смартфон, или личный компьютер, или робота-прислугу… Тогда появились Металлоискатели.

Они приходили внезапно и проверяли любое место, где мог быть металл. Хоть какая-то техника, даже крохотные детали. Отбирали уже силой. Было очень тревожно наблюдать, как люди рыдали над старыми колонками, падали в ноги Металлоискателям, с презрением вырывавшим из их рук планшетный компьютер, и пытались выторговать свои умные часы в обмен на половину имущества. Помнишь, мы наблюдали с тобой, как соседский мальчишка обнимал своего старого робота и всё умолял его в последний раз спеть любимую колыбельную. Робот осторожно прижимал малыша к груди, и ты сказала, что твоё сердце обливается кровью, и тогда я обнял тебя, но ты больше не сказала ничего, просто молча плакала.
Иногда я боялся, что ты меня не любишь. Я всегда хотел заслужить твою любовь.
В твой дом тоже заглядывали с проверками, но мы хорошо прятали всё самое важное. Однако, милая Айрис, ты прекрасно знаешь, что так не может продолжаться вечно. Легко спрятать серебряную ложку, которая досталась тебе в наследство от бабушки, но что делать с остальным? И тогда я придумал. Надеюсь, ты поддержишь мою идею и простишь за то, что я сделал. Я не мог сказать тебе раньше, потому что – веришь ты или нет – я тоже чувствую страх, и я робел перед мыслью о том, как ты отреагируешь.

Я нашёл мастера, который согласился провести процедуру. Не могу поделиться его именем. Если кто-то узнает, на что он потратил такой первоклассный металл, который я предоставил, то ему просто не дадут жить. При обработке часть материалов расплавится, ещё часть мастер оставит для себя в счёт оплаты, а остальное его помощник доставит тебе. В простой картонной коробке. Я попросил ещё, чтобы на ней был бантик – надеюсь, они об этом не забыли? Если и забыли, ничего страшного, потому что, я уверен, мой подарок тебе очень понравится. В коробке будет это письмо и твой металлический цветок. Такой, как ты хотела. Я лично создал прототип и наблюдал за работой над моделью… Пока ещё мог наблюдать.

От меня останется немного. Голосовым модулем я рассчитался за работу мастера. Мой правый глаз со светодиодом стал сердцевиной твоего цветка. Все металлические детали меня ушли на сложную конструкцию лепестков и стебля. Моя память – то, что ты называла «сознанием» – будет здесь же, прямо под сердцевиной, так что я ещё буду способен мыслить, хотя общаться нам будет гораздо сложнее. Вот потому я и пишу сейчас это письмо – коряво и левой рукой, из правой уже начали создавать первые лепестки – чтобы ты знала: я здесь, и всегда буду здесь, и я буду наблюдать за тобой светодиодом цветка, и смогу мигать им, чтобы ты видела. Давай договоримся: один сигнал – «да», два сигнала – «нет», и так мы почти что сможем разговаривать, правда? Вечером я буду закрывать свои лепестки, а утром открывать их снова. Прямо как в твоём сне.

Пожалуйста, не позволяй другим людям меня переработать. Механический цветок проще спрятать, чем громоздкого старого робота. Держи меня поближе к себе – так я буду знать, что я не зря стал цветком, что я действительно тебе нужен.
И помни, что я люблю тебя, Айрис.

Всегда твой, Крофорд (КРФРД 175-01, модель О).

Зазвенела музыка ветра.
– Извините пожалуйста…
– Не «извинитепожалуйста», а тётушка Тильда, – поправила я вошедшую. – Меня так все называют.
Девушка хлопнула ресницами раз-другой, открыла рот, потом закрыла. На вид ей было около семнадцати лет, длинные светлые волосы в беспорядке разметались после бега или быстрой ходьбы, одета она была в клетчатую юбку и явно не очень уютно себя в ней чувствовала, потому что успела поправить её уже три раза за прошедшие двадцать секунд. Я знаю, зачем ко мне приходят такие девицы, но терпеливо ожидала, пока она сама соберётся с мыслями.
– Тётушка Тильда, – наконец начала она. – А правда, что ваши музыкальные шкатулки – волшебные?
– Нет, – отрезала я. «Хлоп-хлоп», – удивлённо отозвались её ресницы.
– Совсем нет?
– Никакого волшебства, – сказала я серьёзно. – Только физика. Ну, и иногда метафизика.
– То есть вы не колдунья?
– Вообще ни разу, – покачал головой мой кот Фрейр, сидевший под прилавком.
Девушка посмотрела на кота. Тот засмущался и начал усердно вылизывать иссиня-чёрную шёрстку на спине.
– А, – с облегчением выдохнула она. – Шутите. Смешно.
– Спасибо, – кивнула я. – Ты что-то конкретное искала?
Она опустила ресницы и скороговоркой выпалила:
– Мне-нужно-привлечь-внимание-молодого-человека.
– Я скоро начну делать ставки на то, что все девицы от шестнадцати до двух сотен лет от роду приходят именно за этим, – вздохнул Фрейр. Девушка покраснела.
– Послушай, сестрёнка, – казала я мягко, – как тебя зовут?
– Эйрика.
– Эйрика, милая, а ты уверена, что оно тебе надо?
И без того большие серые глаза распахнулись широко-широко.
– А как же иначе?
– Ну, у меня вот молодого человека нет, и я замечательно с этим живу, – заметил Фрейр. Эйрика оставила его слова без внимания.
– Нет-нет, хочешь – пожалуйста, но тебе ведь не внимание нужно, тебе нужна любовь, так?
Эйрика кивнула, потом подумала немного, потом кивнула ещё раз.
– Так.
– Ну так вот, есть у меня одна хорошая идея для твоего случая, – она с надеждой уставилась на меня. – Я послушаю мелодию твоего сердца и запишу её в музыкальную шкатулку. Как только нужный человек услышит, как ты прекрасно звучишь, он уже не сможет пройти мимо.
– И Патрик меня полюбит? – громко прошептала Эйрика. Фрейр хихикнул и сделал вид, что подавился клубком шерсти.
– Разве настоящая любовь устоит перед мелодией любящего сердца? – просто сказала я. – Давай так: половина оплаты сразу, половина – после того, как шкатулка выполнит предназначение.
Эйрика крепко сжала мою ладонь.

Неделю спустя светловолосый вихрь снова влетел в мой магазин.
– Вы меня обманули! – вспыхнула она. – Патрик даже слушать шкатулку не захотел!
– Да неужели, – равнодушно сказала я. – Какая жалость.
– Вам что, всё равно? – Эйрика пыталась испепелить меня взглядом.
– Обычно мы деньги назад не возвращаем, – заметил Фрейр. – Но если у вас сохранился чек, можете попробовать вернуть товар по гарантии, раз прошло меньше четырнадцати дней…
– Чек, – прошептала Эйрика, мгновенно остыв. – Он дома. Точно-точно, в сумке. Я сейчас!
– Как она так быстро бегает в этой юбке, ума не приложу, – зевнул Фрейр и улёгся спать. Я продолжила чистить прилавок.
В следующий раз Эйрика заглянула только через день. На этот раз она шла неторопливо, снова смущаясь, и аккуратно прикрыла за собой входную дверь.
– Тётушка Тильда?
– Кажется, у тебя есть история, которой ты хочешь поделиться, – улыбнулась я. – Как его зовут?
– Натан, – её глаза засияли. – Когда я побежала домой за чеком от шкатулки, я споткнулась и упала прямо возле него. Ваша шкатулка выкатилась из сумки, раскрылась…. И заиграла.
– А он?
– Сказал, что никогда не слышал такой красивой мелодии, и теперь он хочет её сыграть, – Эйрика широко улыбнулась. – Он музыкант. И знаете, когда он играет, мне кажется, я слышу, как звучит его сердце.
– А это мысль, – сказал Фрейр, – тётушка, а почему бы нам не делать музыкальные инструменты?
Я погладила кота и снова повернулась к Эйрике.
– На здоровье.

Она достала из кармана пригоршню монет и бросила на прилавок. Мне нравится звон серебра, но звонкий смех счастливых сердец я люблю куда больше.

“Diplomats, apart from soldiers, are not always glorified by historians,” said the French diplomat Jules Cambon in the 19-th century. In fact, there is not a lot written about diplomats. Therefore, the activities of such an experienced diplomat as Salim Kurmanguzhin who devoted nearly half a century of his life to diplomatic service presents a rare opportunity to highlight the portraits of true professionals.
The establishment of the diplomatic service and indeed formation of the foreign policy of sovereign Kazakhstan is associated with the name of Salim Kurmanguzhin, a veteran of domestic diplomacy who entered the history of Kazakhstan’s diplomacy as the First Deputy Foreign Minister and the First Ambassador of our country to Hungary. It was during his time that the first state visit of Nursultan Nazarbayev to Hungary took place. The visit laid a solid foundation for Kazakhstani-Hungarian relations.

The legend of Kazakhstan’s diplomacy and national statesman Salim Kurmanguzhin who greatly contributed to the establishment of the Foreign Ministry of independent Kazakhstan was born on January 4, 1934 in the village Yenbek in the North Kazakhstan’s region.

In 1956 Salim Kurmanguzhin graduated from the Almaty Pedagogical Institute of Foreign Languages and in the same year he was accepted as the Second Secretary to the People’s Commissariat of Foreign Affairs of the Kazakh SSR. In those years, Salim Kurmanguzhin worked with such outstanding figures of national diplomacy as T. Tazhibayev, A. Zakarin, M. Fazylov, N. Sagyndykov and M. Baisarov. For professional mastery in diplomacy he was sent to study at the Higher Diplomatic School of the USSR’s Ministry of Foreign Affairs.
In 1961 Salim Kurmanguzhin was enrolled for a two-year study at the Higher Diplomatic School. His instructors were famous professors like V. Durdenevsky (the contributor to the creation of the UN Charter, expert at the Potsdam Conference in 1945), F. Molochkov (the author of monographs on diplomatic protocol issues), V. Israelian (the facilitator of the chemical weapons disarmament treaty). A year later Salim Kurmanguzhin had an internship in the UK. While staying in London he collected data for a thesis on English colonial policy in Africa.
After graduating from the Higher Diplomatic School in 1963, Salim Kurmanguzhin and his family were sent to the USSR Embassy in the United Arab Republic (political union consisting of Egypt and Syria) during the reign of President G. Nasser (the leader of the Arab world and the Non-Aligned Movement). Egypt was then the fort-post of the USSR in the Middle East.

Working in the Department of culture at the Embassy helped Salim Kurmanguzhin master the invaluable skills of building a network of diplomatic contacts. It was while he was working there that he met Yevgeny Primakov — the special correspondent of the Pravda Newspaper (an organ of the CPSU Central Committee) who later headed the Foreign Ministry and the Government of Russian Federation.

Adoption of the Socialist way of development by the government of Egypt led to visits to the country by Soviet government delegations headed by N. Khrushchev and N. Kosygin. The delegation also included other dignitaries from Kazakhstan, such as, M. Karatayev, B. Tulegenova and G. Musrepov. Salim Kurmanguzhin“s tenure in Cairo coincided with the Arab-Israeli war of 1967, which became a test of the strength of the Soviet-Egyptian friendship. With the loss of the Mount Sinai, the Egyptians became disillusioned about the USSR. At the war outbreak the USSR administration advised all diplomats in Egypt to send their families back to Moscow, but Salim Kurmanguzhin’s spouse Lyailya Doshchanova and two sons Rustem and Zhassulan did not leave him alone in Egypt.
After returning from Cairo in August 1968, Salim Kurmanguzhin was posted to the USSR Foreign Ministry. His work as the Second Secretary in the African Division became a good practice for preparing documents on relations with African countries, where the USSR was strengthening its influence. In 1970, Salim Kurmanguzhin was enrolled for one year Advanced Training Course at the Higher Diplomatic School. Upon completion, he was assigned to work at the Department of culture as the First Secretary. One of his trainees was Sergey Lavrov, the present Foreign Minister of Russian Federation.

While studying at the Advanced Training Course Salim Kurmanguzhin mastered Turkish language. In 1972 he was appointed as a Consul to the Consulate General of the USSR in Istanbul. Here Salim Kurmanguzhin’s skills and knowledge were extremely useful. Turkey at that time was known for its internal political struggle between the People’s Republican Party headed by B. Ecevit and the Justice Party of S. Demirel. The importance of interaction with political and business circles, outstanding representatives of culture, who mainly lived in Istanbul, was explained by the need to strengthen the position of the USSR in the region. The most difficult were the nine months of 1974 that marked the “shift change” of the general consuls. Salim Kurmanguzhin acted as the Consul-manager who actually headed the Consulate General. This led to rancour among his peer diplomats. This was strained by the aggravation of relations between Turkey and Greece, which finally resulted in military actions because of Cyprus territorial dispute.

The Turkish administration was constantly interested in whose side the USSR would take. The telegrams from the Consul-manager on this issue were highly assessed by Moscow. For the diplomatic reception dedicated to the anniversary of the October Revolution Salim Kurmanguzhin invited the Kazakh diaspora, which was an exceptional event in the practice of the Soviet diplomatic service at that time. As a symbol of his work in Istanbul the farewell reception in honor of Salim Kurmanguzhin was attended by famous Turkish politicians, businessmen and representatives of culture who previously avoided visiting such events.

Salim Kurmanguzhin’s work in Istanbul was highly appreciated by Moscow. He was later appointed as the adviser in the General Secretariat of the Ministry of Foreign Affairs of USSR. To be appointed to this office, especially with promotion, was a dream of any diplomat. The General Secretariat was created in 1949 at the behest of J. Stalin. There Salim Kurmanguzhin worked directly with A. Gromyko (the Minister of Foreign Affairs of the USSR between 1957 and 1985). On the basis of cyphers received from ambassadors, Salim Kurmanguzhin prepared materials for the minister who was a member of the Politburo of the Central Committee of the CPSU, the decision-making organ on foreign policies of the USSR. His work in the “think tank” of the Foreign Ministry coincided with mounting political tension on the international stage: the United States and the USSR deployed medium-range missiles to Europe. Washington, in defiance of Moscow, had established cooperation with Beijing. The Chinese invasion of Vietnam, the Islamic revolution in Iran, the Iran-Iraq war and the Soviet invasion of Afghanistan.
The next appointment of Salim Kurmanguzhin was to another politically sensitive country. In 1982 he became the adviser at the USSR embassy in Ethiopia, a country in the Horn of Africa, which was strategically important to the USSR in its confrontation with the USA. The significance of Ethiopia to the USSR was in the fact that Soviet ambassador in Addis Ababa was one of the members of the CPSU’s Central Committee. The administration had entrusted the new adviser to engage in Soviet-Ethiopian relations, although in practice he should not have been trusted to handle such a responsible position. To Salim Kurmanguzhin’s credit in 1984-1985 he actively participated in providing aid to areas affected by drought and became the «star of the chronicles» of the Soviet information program «Time» (Vremya).

Upon returning from Addis Ababa in 1989 he was posted to the General Executive Secretariat as the expert advisor of the ambassadorial level. He had to supervise the work of the USSR embassies in the countries of Asia and Africa, on strengthening relations with China, preventing Iraq’s invasion of Kuwait, aiding situation in Cambodia and brokering peace on the African continent.

With the transfer of the USSR powers to Soviet Union republics in December 1991 Salim Kurmanguzhin became the representative of Kazakh SSR’s Ministry of Foreign Affairs. In February 1992, the head of the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Kazakhstan, T. Suleimenov, considering the importance of attracting professional personnel, proposed that Nursultan Nazarbayev should appoint Salim Kurmanguzhuin as the First Deputy Minister of Foreign Affairs. With the participation of the First Deputy Minister of Foreign Affairs the following documents were prepared: “On the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Kazakhstan”, “On the Embassy of the Republic of Kazakhstan”, “On the main duties of the Ambassador of the Republic of Kazakhstan”. They were approved in July 1992 by the decrees of the Head of State. Salim Kurmanguzhin also headed the commission for the selection of personnel for the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Kazakhstan.

On the nomination of the new Foreign Minister K. Tokayev by the Decree of the President of the Republic of Kazakhstan of June 11, 1993 Salim Kurmanguzhin was appointed as the Ambassador to Hungary and became one of the first diplomats to present his credentials signed by the Head of State. He organized the first official visit of the President of Kazakhstan to Budapest in 1994 and his participation in the historic Summit of the Conference on Security and Corporation in Europe (the OSCE since 1995). Salim Kurmanguzhin was the first ambassador of independent Kazakhstan, who received a foreign award — the Order of the Cross with the Star of the Republic of Hungary.

In March 1996, upon reaching the retirement age, Salim Kurmanguzhin was appointed as the advisor to the Minister of Foreign Affairs. Since 1997 until the Foreign Ministry moved to Astana, he was a member of the board, head of the Control Department of the Ministry. In 1998 he headed the Advanced Training Department for ambassadors and senior officials of the Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Kazakhstan at the Diplomatic Academy. He defended his candidate of science dissertation on the topic: “Formation and development of the Foreign policy Department of the Republic of Kazakhstan” under the supervision of professor S. Kenzhebayev.
Sharing his rich experience with young students Salim Kurmanguzhin as an honorary professor gave lectures in English at the Kazakh-American University, the Kazakh National University named after Al-Farabi and KIMEP University.

Salim Kurmanguzhin wrote a monograph on: “45 years in the diplomatic service”, which became a handbook for diplomats seeking professionalism, a textbook manual in English on diplomatic protocol and documentation, as well as on diplomatic and consular services.
He got the Honorary title «Honored worker of the Republic of Kazakhstan» and became the holder of the «Kurmet» order. He was also awarded by the medals of both the USSR and the Republic of Kazakhstan.
He brought up two sons, 5 grandchildren and a great-grandson.

Salim Kurmanguzhin passed away on September 27, 2018 in Almaty.
May His Soul Rest in Peace!

Марио Варгас Льоса: Менің пайымдауымша, қарапайым инженер мен сәулетшілер кешпейтін дүниелер кәдімгі қалам ұстаған жазушылардың басынан өтіп жатады. Кейде адамдар өздерінен «жазушылар не үшін керек?» деп сұрайтын болар. Себебі, барлығы архитектордың, инженердің, тіпті дәрігердің де не үшін керегін біледі. Әңгіме жазушыға кеп тірелгенде, тіл ұшына түрлі шүбәлі ойлар келеді. Түрлі адамдар (ішінде мен де бармын) жазушының біздің қоғамға керек екендігін ұғынсақ та, бірақ дәл не үшін керек екендігін біле бермейміз. Сондықтан, Габриэльге қояр алғашқы сұрағым: қалай ойлайсың, жазушылар не үшін керек?

 

Габриэль Гарсиа Маркес: Мен өмірде өзге ештеңеге де жарамайтынымды түсінгеннен соң, жазушы болдым. Әкемнің жеке дәріханасы болды. Шын мәнінде, ол менің фармацевт болғанымды қалады және ол қалауын уақыт өте келе ауыстырды. Ал менде мүлде бөлек арман болды: менің адвокат болғым келді. Өйткені адвокаттар киноларда әрқашан жеңіп жүреді, қандай қиын жағдайларда да судьяларды ұтып отырады. Ал кейін… университетке түсіп, сонда оқып жүріп, түрлі қиындықтармен бетпе-бет келген соң, адвокаттыққа да жарамайтынымды түсіндім.

 

Содан соң, оның не үшін керек екендігін нақты ұғынбасам да, әңгімелер жаза бастадым. Алғашында, маған «жазу» деген дүние ұнайтын, өйткені мен түрлі ақпарат құралдарында  жариялана бастадым. Содан соң, достарым мен таныстарыма ұнау үшін жазып жүргенімді түсіндім. Расында, нағыз шындығы осы еді. Кейін, өзімнің және өзге де қаламгерлердің жазушылық өнері туралы ойлай келе, күмәнсіз, жақсы романдардың нағыз әдебиет алдында өзіндік өзгеше қызметі мен атқаратын міндеті бар екендігін ұғындым.

 

Бір нәрсе ақиқат: жазушылық – бас тарта алмайтын қасиет, айналып өте алмайтын қасірет. Ол қасиет кімге қонды, демек, сол адам жазуға тиіс. Өйткені, бас ауру мен нашар ас қорытуды тек жазу ғана жеңе алады. Ол қасіреттен жазып қана құтыла алады.

 

Егер мен кітап жазуға отырсам, демек мен қандайда бір тарихты баяндағым келгені. Оқырманға ұнайтын тарихты. Мәселе, менің де ой-пікір дайындығында болуымда; ой- пікір дайындығы жазушы атаулының (егер ол тиянақты болса) барлығында болуға тиіс. Жазушы өз тарихын баяндар сәтінде әділ болуы тиіс, мысалы: қызыл телпек немесе партизан туралы повесті алайық; ал егер жазушы бұзылмайтын қамал сынды мықты көзқараста болса, бұл көзқарас әлбетте, баяндағалы отырған тарихқа әсер етеді, яки өз сәулесін түсіреді. Әрине, бұл – шарасыздық, шарасыздық алдын ала ойланбағандықтан туындайды.

 

 

 

– Демек, таза тиімді факторлар әдеби өнерде басым бола алмайды. Ендеше, қандай факторлар басымдыққа ие? Әдеби шығарманың сапасын анықтайтын қандай элементтер?

 

– Жазу үстелі үстінде мені толғандыратын бір ғана нәрсе, мен көлденең тартып отырған тарих ойлы оқырманға ұнай ма, жоқ па және сол тарихпен жеке өз басым келісемін бе? Мен тек қана жеке тәжірибеге негізделген тарихты жаза алмас едім. Мысалы үшін, мен қазір диктатор туралы тарихты жазып жатырмын деп алып қарайық, яғни шамамен латынамерикалық диктаторды. Бұл диктаторлықтың арғы тегіне жүз сексен екі жыл болған және осы уақыт бойына ол билікте, тіпті өзіне биліктің қашан келгендігін де есінен шығарған; аталмыш диктатор сиырлар қыдырыстайтындай залы бар үлкен сарайда шын мәнінде жападан- жалғыз. Ал енді қызығы мынау: мен баяндап отырған бұл тарих белгілі бір жағынан менің жеке тәжірибем негізінде жазылып отыр. Яғни, өзіндік поэтикалық өңдеу тәжірибем менің шексіз биліктегі жалғыздықты айшықты бейнелеуіме септігін тигізеді. Менің ойымша, биліктегі жалғыздықты беру үшін, прототипін латынамерикалық диктатордан гөрі, біздің дәуірдегі қиялға сай құбыжық қылып көрсеткен жөн секілді.

 

– Дәл осы орайда, өзіңе қояр жеке сұрағыма көшсем. Сен жалғыздық туралы сөз қозғағанда, сенің бүкіл кітаптарыңның ойы осы турасында болар деп ойладым. Сенің кітаптарыңда қатысушы кейіпкерлер саны әлдеқайда көп, жай ғана адамдарға лық толылығына қарамастан, бір қызығы, «Жүзжылдық жалғыздық» атты кітабыңның да бар екендігі; бірақ сол кітаптарыңдағы кейбір көркем бейнелердің аса қадірлі сезімінің де жалғыздық екендігін айта кеткеннің артықтығы болмас. Менің назарымды аударғаны, сен көп сұхбаттарыңда, бала кезіңде саған әртүрлі тарихты көп айтып берген бір туысыңды еске алып отыратының. Есіңде болса, осы туысыңның өлімі (ол кезде сен он сегізде болатынсың) өміріңдегі маңызды оқиғалардың соңғысы болғандығын айтқан едің. Осынау адамның саған айтатын әңгімелері сенің ынталануыңа себін тигізді ме? Оның кей әңгімелерін өз кітаптарыңа «шикізат көзі» ретінде қолдана алдың ба? Ең әуелі, бұл адам кім еді?

 

– Әріден баяндайын. Мен, өзін белгілі бір дәрежеде немесе одан да өзгеше жалғыз сезінген бірде-бір адамды білмейді екенмін. Міне, мені қызықтырып тұратын жалғыздық ұғымы осы. Менің айтарым, сіздердің ойларыңызға толықтай қарама-қайшы келе ме деп немесе сіздерге түсініксіз естіле ме деп қорықсам да, мен адам әрқашан да жалғыз болады деп ойлаймын.

 

– Сенің ойыңша, әркімнің жеке жалғыздығы бар ма?

 

– Мен, бұл – адам табиғатының маңызды бір бөлшегі деп қарастырамын.

 

– Париждің бір журналында жарияланған өте бір ұзақ мақаладан сенің «Жүзжылдық жалғыздық» романың және бұдан да бұрынғы кітаптарыңдағы негізгі мазмұн «Америка тұрғындарының өзіндік ерекшелігі – сол баяғы жалғыздық» дегенді оқығаным бар. Онда, сенің Америка адамының ортаға деген қатты жатсынушылығы мен адамдар арасындағы бір-біріне деген түсіністік сезімінің жоқтығын көрсететінің айтылған. Ол адам – әртүрлі қиындық көрген, түрлі сөздерге шыдап баққан, шындық үшін түрлі жанжалға да барған жан. Және осының барлығы да өзін жолы болмайтын жарымжан, жалғыздықта қалған дуанадай сезінуіне себеп болған. Бұл турасында сен не ойлайсың?

 

– Білмеймін. Мұның барлығы менде болмаған дүние. Оның үстіне, мен әрбір аяқ басқанымда, өзіме нағыз жалғыздықты түсіндіруге және оны өз шығармашылығымда өрнектеу үшін әр нәрседен оның әртүрлі көрінісін іздеп табуға тырысамын. Бұл процесс менде саналы түрде болған күні, мұның барлығы қайдан шығатынын білетініме мен сенімдімін, әрі бұл тақырыпқа барлық қызығушылығымды жоғалтатынымды анық білемін.

 

Мысалға, Колумбияда менің кітаптарым турасында толық жазған сыншы бар. Ол өзінің бақылағаны бойынша былай деп жазады: менің суреттеуімдегі әйелдер – үміт бейнесінде, бұл дұрыс мағынасында; олар отбасының тірегі болады, реттеушілері ретінде шаңырақты ұстап отырады, ал бұл уақытта еркек атаулылар күшін есепке алмастан әрекеттің түр-түрін іске асырады: соғысқа кетеді, барлауға қатысады, қыстақ құрады және бүкіл әрекеті сәтсіздікке ұрынып, өзін орға әкеп жығады. Және сол, көнеден келе жатырған құндылықтар мен салт-дәстүрді сақтап жай ғана үйде отырған әйелдердің арқасында ғана еркектер соғысты жүргізіп, қыстақтың негізін сала алады, сөйтіп Американың ұлы отаршылдық мақсатын жүзеге асырады.

 

Мен осыны оқығаннан соң бұрынғы кітаптарымды ақтара келе, шын мәнінде де дәл солай екенін түсіндім. Бірақ бұл сыншы маған өте үлкен зардабын тигізді деп ойлаймын, өйткені ол өзінің жаңалығын мен «Жүзжылдық жалғыздық» романымды жазғанда ашты, ал романдағы апофеоз (бұл жерде соңғы шымылдық, түйін мағынасында – ауд.) сыншының айтқанындай болып шықты. Романда Урсула есімді жүз жетпіс жыл өмір сүретін кейіпкер бар, ол шындығында бүкіл романның жүгін бір өзі көтеріп тұр. Мен оның образымен жұмыс жасау үстінде, алдын ала түгелдей ойластырылған жоспар бойынша жасаймын ба, әлде, менің сыншымның ойын болжаймын ба деумен, тіпті не істерімді біле алмай қалдым. Менде енді жалғыздық тақырыбында да осы қайталана ма деп қорқамын. Егер мен мұны да түсіндіріп бере алсам, сонда не болмақ? Ендеше, бұл әбден тиімді, әбден саналы түрде болмақ және тіптен мені қызықтыруды қояды.

 

Сен жаңа ғана мені үрейлендіріп жүрген ойға итердің. Мен «жалғыздық деген – адам табиғатындағы жалпыға ортақ қасиет» деп ойлайтын едім, бірақ қазір ойлап отырсам, мүмкін, бұл латынамерикалық адамның жатсынуының көрсеткен қорытындысы шығар. Бұл жағдайда мен әлеуметтік, тіпті саяси көзқарасымды, ойлағанымнан да биік дәрежеге қоямын. Егер бұл рас болса, мен әр қадамын сақ басатын ондай метафизик (метафизикалық көзқарастарды жақтаушы – ауд.) емеспін. Мен кез келген нәрсеге адал болғым келді және менің жалғыздық туралы ойым өзгелерге әлсіздік болып көрінуі мүмкін ғой деп қорқамын.

 

– Жақсы, егер бұл «қорқынышты» тақырып болса, ендеше жалғыздық турасында сөз қозғамай-ақ қоялық. Бірақ мені, әр сұхбатыңда айтып отыратын, өзіңді қарыздар санайтын туысқаның қызықтырады.

 

– Бұл – менің атам. Есіңізде болсын, мен кейіннен бұл кісіні өз романымда көрсеттім. Кезінде, жас кезінде… ол адам өлтіруге мәжбүр болған екен. Шамасы, бүкіл қыстақ атамның жағында болған болу керек: өлген адамның бір ағасы тіпті түнді атамның табалдырығының алдында өткізетін болған, әрине бұл марқұмның отбасының кек алу үшін жасаған әрекеттерінің бірі болар. Бірақ атам күнделікті қоқан-лоқыға шыдай алмай, ол қыстақтан кетіп тынды. Бірақ, жай ғана басқа қыстаққа қоныс аудармай, отбасымен алыс жаққа кетіп, сонда жаңа қыстақ құрып алды.

 

– Бұл оқиға «Жүзжылдық жалғыздық» романының басталуын еске салады: онда алғаш Хосе Аркадио адам өлтіреді, оның ары тыным таптырмай, кеудесіне өте ауыр жүк арқалаттырады. Ол мұның үйін тастап, тау асып, аңыздағыдай Макондо қыстағының негізін қалауына әкеліп соқтырады.

 

– Иә, ол кетіп, қыстақ құрады және менің көбірек есімде қалғаны, атам: «Сен мәйіттің салмағының қаншалықты ауыр тартатынын елестете де алмассың» деп қайталап отыратын. Оның үстіне, маған жазушы ретінде тікелей қатысты, ешқашан да ұмыта алмайтын бір нәрсе бар. Бірде атам мені циркке апарды, біз сонда аруананы көріп, үйге келген соң, ол сөздікті ашып отырып: «Бұл – аруана түйе, оның пілден немесе екіөркешті түйеден не айырмашылығы бар?» деп, хайуанаттар зерттейтін ғылымнан бүкіл бір сабақ оқытып шықты. Мен алғаш сөздікпен жұмыс жасауды осылай үйрендім.

 

– Бұл адам саған ықпал етті, қай жағынан да алып қарағанда оның драмасы сенің романыңа ішінара көшіп отырды. Алайда, менің білгім келгені, атаң айтқан әңгімелерді сен дәл қай уақытта әдеби тарихқа айналдыруды ойладың, қай сәтте осы естеліктерді жеке тәжірибе арқылы әңгіме, романдарды жазып шығару туралы ой келді?

 

– Бар-жоғы екі немесе үш кітап жазғаннан кейін мен осы тәжірибені қолданып жүргенімді түсіндім. Шынын айту керек, мен тек атамды ғана есіме түсіріп қойғаным жоқ, осы атам негізін салған қыстақтағы расында да талай құпия жасырынған өзіміздің үйді де еске түсірдім. Үйде Петра апам қайтыс болған бос бөлме болатын. Үйде немере ағам Ласаро қайтыс болған бос бөлме болатын. Түнде бұл үйде жүруге болмайтын, себебі мұнда тірілерден гөрі өлілер көп болатын. Сағат кешкі алтыда мені бұрышқа отырғызып қойып: «Мына жерден жүрме, егер сен осы жерден шықсаң, өз бөлмелерінен Петра апаң мен Ласаро ағаң шыға келеді», – дейтін. Соған мен отыратынмын да қоятынмын. Менің «Үзілген жапырақ» атты алғашқы кітабымда бір кейіпкер бар: жеті жастағы бала, ұзына бойына орындықта отыратыны суреттелетін. Енді түсінсем, бойын үрей билеп үйде орындықта отыратын бұл бала – бір жағынан өзім. Есімде, романда үйдің ішкі ахуалын беретін тағы бір оқиға бар. Менің апам болды…

 

– Әңгімеңді үзіп жіберсем, кешір… бұл қыстақтағы болған оқиғалар, ал сен Аракатакада туылдың ғой?

 

– Иә, Аракатакада, осы оқиғалардың барлығы өткен Макондомен біріктіріп жіберген қыстақта дүниеге келдім. Менің апам болды, «Жүзжылдық жалғыздықты» оқыған адам бірден танып ала қояды. Ол кісі өте жігерлі болатын, күні бойы үйде бірдеңе істейтін де жүретін. Ал бірде оның кебін тоқып отырғанын көрдім. Одан: «Не үшін кебін тоқисың?» – деп сұрағанымда, «Өйткені, мен жақында өлемін, ұлым», – деп жауап берді. Расында, көп ұзамай қайтыс болды. Оны өзі тоқыған осы кебінімен алып кетті.

 

Ол бір ғажайып әйел болатын. Ол енді өзге бір оғаш тарихтың басты қаһарманы ғой. Бірде ол кесте тігіп отырғанда бір қыз өте бір өзгеше, беріш боп қатып қалған тауықтың жұмыртқасын алып кірді. Неге екенін білмеймін, қыстақтағы осы үй іші құпиялау дейік пе, қорқынышты дейік пе, әйтеуір осындай бір біртүрлі істерге ақыл-кеңес сұрап келетін. Және не болмасын, қай уақытта да сұрап келген ақыл-кеңесіне апам бір жауап табатын. Ол осыған ұқсас мәселелерді шешкендегі мені сондай бір өзіндік табиғилығы таңғалдыратын. Апам келген қыздың қасына жақындағанда, қыз: «Қараңызшы, неге мына жұмыртқа сондай қатты?» – деп сұрай бастады. Сонда апам: «Өйткені, бұл – тропиктік кесірткенің жұмыртқасы. Аулада от жағыңдар», – деді. Олар от жағып, жұмыртқаны өртеп жіберді. Ойлап отырсам, осы табиғилық маған «Жүзжылдық жалғыздық» романымның шешуші кілтін сыйлады. Ол роман сондықтан да, апам кесірткенің жұмыртқасын өртеп жіберуге бұйрық еткендегідей тас келбетпен аса жан түршігерлік, таңғаларлық нәрселер айтқанда, тіпті өзін басқадан жоғары ұстай алмайтын түр танытады.

 

– Осынау әңгімең белгілі бір дәрежеде өзің айтқан: «жазушы қашанда өзінің жеке тәжірибесіндегіні жазады» деген сөздеріңнің дәлелі сияқты. Бірақ «Жүзжылдық жалғыздықты» оқымағандар, сені автобиографиялық кітаптар жазады деп ойлауы бек мүмкін. Ал осы романда Габриэльдің атасы басынан өткерген және атасының бала кездегі Габриэльге айтқан тарихынан бөлек, өзге де таңданарлық нәрселер бар: мысалға, қызды қала үстімен алып ұшатын кілемдер; көк төсіне көтерілетін әйел сияқты мұнда мыңдаған қызықты әрі таңғалдырарлық дүниелер көп. Кітапқа материалды жазушы өз жеке тәжірибесінен алатыны күмәнсіз. Бірақ мұның да екінші жағы бар, бұған қиялдау, ойша көзге елестету арқылы жазуды жатқызып көрейік. Осы турасында айтып көрсең. Қысқаша айтқанда, романдарыңның жарық көруіне қандай кітаптар әсер етті, қай кітаптарды оқу арқылы белгілі бір романды жазу туралы ой келді ме?

 

– Мен Варгас Льосаны жақсы білемін және оның әңгіменің ауанын қайда бұрып әкеле жатқанын да аңғарған сияқтымын. Ол менің, мұның барлығы рыцарлық романдардан шықты деп айтқанымды қалайды. Белгілі бір шекке дейін оныкі дұрыс, өйткені менің сүйікті әрі оқып, мәңгілік таңғалып өтетін кітаптарымның бірі – «Уэльстік Амадис». Мен бұл кітапты адамзат тарихындағы ең ұлы кітаптың бірі деп білемін (Марио Варгас Льоса «Рақымды билеушіні» артық көрсе де). Бірақ таласпай-ақ қоялық. Егер есіңде болса, бірде сөз еткеніміздей, рыцарлық романдарда баяндау үшін қанша кесу керек болса, рыцардың басын соншама кеседі. Айталық, романның үшінші бөлімінде ұлы соғыс болып, сол соғыста рыцардың басы шабылуы керек болады және орнынан басты допша домалата салады, ал төртінші бөлімде рыцар қайтадан мойнындағы басы орнында келеді, ал тағы керек боп жатса, келесі бөлімде қайтадан шабады. Ал бұл баяндау еркіндігі рыцарлық романдар кеткенде, қоса ере кетті.

 

– «Жүзжылдық жалғыздықты» оқи отырып, бір бөлімнен маған романның кілті секілді көрінген бір сөзді кездестіріп қалдым. Ол – сен таңданатын достарың мен өз кітабыңда жасырын құрмет көрсететін авторларың сынды өзге жазушылардан алған кейіпкерлердің аттары сияқты әдейі қолданылған сөз болар. Полковник Аурелиано Буэндианың отыз екінші соғысы туралы бөлімді оқып отырып, полковниктің Неерландия деген жерде тізе бүгу туралы қол қоятын көріністің үстінен шықтым және маған бұл Неерландия деген сөз рыцарлық романдармен қарым-қатынасты тудыратындай көрінді. Тіпті, бұл сөз «Амадистағы» қала немесе бір шағын мекеннің атауы деп те ойлаймын. Бірақ ойымды, мен сенің жала жабылған осынау кітапқа деген құрметің, естелігің деп шештім.

 

– Жоқ, сөз тек қана латынамерикалық шындық пен барынша ұлы рыцарлық роман арасындағы ұқсастық жайында жүруі мүмкін, бірақ мұндай жаңсақтық пен жаңылыстық жолына түсу оп-оңай, шын мәнінде, Колумбиядағы азамат соғысы Неерландиядағы бітімге қол қоюмен аяқталғанын білу қажет. Және тағы бір мысал. Менің кітабымды оқығандар біледі, герцог Мальборо полковник Аурелиано Буэндианың адьютанты болып жүріп, Колумбиядағы азаматтық соғыста жеңіліс тапты. Ал шындығында іс былай болған еді: біз бала кезімізде өзге де балалармен бірге «Мальбрук жорыққа жиналды» әнін шырқайтынбыз. Бірде әжеме келіп: «Мальбрук деген кім? Ол қандай соғыстың жорығына жиналып жатыр?» – деп сұрағаным бар. Сонда әжем, бұл сұрағыма ешқандай ой тоқтатпастан жай ғана: «Ол мырза менің атаммен бірге соғысқан», – деді. Кейін, Мальбрук дегендері – герцог Мальборо екендігін білгеннен кейін, оқиғаның барлығын әжем айтқандай қалыпта қалдыруды жөн көрдім.

 

– Әдебиеттегі реализм туралы сөз қозғауға болатын шығар. Өмірден алынған, шынға саятын оқиғалар өтетін, ал бір қарағанда, көкке көтерілетін қыз бен отыз екі соғыстың түйінін шешіп, талқандаған, бірақ өзіне ешбір залал келмеген жандар жүретін сенің кітаптарың секілді шығармаларды оқығанда, оқырмандар арасында «Реализм деген не? Оның қамтитын аумағы қандай?» деген сұрақтар айналасында көптеген таластар туып жатады. Бір сөзбен айтқанда: сенің кітабыңда сенуге қиын көріністер көп. Бұл, әрине, поэтикалық, қияли оқиғалар, бірақ, ол маған бұл кітапты фантастикалық немесе реалистік емес деп атауға құқық бере ме, оны да білмеймін. Жалпы, сен өзіңді фантаст-жазушы немесе реалист-жазушының қайсысына жатқызасың немесе мүлдем, мұндай шек қоюға болмайды деп ойлайсың ба?

 

– Мен ойлаймын, «Жүзжылдық жалғыздық» романымда басқа шығармаларға қарағанда, мен реалист-жазушы ретінде көрінемін. Өйткені, менің ойымша, Латын Америкасында бәрі де мүмкін, бәрі де рас, шын. Латын Америкасында болған шын оқиғаны жазушы кітапқа аударғанда қандай мөлшерде жолы болды? Бұл енді техника алдындағы сұрақ; олар кітап кейіпкерлеріне айналғанда оқырман оған сенбеуі мүмкін. Мәселе мынада, біз, латынамерикалық жазушылар, қандай әдемі, ұлы ойлар әжелеріміз құрастырған әңгімелерде жататындығын, ал балалар осы ойларға сенетінін түсінеміз. Олар әсіресе, балаларға осы болмаған нәрсені айтады, ал балалар мұның қалай да болса жарыққа шығуына көмектеседі, ал бұл – «Мың бір түндегідей» әдемі дүние. Бізді ғажайыпқа толы, таңғаларлық нәрселер қоршап тұр, ал жазушылар болса маңызы аз, күнделікті оқиғалар турасында айтудан жалықпайды. Бізге тілмен және жеткізе білу жолдарымен жұмыс жасау керек. Өйткені латынамерика әдебиеті – күнбе-күн таңданарлық нәрселер болып жатқан латынамерикалық өмірге сәйкес. Мысалы, отыз екі азаматтық соғыстың түйінін шешкен полковниктер мен одан жеңіліс тапқандар шындығында бар немесе айталық, есімі есімде жоқ, сорпа, ет, балыққа қою арқылы тамақта удың бар- жоқтығын анықтайтын маятник ойлап шығаратын диктатор шын мәнінде бар. Диктатор, егер маятник сол жақ бағытқа ауып кетсе, ол тамақты жемей, егер оң бағытқа ауса – бірден өзіне қабылдап отырған. Міне,  бұл диктатор өте ақылды адам болған: елде шешек ауруы тарағанда денсаулық сақтау министрі көмекшілерінен не істеу керектігін сұрап дағдарыпты, сонда ол: «Мен не істеу керегін білемін, ел ішіндегі бүкіл қоғамдық орындардағы жарық шамдарын қызыл қағазбен орап қойыңдар», – депті. Сөйтіп, елдегі барлық шамдардың қызыл қағазбен оралған да уақыттар өткен екен. Осыған ұқсас түрлі жағдайлар Латын Америкасында күнде болып жатады, ал латынамерикалық жазушылар оларды суреттеу үшін, сонымен бірге шындық ретінде қабылдау үшін үстелге отырғанда, былайша: «Бұл мүмкін емес, бұл есі ауысқандық» немесе осы тәрізді баяндап, сөзбен қақтығысқа түсіп кетеді. Біз латынамерикалық ақиқатты ақылмен түсіндіріп әкелуге тырысамыз. Ал бұл арқылы бұрмалауды бастаймыз. Мен оны ашық қабылдау керек деп санаймын. Өйткені бұл – әлем әдебиетіне жаңа бірдеңе бере алатын сондай бір ақиқи нәрсе. Мұндайда алдымызда жазушы тұрғызатын іргетастың екі бірдей элементі тұрады: жеке бас тәжірибесі және мәдениет тәжірибесі, яки оқу. Бірақ сенің кітаптарыңда үлкен қиялдан басқа тоқтаусыз көз алдымызға елестетуден және әрине, романды техниканың иелік етуінен бөлек маған үлкен әсер қалдырған тағы екі қозғаушы күш бар: кішкене фантастикалық шындық пен күнделікті, тұрмыстық шындық. «Жүзжылдық жалғыздық» романында сонымен қатар, әлеуметтік-тарихи шындық та бар. Соның ішінде полковник Аурелиано Буэндианың соғыстары белгілі бір түрде Колумбия тарихының бір кезеңін көрсетеді. Енді әңгіме таза ойдан шығарылған әлем туралы емес, өте нақтылы шын дүниелердің байланысы турасында өрбіп келеді.

 

– Осынау барлық өзгеше оқиғалар өтетін Макондо тіршілігінен латынамерикалық мәселелер көрініп жатады. Макондо – бұл, алдымен авантюристер, кейін шетелдік мекемелер қызығушылық танытқан банан егістігі орналасқан қыстақ. Романда Латын Америкасының отарлық қанаушылығы үлкен шеберлікпен суреттелген тарау бар. Сірә, бұл сенің шығармашылығыңдағы жаңа элемент секілді. Осы турасында айтып бермес пе екенсің?

 

– Банан егістігі туралы бұл тарих расында да шын. Шамасы, Латын Америкасындағы осынау біртүрлі жер үлесінде орын алатын шын оқиғалар қашанда қияли сандыраққа айналып отырады, бұл банан егістігінің тарихында қандайлық болды, ол сондайлық ауыр және жанға қатты батады. Қыстақта банан мекемесі құрылғаннан кейін мұнда дүниенің әр бұрышынан адамдар ағылып келе бастады. Және қызық көрінуі мүмкін, сонда да айтайын, Атлант мұхиты жағасында орналасқан Колумбияның кішкентай қыстағындағылар барлық тілде сөйлеген де уақыт болған. Адамдар бір-бірін түсінбесе де, сондай бір гүлдену басталған, иә, нақтырақ айтқанда, гүлдену деп аталатын, адамдар қағаз ақшаларды өртеп, кумбияны (колумбиялық би түрі – ауд.) көңілді билеуді бастаған. Кумбия биі жарық шам арқылы биленеді және сол кездерде банан егістігінде қарапайым күндік жұмыс жасайтын жұмысшылар қағаз ақшаларды шамға өртеп билеген. Бұл, әрине, ашу-ызаның көрінісі; өйткені күндік жұмысшы егістіктен айына екі жүз песо (бірқатар елдердің ақша бірлігі – ауд.), ал алькальд (араб. Ал-кади-төреші) пен жергілікті өзін-өзі басқару соты бар-жоғы алпыс песо алып отырған. Сондықтан да ел басында оңған билік болмады, банан мекемелері ол билікті «садақа» беріп сатып ала беретін, билікті алған соң әділ сот пен барлық билік түрлеріне иелік етті. Бірақ адамдар есін жиып, барлық жұмыскерлер ұсақ-түйек қажеттілікке дейін талап ете бастады. Содан соң ауруына шағынған әрбір адамға медициналық қызмет көрсету есебінен көк дәрі беріліп отырды. Қатарға тұрған науқастардың әрбірінің ұртына көк дәріден тастап отырған медбикелердің бұл ісі күнделікті дағдыға айналғаны сондай, кезекке тұрған балалар ауыздарынан дәріні суырып алып, ұзын билетке таңбалап беретін. Және тағы бір нәрсе орын алды: бірде банан мекемесінің пароходы Санта- Мартаға келіп, банандарды артып, оны Жаңа Орлеанға алып кетті, ал қайтып келер жолда жүксіз келді. Мекеме басшылығы қайтар жолдың шығынын қалай ақтау керектігін ұзақ ойлана алмады. Мекемеге тиесілі тауарларды дүкендерге апарып, ал жұмыскерлерге жалақыны ақшамен емес, осы дүкендерден зат алатындай етіп чекпен төледі. Ешкімнің пікірімен санаспастан, жұмысшыларға тек мекемеге жеткізілетін тауарлар ғана сатылатын дүкенге төлеп құтылатын бондар (жергілікті өкіметтің уақытша ақшасы – ауд.) беріп отырды. Дегенмен, жұмысшылар ақшамен төлеуді талап етті. Содан соң айналасының құтын қашырған ереуіл басталып, дауды басу үшін билік әскер шақыртты. Жұмысшылар теміржол бекетіне жиналғанда даудың шешімі ретінде министр келеді деп болжаған; әскерилер жұмысшыларды қоршап алып, олардың тарап кетуіне бес минут уақыт берді. Бірақ ешкім кетпей, ақырында соғыс басталды. Мен романыма енген бұл тарих туралы, осы оқиғадан кейін он жылдан соң білдім; оқиғаның осылай болғандығын айтқандар табылды, ал кей адамдар бұлай болған емес деп бақты. «Мен ол жерде болдым және білемін, өлгендер болған емес. Адамдар жай ғана тарасты, расымен де түк те болған жоқ» деді біреулер. Ал басқалар жапа шегіп қайтыс болғандар болғанын, бір адамның қайтыс болғанын өз көзімен көргендерін айтты, оған сенімділігін дәлелдеп бақты. Мәселе мында, Латын Америкасындағы жоғары үкіметтің қаулысымен жұмысшыларға үш мың адам өлімі болған бұл оқиғаны ұмытуға күштеуі мүмкін ғой… Бұл сандырақ секілді көрінер, бірақ күнделікті шын дүние.

 

– Бір кездері Бразилия билігі жоғарғы үкімет қаулысы күшімен жұқпалы аурудың таралуының алдын алыпты…

 

– Біз сол баяғы ісімізбен қайтадан айналысып кеттік: Мысал іздеп, оның мыңдағанын тауып алдық.

 

– Яғни, жұмысшылар өлімінің көрінісі – тек қана тарихи дерек емес, сонымен бірге…

– Менің романымда жұмысшыларды ату туралы мақұлдаған үкімет қаулысының номері, оған қол қойған генералдың фамилиясы және сонымен қатар оның хатшысының есімі де келтірілген. Бұл деректер Ұлттық архивтен алынды, ал енді осыны менің романымнан оқып, өсіріп жазған деп ойлайды.

 

– Қызық, жұмысшылар өлімі суреттелген бұл көрініс ойдан жасалған, қолдан құрастырылған дүниеге ешқандай ұқсамайды. Кітаптың ғажайып көріністері бар біраз жерлерге Ом керемет кіре алған. Бұған дәлел, осы соғысты бастан өткерген бір жан қайта тіріледі. Біз соңына дейін ол қайта бас көтерді ме, өлтірілді ме, аман қалды ма, оны білмейміз. Барлық эпизодқа шыдаған екі жақтылықты тудырып отырады, бұл өте қызық.

 

– Мысалы, Эмилиано Сапато өлтірілгенде, Мексикада ешкім сенген жоқ.

 

– Менің ойымша, жазушы жұмыс жасайтын шикізаттар көзі жөнінде әңгімелесіп, шығарма жазуға керек материалдар: жеке тәжірибе, мәдениет тәжірибесі, тарихи және әлеуметтік деректер екендігін білдік. Ең ауыр мәселе – бұл шикізаттарды әдебиеттің қалыбына құю, осынау барлық материалдарды көркем шығармаға қалай айналдыра білуде ғой.

 

– Бұл енді таза әдебиет мәселесі.

 

– Сенің алдыңда тұрған айту, жеткізу тәсілдері таңдауы мен тілдің мәселелері турасында аз ғана айтып өтсең…

 

– Әлбетте. Мен «Жүзжылдық жалғыздықты» он жеті жасымда жазып бастадым.

 

– Неге осы әңгімені сенің алғашқы кітаптарыңнан бастамасқа? Ең алғашқы…

 

– Онсыз да ең алғашқы кітабым – «Жүзжылдық жалғыздық». Мен оны жазып бастағанда, кенет, мұның өте ауыр жүк екенін сезінгенім бар. Мен қазір айтқан әңгімемді сол кезде-ақ айтқым келген.

 

— Сонда, сол жасыңда да Макондо тарихын айтқың келді ғой?

 

– Тек қана айтқым келген жоқ, романның бетін ашқан алғашқы абзацты жаздым да. Бірақ мен бұл «жүкті» көтере алмайтынымды түсіндім. Өзімнің әңгімелеп отырғаныма сенген жоқпын, бірақ түсінгенім: осының барлығы шындық екені; мен техникалық жағынан: әдеби тәсілдерді, жазу мәнерін орын-орнына қоймау арқылы қиындыққа түскенімді түсіндім. Сол кезде осы кітапты жазуды қойып, төрт кітап жазып тастадым. Мен үшін басты қиындық – әрқашан оқырман менің әңгімеме сену үшін керек үндестік пен мазмұн мәнерін табу болды.

 

– Сен он жеті жаста осынау кітапты жазуды ойладың, сол кезде өзіңді жазушы ретінде сезіндің бе? Әдебиет тағдырыңа айналар деп ойладың ба?

 

– Қазір ойласам, менің жазушылық өміріме шешуші оқиға болған бір жағдай болыпты. Мен сегіз я он жасымда, біз, яғни менің отбасым Аракатакадан кеттік. Біз өзге мекенге кетіп, мен он бес жасқа толғанда, сол баяғы өлілер мекендеген үйімізді сату үшін анам Аракатакаға жиналды. Сол кезде анама: «Мен сенімен біргемін», – дедім. Аракатакаға келгенде, онда барлығы өз орнында, тек аз ғана өзгергенін көрдім. Бұл маған рухани қозғау болды. Келгенде бұрын маған кең көрінетін көшелер енді қысқарған, үйлер бұрынғыдай биік емес, уақыт пен қараусыз қалғандық бәріміздің осыған көзімізді жеткізуге әкеліп соқты; терезе жабығынан сығалап үйдегі аялдаманы да көрдік: бәрі де баяғы қалпы, тек он бес жылға ескі. Бұл өте ыстық әрі шаңды, тозаңды ауыл болатын. Мұнда жеңіл тозаңдар қалықтап жүретін сұмдық шаңқай түс тұрып алады. Бірде, бұл қыстаққа су қыспақты мұнара салуды шешті – олар жұмыс жасауға тек түнде келетін, себебі күндіз қызып тұрған құрал-саймандарды қолға алу мүмкін емес-тін. Біз анамызбен осы ауыл арқылы өткенде, көшелерде тірі жан жоқ, құдды, сағым арасынан өткендей болдық. Бұл қыстақта мен уақыттың қалай өткендігіне қарағандағымдай сезімді анамның да басынан өткергеніне сенімдімін. Біз бұрышта орналасқан дәріханаға келдік. Біраз отырған соң, бір ханым шықты. Анам сол әйелге жақындап келіп: «Қалай тұрып жатырсың, өкіл шеше?» дегенін естідім. Ол басын көтергеннен кейін, олар дәл жарты сағаттай құшақтарын жазбастан жылады. Олар бір-біріне ештеңе деместен, тек үнсіз көзден моншақтарын төге берді. Осы сәтте маған осы «сахнада» болған уақиғаны қағазда баяндау туралы ой келді.

 

– Бірақ алдымен жазудан бұрын, сен өзге істермен айналыстың, солай ғой? Бастапқыда өзіңді әдебиетке толықтай арнай алмай, журналистикамен шұғылдандың. «Жүзжылдық жалғыздық» жазылғанға дейін журналистикадағы жұмысыңды әдебиетпен қалай байланыстырдың?

 

– Мен оларды тіптен байланыстыра алған емеспін. Өйткені, журналистиканы екінші сатыдағы жұмысым, күнелтудің құралы деп санадым. Менің жазушы болғым келді, бірақ өзге дүниенің есебінен өмір сүру керек болды.

 

– Қалай ойлайсың, бұл қатар алып жүрген қызметің сенің қабілетіңе кесірін тигізді ме, әлде керісінше, жағдай жасауға көмектесіп, тәжірибе берді ме?

 

– Байқаған болсаң, мен ұзақ уақыт бойы қосымша қызметтер маған көмектесті деп ойлап келдім, бірақ, шын мәнінде олар жазушыға зияннан өзге ештеңе де әкелмейді екен. Сен жазғың келеді, бірақ өзге дүниелер саған кері әсер етеді, істемеуге болмайтын істерді алдыңа көлденең тартады да отырады. Мен осыған дейін айтылып келген: жазушы жақсы жазу үшін сынақтарды өткеру керек, кедейлікті бастан кешіру керек дегендерге келіспеймін. Мен бар шындығым, бар адалдығыммен былай ойлаймын: егер үй мәселесі мен экономикалық мәселелердің барлығы шешіліп тұрса, денсаулығы жақсы болып, әйелі мен балаларында бәрі бірқалыпты болса, жазушы әрине жақсы жазады. Нашар экономикалық жағдай шығармашылыққа көмектесуі мүмкін, өйткені жазушы тек жазуды ғана қалайды, ол үшін әрине, бүкіл мәселелері шешіліп тұруы қажет. Және тағы бір нәрсе: мен жазушы ретінде күнкөрісімді жақсартар едім: арнаулы стипендиялар, жәрдемақылар, жазушылар үшін ойлап тапқан көмектің әр түрін алып дегендей, бірақ мен ондайлардан түбегейлі бас тарттым және біз бұл арқылы жаңа латынамерикалық жазушылар деп аталатындардың рөлін атқарып кететінімізді білемін. Жазушы жәрдемақыны абырой сезімімен қабылдай алмайтынын білеміз, сондықтан кез келген жәрдем ақшаны осылай не басқаша міндеттейді.

 

– Жәрдемақының қандай түрі? Себебі, қайсыбір қоғамдарда жазушыны оқиды, қорғайды, тамақтандырады, ал енді бұл жәрдемақы берудің бөлек, өзгеше түрі…

 

– Біздің латынамерикалық жүйемен байланысты қаз-қатар тізілген қиындықтарға қарай итермелеп отырғаныңды түсіндім. Бірақ сен, Кортасар да, Фуэнтес те, Карпентьер де және тағы басқалар жиырма жыл бойына оқырман бізді тыңдайды дегенді дәлелдеу үшін мүйіздерің шыққанша үріп бақтыңдар. Латын Америкасында, біз, жазушылар тек қана оқырмандардың есебінен өмір сүре аламыз, бұл, біз жазушылар қабылдай алатын көмектің жалғыз түрі екендігін дәлелдеуге тырысамыз.

 

– Қазір көбі латынамерикасындағы романдарда күмәнсіз, жаңалық жоқтығын,  мұның рас екендігін айтуда. Соңғы он-он бес жылда қызығарлық ештеңе туылған жоқ. Маған латынамерикалық оқырмандарда латынамерика жазушылары туралы теріс ұғым туған сияқты көрінеді. Оқырманның ойынша: латынамерикалық жазушы – нашар, өйткені латынамерикалық жазушы болған соң, әрине, егер тек керісінше екенін дәлелдемесе. Және керісінше, еуропалық жазушы жақсы, егер ол да жақсы екенін дәлелдесе деп ойлап келді. Ал қазір барлығы да керісінше. Латынамерикалық авторлардың оқырман саны біраз жоғары сатыға көтерілді, латынамерикалық романшыларда ақиқатында, Латын Америкасында, Еуропада, тіпті, АҚШ- та да таңданарлық көлемде оқырмандар пайда болды. Олар латынамерикалық романшыларды оқиды әрі оларға тілектестікпен кері оралып соғады. Бұл неге байланысты? Не орын алды? Сенің ойың?

 

– Өзің елестетіп көрші, мен білмеймін. Мен турасында қорқып отырмын. Жалғыз ғана себеп бар деп ойлаймын…

 

– Сен латынамерикалық романның өрлеуі – негізінде, алдыңғы жазушылардың мақсатты түрде өзінің қабілетін көбірек іздейтініне, яғни өзін көп құрбандыққа беретініне байланысты деп ойлайсың ғой…

 

– Мен, бұл бұрын біз сөз еткен себепке байланысты деп ойлаймын. Ең бастысы – бұл, өзінің жазушылық қабілетін іздеу екендігін біз түсіндік және оқырмандар да мұны ұқты. Нағыз «бомба» – жақсы кітап пайда болған, және оған оқырмандар пайда болған сәт шығар…

 

– Осы «бомба» айналасында өзіңе тағы бір сұрақ қойсам. Оқырмандар санының артуы мен латынамерикалықтардың өз еліміздің жазушыларына қызығушылығы – бұл қуанарлық дерек. Жазушы ретінде барлық құрлықтағы проза деңгейінің кенет өрлеп, үдеп кетуін қандай себептермен байланыстырар едің?

 

– Мен, міне, былай ойлаймын: егер оқырман қандайда бір жазушыны оқыса, оқырман мен жазушыда ортақ үйлесімділік бар деп түсіндіруге болады. Шамасы, діттеген нысанаға тигізген секілдіміз…

 

– Тағы бір тіптен қызық дерек бар: қазіргі «сәнді» латынамерикалық авторлардың көп бөлігі шет елде тұрады. Кортасардың Францияда өмір сүріп жатқанына он екі жыл, Фуэнтес Италияда тұрады, тіпті, сенің өзің де, қателеспесем, Колумбиядан тыс он екі… он төрт жылдай тұрдың. Өзге мысалдарды келтіруге болады. Бұл туралы көп адамдар бәріне де таныс алаңдаушылықпен сұрап жатады. «Бұл жазушыларды шындықты суреттеген соң, ерікті қуғынмен әкетіп жатқан жоқ па? Олар өз елінен қол үзгендіктен соңында болашақтары бұрмаланып кетпей ме? Бұл ойланбағандықтан болса да, өз елінің шындығының бұрмалануына әкеліп соқпай ма?» деп сұрап жатады.

 

– Маған, Колумбияда жүргенде, жоқ, расында, университетте жүргенде осы сұрақты жиі қойды. Колумбияда неге тұрмайтынымды сұрағандарға «Мені Колумбияда тұрмайды деп кім айтты?» деп жауап беріп жүрдім. Шынында да, Колумбиядан он төрт жыл бұрын кеттім, әлі сонда тұрамын, өйткені өз жерім туралы барлық ақпаратты алып отырмын: ондағы жағдайдан хат арқылы, газет арқылы әрқашан хабардармын. Барлық «сәнді» латынамерикалық романшылардың шет елде тұруына менің ойымдағы себеп әсер етті ме, білмеймін? Өз басым Колумбиядан тыс тұруды неге қалайтынымды білемін. Өзге елдерде мұндай ма, білмеймін? Әйтеуір Колумбияда жазбай жатып жазушы атанасың, дәлірек айтқанда, әдебиетке ілгері қадамыңды жасамай жатып- ақ, сен жарыққа шығарған алғашқы әңгімеңнен табысқа ие болсаң, жазушы болып шыға келесің. Ал иеленген атақ- даңқың сені биікке шығандатып, жұмыс жасау үшін үлкен кедергі болады, ал біз бәріміз, кітаптарымыз күнкөрісімізді қанағаттандырмайынша, қазіргі таңда өзгелердің арзанқол жұмыстардың есебінен өмір сүруге тиіспіз. Шет елде жазушы бұл тұрғыда «жалғыздықты» қажетіне жаратады. Мен Парижде шөлмек саттым, Мехикода сценарийстің атын көрсетпей телебағдарламаға сценарийлер жаздым, яғни Колумбиядан істемеген дүниелерімді жасадым. Мен шекарадан тыс мұндайды керемет жасаймын, солай болғандықтан да болар, өз елімде мен не арқылы өмір сүретінімді білмейді. Маған жазуға мүмкіндік беретін қандай іс болса, мен соны ойланбай, істеуге даярмын, ал бұл маған қызық жалғыз ғана жол. Және дүниенің қай бұрышынан табылсам да, мен әрқашан колумбиялық роман, латынамерикалық роман жазамын.

 

– Өзің қозғаған тақырыптарың төңірегінде өзіңді «латынамерикалық романшы» деп ойлайсың ба? Бұл сұрақты өзіңе әдейі қойып отырмын, өйткені, бұл турасында Борхесті дәлел ретінде меңзеп жатады. Оның шығармаларының көп бөлігі аргентиналық деп санауға тіптен келмейтін тақырыптарды арқау еткен.

 

– Мен Борхестен латынамерикалыққа тән ештеңе де көрмеймін. Мен «Кортасар – латынамерикалық жазушы емес» деген әжептеуір көп таралған пікірдің жақтасы болғандықтан осы түйінге келіп тоқтадым. Мен «өзіммен бірге ұстаған» өз ойымды Буэнес-Айрестен келген бойда толықтай өзгерттім. Мұхит пен ұсақ ауылдардың аралығынан орын тепкен, еуропалық алып қала – Буэнес- Айреспен танысқанымда, Кортасардың кітабында өмір сүретін жандай әсерге қалдым, қысқаша айтқанда, Кортасарда еуропаландырылған көрінгенімен, бұл – сол ақиқатындағы Буэнес- Айрес. Менде ол жақта үлкен таңданыс болды, себебі Кортасардың кейіпкерлерін барлық жерден, тіпті, кез- келген бұрыштан кездестіруге болады. Бірақ мен Кортасарды – латынамерикалық терең жазушы деп нақты айта аламын, ал Борхес жайында дәл осылай дей алмаймын…

 

– Бұл – Борхестің шығармашылығы туралы айтқандағы қарапайым фактіні көрсету немесе жоғары баға. Әрине, бұл аргентиналық немесе одан да мықты латынамерикалық проза емес, бұл космополиттік (өз халқына, оның мәдениетіне жат әдебиет – ауд.), бұл тарихи түбірімен…

 

– Менің ойымша, бұл – болмыстан алыс кеткен әдебиет. Борхес – мен көп оқитын, мен көп оқыған және маған көбірек ұнайтын авторлардың бірі. Борхесті оның таңғаларлық сөз шеберлігі үшін оқимын: ол жазуды үйретеді, яғни бірдеме айту үшін өзіңнің құралыңды қайрауды үйретеді. Ұғынғанға, менің сөздерім – жоғары баға. Борхес, негізінен ой шындығымен жұмыс жасайды деп ойлаймын, бұл – таза эскейпизм, қалған жұмыс – Кортасардікі.

 

– Эскейпистік әдебиет нақты ақиқаттан, тарихи шындықтан алыс әкететін секілді көрінеді маған. Бұл әдебиет өзі үшін тікелей шындықты іздегенге берері мен маңызы аз екені сөзсіз деп айтар едім.

 

– Жеке өзімді мұндай әдебиет қызықтырмайды. Кез келген үлкен әдебиет нақты шындыққа негізделуі тиіс екеніне сенемін. Екеуміздің бір әңгімелескеніміз бар, есімде жақсы сақталыпты. Сонда сен: «біз, романшылар, қоғамды аздыратын өлексені ұстауға тырысатын құзғын сияқтымыз» деп айтқансың. Маған Каракаста сол кезде не айтқаныңды дәл қазір есіңе түсірсең, жаман болмас еді (…)

 

– Бұл енді белден төмен соққы… Иә, қоғамда өмір сүріп жатқан мықтылардың: жазушы мен дағдарыстық жағдайдың арасындағы әуестік байланыстың шешуші қадамы жасалғанда – әдебиеттің гүлдену сәті туады деп санаймын. Маған, ішкі дағдарыстан діңкесі құрыған, белгілі бір дәрежеде апокалипсиске (бұл жерде «ақырзаман» мәнінде – ауд.) жақын бұрынғы латынамерикалық қоғамнан гөрі, амандықты басынан кешіріп, ішкі тыныштығын сақтап, аяғына тік тұрған қоғам, жазушыны едәуір аз шабыттандыратын секілді көрінеді. Қысқаша айтқанда, олар қайда әкеліп соғары белгісіз қоғамдағы қайта құру мен өзгерістер барысында табылып отырады.

 

– Бірақ сен шынында, әділ айттың, біздің елдегі оқырмандар бүгінгі таңда латынамерикалық авторлар не жазады, соған қызығады. Қаншалық бұл авторлар нысанаға дөп тигізіп жатқанын қайдам, дегенмен олар оқырмандарға өзінің бар шындығын көрсетеді. Оларға қоршаған болмысты жете түсінуге көмектеседі.

 

– Латынамерикалық жазушыларда ортақ ерекшелік аз екені күмәнсіз. Сен жаңа ғана екі аргентиналық жазушы – Кортасар мен Борхестің шығармашылығындағы ерекшеліктерді көрсеттің, бірақ Борхес пен, айталық, Карпентьерді немесе Онеттиді, я болмаса Лесам Лиму мен Хосе Доносоны бір- бірімен салыстырып көрсе, ерекшеліктері алдыңғыларынан да көп, одан да күштірек болар еді. Бұл техниканың жазу мәнері мен мазмұн тұрғысынан шығармашылық көркемдікке өзгеше, бөлек көзқарас. Сен осынау барлық жазушыға ортақ бөлгіш табу мүмкін деп санайсың ба? Олардың ұқсастығы неде?

 

– Егер былай десем, софист (философ – ауд.) болып көрінем бе, білмеймін? Дегенмен айтарым: бұл жазушылардың ұқсастығы –айырмашылықтарында. Түсіндірейін: латынамерикалық болмыс әртүрлі бөлшектерді құрайды және біздің әрқайсымыз бұл болмыстағы өзімізге тиесілі бір бөлшекті түсіндіреміз деп ойлаймын. Мен бір аспектіні жазамын және сенің де біреуін жазатыныңды білемін. Ал Фуэнтес біз жазғанға мүлдем ұқсамайтын үшіншісіне қызығады, бірақ бұл барлық бөлшек ортақ латынамерикалық болмысты құрайды. Сондықтан сен дүниені айналып шығуға жиналып, Карпентьердің «Ағарту дәуірінің» кейіпкері Виктор Югтың кемесінің елесімен кездесіп қалған «Жүзжылдық жалғыздық» романындағы кейіпкерлерге соқтығып қалып жатсаң, оны кездейсоқтық деп ойлама. Тағы бір қаһарман бар – Карлос Фуэнтестің «Артемио Крустың өлімі» романындағы полковник Лоренсо Гавилан. Мен «Жүзжылдық жалғыздыққа» орналастырған және бір көрініс бар. Бұл, көріністен гөрі оған жасаған ишарам десем болады: менің кейіпкерлерімнің бірі Парижге аттанып, сонда, Дофин көшесіндегі қонақ үйде, Кортасардың кейіпкері Рокамадур өлетін бөлмеде тұрып жатады. Аурелианоға жәшіктегі соңғы нәрсені әкеліп беретін тақуа әйел – бұл «Жасыл үйдегі» Патросинионың анасы екеніне менің әбден көзім жетті. Сенің кітабым арқылы өзімдікіне аяқ басу үшін маған сенің осы батыр әйел кейіпкерің туралы қандайда бір мәлімет керек болып, сені іздеттірдім, бірақ сен өз шаруаларыңмен Буэнес-Айреске келіс-кетіспен жүрдің. Иә, менің айтқым келгені: арамыздағы ұқсастықтарға қарамастан, кейіпкерлерді кітаптан кітапқа жылжыту арқылы біз бұл ойынды оңай ойнай аламыз, әрі бұл сырт көзге «бұзу» болып көрінбейді. Шындықты бейнелеудің тәсілін тапқан күні, саяси, әлеуметтік, экономикалық, тарихи өзгешеліктеріне қарамастан Латын Америкасының кез келген елінде мойындайтын бәрімізге ортақ латынамерикалық романды, нағыз латынамерикалық романды жарыққа шығарған күні ортақ бір деңгейге жетеміз.

 

– Сенің ойың меніңше, қызығуға тұрарлық. Бірақ қалай ойлайсың, осынау, барлық латынамерикалық романшылар жазатын, латынамерикалық бар болмысты толығымен бейнелейтін, қандай шындықтың да болмасын бір бөлігі кіретін бәрімізге ортақ романға, дерексіздеу болып табылатын керемет шеберлік иесі Борхес те кіре ме? Саған, Борхес қандай да болмасын бейнемен аргентиналық дерексіздікті, латынамерикалық дерексіздікті көрсететіндей көрінбей ме? Және бұл, дерексіздік – сонымен қатар, өзгеше өлшем, әдебиеттің негізі болатын сол шындықтың хал-жайы ғой? Мұны неге сұрап отырмын, өйткені маған әрқашан Борхес алдындағы өзімнің сүйінішімді ақтап алу қиын болды.

 

– Ал маған түк те емес. Ол менде аса зор масаттануды тудырады, мен оны әр кеш сайын оқимын. Буэнес-Айреске келгенде, жалғыз ғана сатып алған дүнием – Борхестің толық шығармалар жинағы. Мен оның кітаптарын өзіммен ала жүріп, күн сайын оқимын. Мен бұл жазушыны көре алмаймын… Бірақ мені оның не айтқысы келсе, соны ойлайтын скрипкасы таңғалдырады. Қысқа қайырғанда, ол бізге тілдің барлаушысы ретінде керек, ал бұл бөлек, өте салмақты мәселе. Мен Борхестің дерексіздігі жасанды деп ойлаймын, ол өзімен бірге Латын Америкасының дерексіздігін көрсетпейді. Біз осы жерде әдеттен тыс пікірге кезігеміз: Латын Америкасындағы дерексіздік барынша шын әрі барынша қалыпты дүние, оны оп-оңай шындықтың түсінігімен шатастыруға болады.

 

– Әңгімені әдебиеттен шалғай жатқан аймақтар жайына бұрсақ, аймақтағы таралған әңгімелер оларға да байланысты ғой. Көбінесе біздің елде мұндай әңгімелер оқушылар, студенттер мен сыншылардың ақылынан орын тебеді. Оларды әдеби қызмет пен саяси бағыты арасындағы өзара байланыс толғандырады. Жазушы қоғам алдында белгілі бір жауапкершілікті арқалайды және бұл жауапкершілік шығармаларынан ғана емес, саяси сыпатынан да аңғарылады. Жеке басыңның осы мәселеге байланысы туралы айта алар ма едің? Әдеби қызметің мен саяси бағыт, көзқарасыңның өзара байланысы қандай?

 

– Бәрінен бұрын, жазушының ең басты саяси міндеті – жақсы жазу деп санаймын. Жақсы жазу тек жақсы прозаны ғана жазу мағынасында емес және адалдық жайлы айтпастан бұрын, соған өзінің лайық екендігіне көзі жетіп жазу жайлы. Жазушыдан өзінің кітаптарында саяси қайраткер ретінде көрінуді талап етпеу керек. Жазушыдан өзінің шығармашылығын саяси қаруға айналдыруды талап ету дұрыс емес. Өйткені, егер де жазушы ой-пікір дайындығынан өтсе, демек оның өзінде саяси бағыт пен көзқарас бар деген сөз, ал олар шығармадан өз бейнелерін сөзсіз табады, өз жорамалым бойынша, ол менде де бар. Мені таңғалдырған бір жай болды. Буэнес-Айресте Торре Нильсон маған «Жүзжылдық жалғыздық» – керемет, бірақ өкінішке орай, әлсіз роман», – деді.

 

– Олай деуіне не себеп?

 

– Неге олай дегенін түсіндірмеді, дегенмен: «Бізде, Латын Америкасында шешілмеген, қорқыныш тудыратын қаншама мәселе бар, мұндай жағдайда керемет романды жасап шығару – бұл әлсіздік», – деді. Бұл сөз мені қатты састырғаны сонша, мен саған қайтадан тағы белден төмен соққы тастағым келіп отыр: сен менің «Жүзжылдық жалғыздық» кітабымды әлсіз роман деп санайсың ба?

 

– Жоқ.

 

– Неге?

 

– Себебі, «Жүзжылдық жалғыздық» романында «сақалды» мәселелері әлі күнге шешілмеген латынамерикалық қоғамдық-саяси шындықты өзге кітаптардағы сияқты (мысалы, Кортасардағы) параболалық, я болмаса жанама емес, әділ, тура суреттейді.

 

– Демек, осы және біз жазған өзге де кітаптар оқырманға Латын Америкасындағы қоғамдық-саяси шындықты ұғынуға көмектеседі ғой?

 

– Менің пайымдауымша, барлық жақсы әдебиет автордың ойлауынсыз-ақ, сөзсіз, ылғи даму үстінде болады. Айталық, Борхес – әсершіл, кертартпа ойлы адам. Ал жазушы ретінде әсершілдігі де, кертартпалығы да көрінбейді. Мен Борхестің шығармаларынан (егер ол қол қоятын сандырақ үндеулерді қоспағанда) қоғам не тарих туралы әлсіз пікірлері, әлем туралы орныққан көзқарасы, фашизм не т.б. мадақтауы, империализмді құрметтеуінен өзге ештеңе де көрмеймін. Оның кітаптарында бұдан басқа түк те кездестірмедім…

 

– Өйткені, ол тіпті өзінің нанымынан құтылып кетуге тырысады.

 

– Меніңше, кез келген үлкен жазушы, тіпті ол кертартпа, әлсіз болсын, өзің айтқандай, қалай болса, дәл солай шындықты суреттеп, нанымынан құтылғысы келеді, ал мен шындық әлсіз болады деп ойламаймын.

 

– Біз өз наным-сенімдерімізден құтыла алмаймыз. Айталық, банан егістігіндегі қайғылы жағдай романымда менің нанымымның қатысуы арқылы сомдалады. Мен, сөзсіз, жұмысшылар жағына шығамын. Бұл – анық. Жазушының саясаттағы міндеті – өзі көзі жеткен дүниеден және шындықтан жалтармау, ал өз шығармашылығында – кітаптары арқылы оқырманның өз құрлық, өз қоғамы, өз елінің қоғамдық-саяси шындығы жайлы жақсы біліп отыруына мүмкіндік туғызу. Бұл – маңызды әрі жағымды саяси қызмет. Осы арқылы, өзге ештеңе де емес, тек осы арқылы-ақ жазушының саяси әрекеті қалыптасады деп ойлаймын. Ал адам ретінде жазушы саяси күрескер болуы мүмкін, тек мүмкін ғана емес, солай болуы керек. Жазушыда оқырмандар ауқымы бар, ол осы ауқымды адамды пайдаланып өзінің саяси тапсырмасын орындауы тиіс.

 

– Бұл арада жағдайлар түрлі болуы мүмкін. Алдыңғы қатардағы азаматтық бағытты иеленетін, тіпті саяси партиялар құрып жататын жазушылар бар, ал олардың туындылары өзінің саяси сеніміне қарама-қайшы әлем туралы көзқарастарынан тұрады (…)

 

– Әрине, айқын мақсатпен жазасың. Бірақ, осы мақсаттың өзі сенің сеніміңді айқындайды ғой деп ойлаймын. Қысқаша айтқанда, егер мұндай қарама-қайшылық туып жатса, екі себептің бірі: не жазушы бар сырын, шынын жазбаған, не ол өзінің сеніміне сенімді, нанымына нық емес.

 

– Шығармашылық сәтінде, басқаға қарағанда, екі элементтің бірде-біреуі де терең, шешуші рөл атқармауы мүмкін ғой. Мысал үшін сенің «Жүзжылдық жалғыздығыңды» алайық, сені қаншама жыл тыныш таптырмай, мазаңды алған тақырып. Сені уайымдатқан пішіннің ойы ма, әлде, сенімің бе? Сен Макондоның қайғысын, Колумбиядағы азаматтық соғыстың ауыр жағдайын, өзімен бірге осы жерге өлім мен кедейшілікті алып келген банан егістігін айтқың келді ме, әлде, шын мәнінде кейбір тарих пен таңқалдыратын көріністерді баяндауды қалаған боларсың, я болмаса есіңде қалған қайсыбір бейненің азабымен, қайсыбір кейіпкердің қайғысымен бөліскің келген шығар? Жалпы, сені оқиға ма, әлде, саяси көзқарас шабыттандырды ма?

 

– Менің ойымша, бұған сыншылар жауап беруі тиіс… Мен барлығы қамтылған роман жасауға тырыстым, ал роман үшін бәрі қажет: сенім, ұмтылыс, дәстүрлер, аңыздар. Бірақ мен мұнда жоғалам, өйткені мен өз кітаптарыма нашар сыншымын. Сірә, мен романға көріністерді еш талғамай қоя беремін, содан соң сараптауға кіріскенде, олар менің сеніміме, менің ұмтылысыма сәйкес келеді деп түйемін. Мен мүлдем адалмын және өзімді қандай уақытта да алдай алмаймын. Мен өзімнің адал екеніме қаншалық сенімді болсам, соншалық романның ықпал күші көбейіп, соншалық көздеген нысанама дөп тиеді.

 

– Бұл мені жазушының «шағын ас үйі» туралы ойға жетелеп келеді. Әрқашан да жазушының қалай жазатындығы, кітап жазудағы тәртібі туралы білген қызық. Қашан да негізгі себеп тарихты баяндау ниетінен басталады, бірақ сол сәттен, ниет бойыңды билеп алғаннан, кітап жарыққа шыққанша, бірнеше кезеңдерді өткеруге тура келеді.

 

– Біз кітаптардың әрқайсысы туралы сөз қозғай алар едік…

 

– Дегенмен, маған қызығырағы, «Жүзжылдық жалғыздық» романының жасалу тарихы. Сен бір сұхбатыңда, бұл кітап сенің ұзына бойы көп жылыңды алғанын, Акапулькодан Мехикоға барар жолда оны қайтып жазу керек екенін ұғынбайынша, оны бірнеше рет қабылдап, лақтырып тастап отырғаныңды әңгімелеген едің.

 

– Иә, бірақ мен мұны айтқанда, менің кітабымның таза тұрмыстық жай-күйін меңзеген едім. Қысқарақ айтқанда, ұзақ жылдар бойы мен үшін үндестік пен кітаптың тілі үлкен мәселе болды. Кітаптың мазмұны да, сол тарих та, менде барлығы жазылып тұрды, өйткені, айтып өткенімдей, ол менің жас кезімде-ақ дайын болатын. Бірақ мен Бунюэл жайлы еске түсірдім. Әңгіменің ауанын аз ғана осы жаққа бұрайын. Бірде маған Луис Бунюэль «Виридиан» жайлы алғашқы ой өзіне үйлену тойындағы әдемі әйел бейнесінде келгенін баяндап берді. Өзін ұйықтатып тастайтын, жанында оған күштеп, арам пиғылын іске асырғысы келетін шал болатын әдемі әйел. Бунюэль бүкіл оқиғаны осы бейненің айналасына тұрғызды. Бұл мені таң-тамаша етті, себебі, менің «Жүзжылдық жалғыздық» романым туралы алғашқы ой ең алдымен, баланы мұз көруге ертіп апаратын шал бейнесімен келді.

 

– Бұл бейне өзіңнің жеке тәжірибеңнен шықты ғой?

 

– Бұл, мені циркке апарған атамның үйіне қайтқым келген қайсар ынтамнан туды. Мұз цирктегі көзге көрінерлік дүние болды, біздің қыстақта күн қанша ыстық болса да, ол жерде мұзды білмейтін. Мұз оның тұрғындарына піл немесе түйе сияқты таңданарлық дүние болып көрінді. Романда баланы мұз көруге апара жатып, ол цирктің шатырының ішінде екенін, кіру үшін төлеу керек екенін аңғаратын шалдың бейнесі бар. Осы көріністің айналасында бүкіл кітап тұрғызылды. Бұл оқиға, бұл сәт, бұл көрініске дейін менде ешқандай мәселе туындаған жоқ: өйткені, бұлар мен ешқашан естен шығармаған өмірімнің бір бөлігі болатын. Маған тек жай ғана тұрғызуға еңбектену мен осы шикізаттарды орын- орындарына қою ғана керек болды.

 

– Ал алдыңнан кесе-көлденең шыққан қандай тілдік мәселелер? Менің ойымша, өткен кітаптарыңдағы қатты, дәл, тұшымды тіліңнің осы романыңдағы үлкен баюы туралы айту керек қой.

 

– Иә, «Үзілген жапырақты» қоспағанда. «Үзілген жапырақ» – «Жүзжылдық жалғыздықты» жаза алмайтындығыма көзім жеткеннен кейін жазған алғашқы кітабым, ал қызмет етіп жүріп «Полковникке ешкім жазбайды», «Гранда Ананы жерлеу» және «Суық сәт» шығармаларын жаздым. Сол уақытта менің өмірімде өте маңызды оқиға орын алды: «Үзілген жапырақты» жариялаған соң, осы жолмен жүруімді жалғастырамын деп ойладым, бірақ Колумбиядағы қоғамдық-саяси жағдай айтарлықтай күрт нашарлап кетті, «колумбиялық озбырлық» аталатын кезең келді, сол кезде, дәл қандай сәтте екенін білмеймін, мен саяси есімді жинап, елімнің қайғылы жағдайына өзімнің қатысым бар екенін сезіндім. Мен, өзімді бұрын қызықтырғандардан, толығымен ерекшеленген тарихқа, сол кездегі Колумбияның әлеуметтік-саяси мәселелеріне тікелей байланысты қайғылы оқиғаға қайта оралдым. Өзге колумбиялық романшылар мұны тек қана өлгендер «тізіміне» қағаз жүзінде ғана күш көрсеткісі келген деп ақтап алғысы келеді, мен олармен келіспеген болар едім. Өйткені, өлгендердің санына қол сұғу – бұл мен үшін ең кешірілмейтін зорлық, ал ол жерде Колумбия қыстағында ойран болған өлімнен Колумбия қоғамының маңдайына басылған жан түршігерлік қара таңба бар. Мені толқытқан тағы бір нәрсе болды. Мұнда, мені өлгенге де, өлтіргенге де санаған, жазушылардың барлығына да тән түсініксіз бір нәрсе бар. Мені өлген адамдар да, қыстаққа өлтірмекке келген тәртіп сақшылары да қатты толқытты. Сол жерде мен өзімнен: бұл адамдарға, кісі өлтірерлік жағдайға әкелетіндей не көрінген деп сұрадым. Өзгелер кісі өлтірушілердің қыстаққа кіріп, әйелдерді зорлап, балалардың басын кескендігі туралы айтқан уақытта, менде зорлық туралы мүлде өзге көзқарас болды; мен өлгендер «тізімі» жағына шығуды доғарып, мұның әлеуметтік ауыр зардабын ойлап тұрдым. Бір жағынан, елі тап болған озбырлықтың салдарының жай-күйін көрсететін полковник пен халықтың жағдайын «Полковникке ешкім жазбайды мада» ашып көрсеттім. «Суық сәт» повесінде де озбырлықтың өрті шарпып өткен ауылда болатын оқиғаны баян еттім. Мен бұл қыстақ бұдан кейін қандай күйге түсіп, қалай беті қайтқанын, әрі биліктің қазіргі қолданып отырған жүйесі арқылы зорлық-зомбылықты ешқашан тоқтата алмайтынымызды, оның үстіне, зорлық ешқашан өлмейтінін және жаңа ашу-ызаны тудыратын бұл бомбаның кез келген сәтте жарылып кетуі мүмкін екенін көрсеткім келді. Бұл тақырыптар маған жақын болмағанын айта отыра, саған аса маңызды нәрсені мойындағым келеді, «Жүзжылдық жалғыздық» романына дейін үлкен табысқа ие болған «Полковникке ешкім жазбайды» повесінің толықтай адал жазылмаған кітап екенін сеземін, әрі бұл мені жазушы ретінде қатты толғандырады. Ол мен аса белсенді қатыспаған мәселелерді зерттеу ниетімен жазылды. Дегенмен, өзіңді қаншалық еліктіргіш жазушы санасаң да, олар маған қозғау салу керек екендігін түсіндім. Менің тағы бір түсінгенім, сол сәтте мені қызықтырған дүниелерді, дәл сол тілде, «Үзілген жапырақ» жазылған, «Жүзжылдық жалғыздықты» жазғым келген тілде жазуға болмайды екен. Мен осы әңгімеге лайық тіл табуға тиісті болдым. «Жүзжылдық жалғыздық» романы мен өзге кітаптардың айырмашылығы – олардың тақырыптарының айырмашылығында. Әрбір тақырып өзінің тілін талап етеді және оны табу керек. Сондықтан да «Жүзжылдық жалғыздық» романын алдыңғы кітаптарыма қарағанда тілі байыған деп есептемеймін. Жай ғана, осы романда жұмыс жасаған материалдар бұл тақырыпқа басқаша келуді талап етті. Егер ертең сюжет кездестіріп, ол өзін өзгеше мәнерде жеткізуді талап етсе, әңгімені өтімдірек, әсерлірек ету үшін мен оны табуға тырысамын.

 

– Мен мұны тілдің баюы тақырыптар арқылы жүзеге асады деп санағандықтан айттым…

 

– Ал мен тақырып осыны талап еткенде ғана жүзеге асады деп айтар едім, қаншалық талап етсе, соншалық өзгеше. Жеке өзіме, осы жазылған кітаптар «Жүзжылдық жалғыздықты» жазған адамдікіне ұқсайтын, ұқсамайтындығы қызық.

 

– Әрине, ұқсайды. Мені таңғалдырғаны – «Үзілген жапырақ» пен «Жүзжылдық жалғыздық» романы арасындағы жазғандарыңның өзгеше әлемге, өзге мазмұнға ие екендігі. Меніңше, олардың барлығы, сен соңғы романыңда жинақтап, нүктесін қойған Макондо тарихының әртүрлі жеке бөлігін суреттейтін секілді. Және мен «Полковникке ешкім жазбайдыны» «Жүзжылдық жалғыздыққа» қарағанда саяси күреске шақыратын кітап деп ойламаймын.

 

– Иә. Бұл – кітаптың кемшілігі, ол мені де қамықтырады.

 

– Дегенмен, латынамерикалық тұрмыстық романды дамытып үлгерген «Жүзжылдық жалғыздық» романында, өткен тақырыптарыңнан гөрі әжептеуір кезеңдерді еңсергенің, көтерілген тақырыптар мен мәселелеріңнен айқын көрінеді. Енді «Полковникке ешкім жазбайдыдағы» әйгілі әтешті еске түсірсем. Ол осыған ұқсас барлық әдебиеттерде кездеседі. Және, әдебиеттің қатарына қосылған осынау ауыз әдебиеті өкілі латынамерикалық романда атаққа ие болды…

 

– Бұл шындыққа қараудың ұнамсыздау тәсілі болды…

 

– Мен сенен дәл осы турасында сұрағым келген: сен тақырыптан қашқақтамайсың ба, олай дейтін…

 

– Жо-жоқ. Өмірдегі кез келген тақырып, кез келген оқиға, бұрын көзге ілінбей келген нағыз керемет дүниелер. Оларға ауыз әдебиеті деңгейінде қалмас үшін, тек жай ғана ауыз әдебиетіне деген көзқараспен емес, одан да терең, одан да бетер назар аударып қарау қажет.

 

– Бүкіл креолдық әдебиеттен бүтін күйінде бүгінге дейін не жетті деп ойлайсың? Мен, оларды «костумбриялық», «нативиялық» немесе «креолдық» деп атауға болатын Рамуло Гальегос, Хорхе Икас, Эустасио Ривера, Сиро Алегриилердің жалғастығын меңзеп отырмын. Олардан бүгінге не аман қалды, нелері жоғалды?

 

– Әділетсіз болғым келмейді. Бұл адамдар, өздерінен кейін келгендерге егін егу оңай болу үшін жер жыртып, дайындап кетті. Мен ата-бабаларыма қатысты әділетсіз болғым келмейді…

 

– Формальды, техникалық көзқараста, саған алдымыздағы латынамерикалық жазушылар, өзінің отандастарына қарағанда, еуропалық, солтүстікамерикалық авторларға едәуір қарыз сияқты көрінбей ме?

 

– Меніңше, біз, жаңа латынамерикалық жазушылар Фолкнердің алдында өте көп қарыздармыз. Бұл қызық… маған жазуға қашан да Фолкнер әсер етеді. Ал Фолкнердің ықпал ететініне менің көзімді жеткізген сол сыншылардың өзі екенін түсіндім. Мен бұл ықпалды теріске шығаруға дайынмын, ол толықтай мүмкін нәрсе. Бірақ мені бұл құбылыстың жалпыға ортақ мінезі таңғалдырады. Жаңа ғана әдеби бәйгеге ұсынылған латынамерикалық жазушылардың жетпіс бес жарияланбаған романдарын оқып шықтым және ешқайсысынан Фолкнердің ықпалы сезілмесе ғой. Әрине, оларда бұл көзге «тайға таңба басқандай» көрініп тұр, өйткені олар енді бастаған жазушылар, олар әлі сыртында. Ал Фолкнер бүкіл Латын Америкасының тарихының, мәдениет, тіл, әдебиетінің ішіне кіре білді, егер тым үлгілі етіп, асыра сілтеп жіберген деп айтса, ендеше, біздің алдымыздағылар мен біздің жалғыз айырмашылығымыз – Фолкнердің шығармашылығын білуімізге байланысты болмақ. Міне, біздің екі ұрпақты бөліп тұрған жалғыз осы ғана.

 

– Алды- артын орап алатын Фолкнердің ықпалымен не үшін қайта жазасың? Фолкнер – қазіргі заманның ең көрнекті романшысы болған соң ба немесе үлгі аларлықтай өзінің жеке жазу мәнеріне бола ма?

 

– Мен ойлаймын, бәрі әдіске байланысты. «Фолкнерлік» әдіс латынамерикалық шындықты суреттеу үшін өте пайдалы. Сондықтан біз еріксізден Фолкнерге жүгіндік. Қысқасы, бұл шындыққа көз салып, ол туралы айтқымыз келді және оған еуропалықтардың да, испандықтардың да ұлттық әдісі болмайтынын білдік. Жанның тереңіне үңілсеңіз, бұл таңғаларлықтай емес: ұмытпаңыз, Йокнапатофа өңірінің Кариб теңізіне шығу мүмкіндігі бар, сол секілді, Фолкнер-карибтік жазушы – бір жағынан латынамерикалық жазушы.

 

– Фолкнер мен «Уэльстік Амадистің» авторынан өзге, тұтастай алғанда саған әсер қалдырған тағы қандай романшылар мен жазушыларды атар едің? Қандай авторларды қайта оқып шығасың?

 

– Маған қандай қатысы бар екенін білмесем де, мен бұл кітапты қайта-қайта оқып шығамын, оқимын, қайтара оқимын және соңында ол мені қайран қалдырып тынады. Бұл – Даниэль Дефоның «Обалы жыл күнделігі». Не мәнісі бар екендігін қайдам, бірақ мен бұл кітапқа құмармын.

 

– Көп сыншылар сенің шығармашылығыңдағы Рабленің ықпалын атап көрсетеді. Бұл, меніңше, қызық, таңғаларлық. Бұл туралы сен өзің не ойлайсың?

 

– Мен Рабленің ықпалын өз жазғандарымнан емес, латынамерикалық шындықтан көремін: латынамерикалық шындық тұтас және толығымен раблеандық.

 

– Ал Макондо қайдан шықты? Сенің көп әңгімелеріңдегі оқиғалар Макондода емес, «қыстақта» өтеді. Бірақ мен «Макондо» мен «қыстақтың» арасынан үлкен айырмашылық көріп тұрғаным жоқ. Мұндай, өмірде жоқ мекенді жазу туралы ой қалай келді?

 

– Мен бұл туралы айтқанмын. Бұл анам екеуміз Аракатакаға қайтып келгенде орын алды. Мен дүниеге келген шағын қыстақ. Мен үшін Макондо – дұрысы, өткенім, солай болғандықтан, мен, бұл өткен күнгі көшелер мен үйлерге, ауа райы мен адамдарына, Құрама Штаттардың оңтүстігінен кездестіруге болатынды еске салатын ағаштан жасалған үйлер мен мырыш шатырлы өте ыстық, шаңды, қираған қыстақтың кескінін сыйлар едім, өткеніме үлестірер едім. Бұл қыстақ Фолкнердің қыстағына өте қатты ұқсайды, өйткені оны да «Юнайтед фрут компаниясы» тұрғызды. Ал атауы алыста орналаспаған, Макондо деп аталатын банан мекемесінен шықты.

 

– Сонда бұл сол атаудың нақ өзі ме?

 

– Әрине, тек қыстақтікі ғана емес. Ферма да «Макондо» деп аталған еді. Маған бұл атау ұнаған соң оны қолдануды жөн көрдім.

 

– Сенің кейінгі романыңда, қорытынды бөлімде, Макондо желмен көтеріліп, көкке ұшып жоқ болады. Сенің кейінгі кітаптарыңда не болады? Кеңістікте ұшып жүрген Макондоны тағы сөз етесің бе?

 

– Біз екеуміз рыцарлық романдар туралы айтқанымыздай болады. Мен айтып өткендей, баяндау үшін рыцардың басын қанша керек болса, сонша кеседі. Ұмыт қалдырып, егер бұл маған керек болса, жел алып кеткен Макондоны қайта әкелгенде тұрған ыңғайсыз ештеңе көріп тұрған жоқпын. Өйткені, жазушы өз-өзіне қайшы келмесе, ол – догматик, ал догматик- жазушы – әсершіл, ал мен кім болғым келмеді? Әсершіл! Былайша айтқанда, егер маған ертең Макондо қайтадан керек болса, мен оны оп-оңай қайтарамын…

 

– Мен саған соңғы сұрақты қойғым келеді. Сенің кітаптарың отаныңда табысқа ие болды, олар саған атақ әкеп берді. Сенімен Колумбия мақтанады, бірақ мен саған тез танымалдылық сыйлаған кітап – «Жүзжылдық жалғыздық» деп ойлаймын. Егер сен жұлдызға айналып, атақты болып кетсең, ол сенің болашақ әдеби жұмысыңа қандай мөлшерде әсер етеді деп ойлайсың?

 

– Менде үлкен шиеленістер пайда болды. Мен алдын ала «Жүзжылдық жалғыздық» романы жарыққа шыққанда, оны сатып бастап, ел оны нан секілді қылғытып жеп қояды деп болжадым. Оған не болатынын білгенімде, оны жарияламайтын едім деп ойлаймын. Мен «Патриархтың күзін» жазғанда, екі романды бірге басуым керек еді немесе біреуі шыққан соң, екіншісі аяқталғанша кідіре тұруым керек еді.

 

– Айтшы, осынау танымалдылық пен табыстың салдары, сенің Латын Америкасын тастап, Еуропаға қоныс аудару шешіміңе өз әсерін тигізбеді ме?

 

– Мен Еуропаға жазуға, тек өмір сүру ол жақта арзан болған соң барамын.

 

Орыс тілінен тәржімалаған Еділбек Дүйсенов

                                                                                     Ақын, аудармашы

VI

 

Әәә! Бала Патшаның үнемі  неге мұңайып жүретінін мен енді ғана түсіне бастағандаймын.Сенің ең бір жақсы көретін нәрсең – күннің қызыл алауға оранып батқанын тамашаулау  екен. Бұл сырыңды мен өзіңмен танысқаныма үш күн өткенде білдім. Есімде, төртінші күні таңертең сен маған:

– Мен күн батқан кезді сондай жақсы көрем. Жүрші, күннің қып-қызыл жалын шашып батқанын екеуміз бірге көрейікші…

– Тұра тұр, күтуіміз керек қой…

– Нені күтеміз?

– Күннің батар кезін.

Сен маған таңғалып қарап тұрдың да, өзіңнен өзің күліп алдың. Сосын:

– Оған қам жеме. Менің планетамда мен қалаған кез келген уақытта күн батады.

Шынымен де солай екен. Америкада шаңқай түс болғанда, Францияда күн ұясына жаңадан  батып бара жатады. Егер дәл  сол кезде Францияға көзді ашып– жұмғанша жетіп бара алсаң ғой…Бірақ, Франция қайда, Америка қайда, арасы сұмдық алыс емес пе? Бір қызығы, сенің кішкентай ғана планетаңнан Францияға жету оп-оңай екен.Орындығыңды бір кішкене алға жылжытсаң болды. Міне енді, қалағаның күннің батуы болса, тамашалай бер кешкі сұлулықты тылсым жұмбағымен қоса…

– Бір рет бар ғой күннің батқанын мен қырық үш рет көрдім!

 

Сәлден соң:

• Білесің бе…бір нәрсеге қатты ренжісең немесе көңіл күйің болмаса батып бара жатқан күнге қарап тұра бергің келеді…білмеймін неге екенін… – дедің.
• Сонда сен қырық үш рет неден қатты қамықтың ?

 

Менің бұл сұрағымды Бала Патша жауапсыз қалдырды.

 

 

VII

 

Танысқанымызға  бесінші күн дегенде баяғы қозының арқасында мен Бала Патшаның тағы бір сырына куә болдым. Бұл жолы ол көкейіндегі сұрақты тікесінен қойды. Жеке қалғанда әбден ұзақ ойланып, бір тоқтамға келген адамға ұқсайды.

– Егер қозы аршаны жесе, ол гүлді де жейтін болғаны ғой,ә ?

– Иә, қозы не көрсе ,соны жейді. (кездессе?)

– Тікені бар гүлдерді де жей ала ма?

– Иә.Тіпті тікендері қадалып тұрған гүлді де жей береді.

– Тікеннің не пайдасы бар сонда?

Мен оған не деп жауап берерімді білмедім. Өзім моторымның болтын бұрап, қайтсем де жөндеп алсам деп жанталасып жатқам.Әй,мына авария жеңіл-желпі емес, кәдімгідей әуреге салатын сияқты.Не болар екен.Ауыз суым да азайып, қаупім күшейе түскенін қалай  жасырам .

– Тікеннің қандай пайдасы бар?

Егер Бала Патша бір сұрақ қойса, оның жауабын естімейінше тыныш таппайтын әдеті бар.Мен мына тап болған өз басымның жағдайына шынымен нали бастадым. Болтты бұрап орнына түсіре алмай әуреге түсіп жатқам. Сондықтан, әйтеуір бірдеңе деуім керек болғасын:

– Гүлге біткен тікен гүлдің қатты ашу-ызасынан пайда болған; тікен ештеңені аямайды! дедім.

– Ооо!

Бірақ, сәл уақыт өте сала Бала Патша маған ашулы дауыспен :

– Мен саған тіпті де сенбеймін! Гүлдердің өзі сондай нәзік, әлсіз. Ал олардың сенгіштігінде шек жоқ. Өздерімен өздері, ешкімде шаруасы жоқ. Бір-біріне сүйеніш. Гүлдің қадалып өскен тікені болғандықтан, олар өздерін айбарлы сезінеді, басқалардан қорғану үшін…

Мен оған ешнәрсе деп жауап бермедім. Самолетпен жанталасып жатқан мен ішімнен: « Егер осы жол мына болт орнына түсе қалмай қырсықса, балғамен бір-ақ  соғам» деп  тұрғанмын. Бала Патша тағы да менің ойымды онға бөліп:

– Сен сонда гүлдердің…жамандыққа…сенесің ба?

– Жоқ деймін,жоқ! Ештеңеге де сенбеймін! Мен ештеңе айтпады деп есепте.Мен үлкен шаруамен айналысып жатырмын,түсінемісің!

Ол қатты таңғалып:

– Қызық, қандай үлкен шаруаны айтасың!

Бала Патшаның көзіне менің қолымдағы балға да, менің май-май қолым да,ығыры шығып кеткен түрім де оның миына қонбайтыны көрініп тұр. Тіпті, менің мойнымды созып тұрып, ремонттап жатқан самолетім де оған ұсқынсыз бірдеңе болып көрінгені  анық.

– Сенің айтып тұрған сөздерің тура үлкен ағалардың айтқанынан айнымай қалды!

Мен кәдімгідей қысылып қалдым, шынымен үлкендерге ұқсап кеткенім бе? Бірақ, Бала Патшаның мені аяп, мүсіркейтін түрі жоқ. Ол:

– Сен бәрін шатастырдың…бәрін бір-біріне қосып тастадың ғой! деп қосып қойды.

Ол шынымен де өте қынжылып,ренішін жасыра алмай тұр еді. Алтындай жалтырған  шашын  желге желбіретіп:

– Мен қызылкүрең бір Мырза тұратын планетаны білем. Бұл  Мырза гүлдің иісі қандай екенін өмірі білмейді. Өйткені, ол ешқашан гүлді иіскеп көрмеген. Ол ешқашан аспандағы жұлдызға қарауды білмейді, қарамайды да. Ол  өмірінде ешқашан ешкімді жақсы көрмеген. Сонда да есебі түгел,өзіне сондай разы. Күні бойы білетіні: «Мен үлкен шаруамен айналысудамын! Мен жай адам емеспін!» деп қайталай беруден жалықпайды. Сен сияқты ол да әйтеуір бір нәрсемен айналысады. Содан болар, кеудесін көтеріп,өзгелерге төбесінен қарайды. Сонда өзі адам болса екен-ау! Бар болғаны саңырауқұлақ!

– Не дедің? Тағы бір рет айтшы!

– Саңырауқұлақ деймін.

Бала Патша байқаймын боп-боз болып кетіпті. Өзі сондай ренжулі.

– Гүл бар жерде тікеннің бірге өсетініне миллиондаған жыл болды. Қозының гүлді жеп жүргеніне де миллион жыл екені рас. Атам заманнан солай ғой,ә. Ал гүлдер тікенмен бірге неге өседі? Егер тікеннің қадалған инелерінің түк пайдасы жоқ болса, гүлдер оларға неге жол береді? Соны білу үлкен шаруа емес деп кім айтты? Қозы мен гүл бір біріне неге жауласады? Соны білу үлкен шаруаға жатпай ма? Сонда семіздіктен жарылып кете жаздап отырған күреңқызыл Мырзаның айтқанына қосыламыз ба? Қостаймыз ба оның айтқандарының бәрін? Ал менің планетамда жалғыз тал гүл өседі. Және ол гүлді өзім мәпелеп , асты-үстіне түсіп, өсіріп келем. Басқа ешқайдан, ешқашан ондай гүлді іздесең де таппайсың. Айтайық, бір күні таңертең сол гүлді ештеңеде шаруасы жоқ қозы көріп қалды дейік. Ол ойланбастан гүлді жұлып алады да, бір-ақ шайнайды. Сонда бұл (сендер үшін)  маңызды емес пе?!

Оның енді екі беті қызарып кетіпті, тоқтайтын емес:

– Мыңдаған жұлдыз жарқырап тұрған аспанның астында өсіп тұрған жалғыз тал гүлді біреу өліп-өшіп жақсы көреді дейік. Ал жұлдыздарға  қараған сайын оның  көңілі тасып, керемет қуанады. Былайша айтқанда, бақытқа кенеледі. Сол кезде ол ішінен: «Мына дүниеде менің теңдесі жоқ гүлім бары қандай жақсы…жайнап тұрғаны қандай тамаша…» деп қайталайды. Құдай сақтасын, енді сол аялаған гүліңді алда-жалда әлгі қозы жеп қойса ше?! Онда аспандағы мың-сан жұлдыз сөніп қалғандай болмай ма? Сонда бұл маңызды емес пе? Мен үшін үлкен мәселе, сен айтпақшы үлкен шаруа  емес пе?

Бала Патшаның  бұдан басқа ештеңе айтуға шамасы келмей  кілт тоқтады. Аяқ астынан ол еңіреп жылап қоя берді. Қараңғы түсіп, кеш батқан мезгіл болатын. Мен қолымда ұстап тұрған құрал-сайманның бәрін лақтырып тастадым. Балға да, болт та жайына қалды. Тіпті, қарнымның ашқаны да, шөлдегенім де есімнен шығып кетті. Мына жұлдызы жымыңдаған ғарыштың ортасында менің Жер деп аталатын планетамның бары қандай жақсы! Ендеше, мен оны жұбата аламын. Оған шамам келеді. Мен Бала Патшаны ең алдымен құшағыма алып, қатты құшақтадым. Сосын оны жайлап тербете бастадым. Мен: « Сен гүлің үшін қам жеме, еш уайымдама… Гүліңе ештеңе болмайды… Қозы гүлді жеп қояды деп қорықсаң, мен қозыңа ноқта жасап берем… Ал гүлдеріңе темір қоршаудың суретін салып берем… Мен… мен…» Әрі қарай не дерімді де білмедім. Ыңғайсыз бір күйге түстім. Әбден қысылдым. Оның нәзік жанын түсінбегеніме өкіндім. Уайымын кішкене жеңілдете алсам дұрыс болар еді. Оның соншалықты қамыққанын қалай жуып шайсам екен… Көз жасы деген де бір тылсым дүние.. .

 

 

VIII

Мен  көп ұзамай оның ерекше  гүлін, оның сырын түгел білдім. Бала Патшаның планетасында басқа да гүлдер өседі, әрине. Бірақ, олар тым  басқа, қарапайым, жапырақтары да бірыңғай  тізіліп тұрады. Ең жақсысы,  көп орын алмайды өздері. Майысқан қалпымен таңертең гүл ашады да, кешке жапырақтарын бүркеніп, қымтанып алады.Ешкімге де, ешнәрсеге де бөгеті жоқ. Ал, мына айтып тұрған гүлі бір күні өсіп шыққанда Бала Патша таң қалды. Себебі, ол басқа гүлдерге мүлде ұқсамайтын. Сабағы да, жапырағы да мүлде басқаша! Оның тұқымын кім әкелгені де,  жерге дәні қашан және қалай түскені де белгісіз. Алғашында оны баобабтың бір түрі ма екен деп ойлады. Бірақ, сабағы бұтақталып барып, өспей тоқтап қалыпты. Сосын  гүл  бүршік ата бастады. Алғашқы күннен- ақ бұл гүлдің ерекше екенін  Бала Патша біле қойды. Тіпті,бүршігі күн сайын  қабат-қабат болып көз тарта бастады. Ол өзі бір ғажап құбылыстың, ғажап гүлдің ашылуын тамашалайтын болдым деп алдын-ала қуанды. Бірақ,  гүл де өзінің ерекше екенін білетін болу керек, асықпайтын түрі бар. Бірден лып ете қалмай, жасыл желегінің астынан бірталай күн шықпай жатып алды.Өзіне лайықты  керемет әдемі түс таңдау үшін де кәдімгідей ойланып-толғанған болуы керек. Сонымен, бұл кербез гүл аспай-саспай әбден дайындалды, жапырақтарын да бір-бірлеп ретке келтірді. Умаж-умаж болып әнебір гүлдерге ұқсап шошаң етіп шыға келгеннің несі жақсы. Әсіресе, дәні қай жерге төгіліп қалса, сол жерден қаулап шыға келетін көкнәрға түк ұқсағысы келмейді. Әбден сыланып-сипанып, сұлулығына көңілі толған кезде ғана жарқ етіп шыға келмекші. Е, айтпақшы! Ұмытып барам, бұл гүл сондай ерке. Назданғаны қандай жарасады өзіне! Ерке гүл қауызын ашып, бар сән-салтанатымен жайқалып шыққанша күн артынан күн зулап өте берді. Міне, бір күні таңертең арайлап атқан таңмен бірге әбден бабына келген гүл де ашылды…

Осы күнге жету үшін бар жанын салып еді. Тіпті, әрбір қимылын он ойланып, мың толғанды. Енді дүниеге жаңа келген  гүл керіле есінеп:

– Қап! Ұйқымды аша алмай тұрғанымды қарашы…Кешірім өтінем…Мен өзімді әлі ретке келтірмеп едім…– деді.

Бұл ғажапқа куә болған Бала Патша таң қалғанын жасыра алмай:

– Сіз қандай сұлусыз! – деді.

– Солай ма? – деді гүл ақырын ғана. Мен бүгін таңертең күн шартарапқа сәулесін  шаша  бастағанда дүниеге келдім. Таң шапағынан жаралдым десем де болады…

Бала Патша гүлдің онша қысылып-қымтырыла қоятын ұяң емес екенін түсінді. Бірақ, өзі сондай сүйкімді!

– Таңертеңгі астың уақыты болып қалған сияқты, мен білсем. Маған сол жағын қарастырсаңыз қандай жақсы болар еді…

Неге екенін Бала Патша өз өзінен қысылып, су сепкіш іздей бастады. Гүлдің түбіне бар ықыласымен тап-таза су құйды.

Жаңадан ашылған гүл  қанша тәкаппар болса да, бір нәрседен үркетін сияқты. Секемденіп тұр. Олай дейтінім, бір күні ол өзінің тікендеріне қарап отырып, Бала Патшаға:

Тістерін сояудай етіп алдымнан жолбарыс шыға келсе қайтем! – деді.

– Менің планетамда жолбарыстар жоқ. Болса да, олар шөп жемейді.

– Мен шөп емеспін, – деді гүл ақырын ғана.

– Кешіріңізші мені…

– Мен жолбарыстан түк қорқып тұрғам жоқ, мен азынаған желден қорқам. Желден қорғайтын сізде не бар?

«Өкпек желден қорқам …мұнысы қызық екен…деп ойлады Бала Патша. Бұл гүл оңай болмады, тілін табу қиын шығар…»

– Кешке қарай мені бір нәрсемен жауып қойыңызшы. Біртүрлі, жан- жағымнан  жел аңырап тұрған сияқты… Тұратын жеріңіз қандай салқын. Маған  жайсыз болатын түрі бар. Мен келген жақта…

Бірақ, гүл сөзін осы жерде еріксіз үзді. Өйткені, ол кәдімгі дәннен өсіп шыққан болатын. Ол басқа жерлерді де, олардың бар екенін де білуі мүмкін емес. Айтайын деп бастаған  қиыспайтын өтірігін біреу біліп қоятындай, екі үш рет жөтеліп те қояды. Бала Патша сонысын бетіне баса ма деп ойлады ма:

– Әлгі мені желден сақтайтын нәрсе…–  деді.

– Мен соны алып келейін дегем, өзіңіздің сөзіңізді бөлгім келмеді.

Гүл қысылғанын білдіргісі келмей, одан да қатты жөтеле түсті. Сендіргісі келгені шығар…

Ал Бала Патшаның  гүлге еріксіз құштар болып тұрғанына қарамастан, көңілі біртүрлі  жабырқау. Сұлу гүлдің сөз қосып айтқанына таң қалды. Ол гүлдің аузынан шыққан сөздің бәрін сол қалпында қабылдайды ғой. Енді бетіне қарап отырған гүлі көпе-көрнеу өтірік айтты. Сондықтан, Бала Патша өзін бір сұмдыққа тап болғандай, көңілсіз күйге түсті.

«Мен оның айтқандарының бәрін тыңдай бермеуім керек екен, – деді бір күні маған Бала Патша. Шынын айтсам, гүлдердің сөзіне тегі мән бермеу керек, тыңдамау керек екен.Оларды қарап тамашалауға, иіскеуге ғана болады. Сол үшін жаратылған. Менің гүлім жалғыз өзі менің планетамды жұпар иіске бөлеп тұр. Бірақ, мен соған қуанарымды да,қуанбасымды да білмей отырмын. Ал, жолбарыстың азу тісіне ілініп қалам ба деген гүлдің қорқынышы мені қатты алаңдатқаны рас…

Тағы біршама уақыттан соң ол тағы да сырымен бөлісті:

«Ештеңеге түсінсем бұйырмасын! Мен енді оның сөзіне емес, ісі мен  қылығына қарап, қандай екенін айтам деп шештім. Гүл болса жұпар шашып тұр және менің өмірімді жарқыратып жіберді. Мен енді оны ешқашан да тастап кете алмаймын! Ашылып қалатын кішкентай қулығының артында оның керемет нәзік жанын көре білуім керек. Гүлдер сондай құбылып тұрады екен! Кейде сөздері қиыспай қалады. Ал, гүлдің жанын түсіну үшін,оны құлай сүю үшін мен ол кезде  тым жас едім… »

 

 

IX

 

Ол басқа жақтарға жетіп алу үшін жабайы құстардың ұшып өтетін кезін күтетін болуы керек. Солардың көмегімен кез–келген жерге жетіп алады. Бірақ, өзінің кішкентай планетасын қалай болса солай тастап кетпейді. Өзі кетуге бел шешкен күні планетасын түгел жуып-шаяды, әбден реттейді. Сол күні таңертеңнен бастап жалын атып, жарылуға дайын тұрған вулкандарын тазартады. Оның иелігінде екі вулкан бар. Олардың бары қандай жақсы, бір жағынан. Таңғы асын ешбір әуресіз дайындап алады солардың арқасында. Айтпақшы, екінші вулканы  қазірше сөніп тұр. Уақытша болар. Бала Патшаның сөзімен айтқанда: «Ертең не болатынын кім білсін!» Сондықтан, ол сөніп тұрған  вулканды да тазартады,әрине. Егер оларға дұрыс күтім жасаса, вулкандар үнемі шоғы қызарып жанады да тұрады. Жарылып кетпейді. Оның планетасында вулканның жарылғаны каминде от жанып тұрғанмен бірдей. Ал, біз тұратын Жерде вулкандарды ретке келтіру өте қиын. Тіпті,мүмкін емес. Себебі, біздің әліміз келмейді, тым кішкентаймыз Сондықтан, олар бізге көп зардап шектіреді.

Бала Патша планетасын тазартуды қолға алды. Ол баобабтардың қалып қалған тамырларын өскіндерімен қоса дымын қалдырмай жұлып тастады. Әлгілердің қайта-қайта өніп кеткеніне ашуы келді. Әй,енді өсе қоймас.Қалай болғанда да, тұратын жерін тазартқан бұл тіршілігі өзіне өте ұнайды. Әсіресе, бүгін таңертеңгісін бәрін ойдағыдай реттеді. Ең соңында гүліне су құйды, оны жақсылап жауып, үстін қалқалап қойды. Неге екенін осы кезде көңілі босап, көзіне жас келді.

– Қош бол, – деді ол гүлге.

Бірақ,гүл жауап бермеді.

– Қош бол, – деді ол тағы да қайталап.

Гүл әдетіне басып, жөтелді. Бірақ, жөтелі  суық тигенге ұқсамайды, бір нәрсеге алаңдап тұр.

– Мен сондай тентек, сондай ерке  гүл болдым, – деді ол, – Кешірші мені. Бақытты бол.

Бала Патша гүлдің қылығына таң қалды. Әдеттегі  еркелігі де,  артық сөзі де жоқ. Ол тіпті не дерін білмей, аңырайып тұрып қалды. Гүлдің аяқ астынан момақан бола қалғаны, нәп-нәзік болып, майысып тұрғаны ерекше құбылыс еді.

– Біліп жүрші, есіңнен шығарма,  мен сені өте жақсы көрем, – деді гүл. Сен менің қылықтарыма қарап ештеңе түсінбедің. Оған мен кінәлімін. Енді оны айтқанмен ештеңе өзгермейді. Маңызы сонша емес. Бірақ, сен де менен қалыспадың,  небір ойға келмейтін нәрселерді жасап…Сенің бақытты болғаныңды тілеймін… Мына  мүлгіген тыныштық орнаған, айналасы жым -жырт жерді тастап кетші. Енді қалма.

– Ал, өкпек жел…

– Мен  сен ойлағандай соншалықты суықтап тұрған жоқпын…Қайта, кешкі салқын маған жағады. Мен гүл емеспін бе?!

– Ал, ойда жоқта жан-жануарлар…

– Бірді-екілі балапандар келер, олардан қорықпамын. Қайта олардан ұшып шығатын көбелектерді көрем. Көбелектері керемет әдемі болатын сияқты. Олардан басқа ештеңе келе қоймас.Сен болсаң ол кезде алыста боласың. Ал, енді жыртқыш аңдар келе қалса да қорықпаймын. Өйткені менің өткір тырнағым бар.

Гүл осыны өзіне өзі сеніп айтты да, өсіп тұрған төрт тікенін көрсетті. Сосын ол:

–Кетем дедің ғой, енді көп созба. Кетпей  тұра берсең, көңілің бұзылады. Ал, жолың болсын, сау бол.

Гүлдің өзі қимастықтан жылап жіберуге әзер тұрса да,  білдіргісі келмеді. Табиғатынан тәкаппар…

 

X

 

Сонымен, ол енді  325, 326, 327,328, 329  және  330 деген астероидтардың аймағын аралап шықты. Өзі  тоқтаған жердің бәрінен  айналысатын бір дұрыс  іс қараудан бастайды. Егер лайықты нәрсе болса, жақсылап біліп алмақшы.

Ең бірінші барған жерінде бір патша өмір сүреді екен.Үстіндегі киімі атына  заты сай, көз жауын алатын қып-қызыл қымбат матадан тігілген. Шапаны да кең молынан пішілген екен, бастан-аяқ төгіліп тұр. Отырған хан тағы қарапайымдау көрінгенімен, сән-салтанаты келісіп-ақ тұр.

– Ә, міне, бағыныштымның өзі де келді – деп, хан Бала Патшаны көрген бетте қуанғанынан айқайлап жіберді.

«Мені өмірі көрген емес. Қайдан біліп отыр менің келетінімді?» деп ойлады Бала Патша таңғалып.

Патшаларға мына дүниенің бәрі бағынышты сияқты болып көрінетінін ол қайдан білсін. Оларға жақындап кеткен елдің бәрі  солардың бағыныштылары.

– Өзің маған жақынырақ келші, жақсылап танып алайын,– деді патша біреуге әмірін жүргізе алатынына қуанып.

Бала Патша  көзімен отыратын жер іздеп еді, бос орын таппады. Өйткені, патшаның көлдей мантиясы патшаның иелігіндегі жерін түгел жауып кетіпті. Амал жоқ, шаршаса да, тік тұратын болды. Әбден титықтағаны сондай, есіней бастады.

– Этикет бойынша патшаның алдында ешкімнің есінеуіне рұқсат жоқ, деді хан. Менің көзімше есінеуге тиым салам саған.

– Еркімнен тыс  есінеп тұрмын, – деді Бала Патша: – Мен ұзақ жол жүріп келдім, әрі ұйықтамап едім…

– Олай болса, мен саған есіне деп бұйырамын. Көп жылдан бері біреудің есінегенін көрмедім. Есінеу дегеннің өзі маған бір қызық болып көрініп тұр. Ал,кәне,тағы бір есінеші! Бұл енді менің бұйрығым.

– Шошытып жібердіңіз ғой…не істесем екен…енді есіней алар емеспін…– деді Бала Патша  қысылғанынан қып-қызыл болып.

– Әп,бәлем, солай ма? – деді хан.– Бәрі менің  еркімде… қаласам есіне деп бұйрық берем, қаламасам…

Ол көңілі толмай тұрғанын көрсетіп түсініксіз бірдеңе айтты. Әйтеуір, разы емес екені көрініп тұр.

Хан, әрине, өзінің жарлығының екі етпей орындалғанын қалайды. Біреу  хан сөзін тыңдамады дегенді  көз алдына тіпті де елестете алмайды. Айтқанынын екі еткізбейтін нағыз тақ иесі. Бірақ, өзі ақылды адам еді. Сондықтан, қисынға келмейтін нәрселерді орындауға бұйрық бермейді де, талап  та етпейді. Жарлықтары көңілге қонымды.

«Егер мен,– деді патша екпіндеп: – егер мен бар ғой бір генералға «сен  теңіз құсына айналып, ұшып кет» деп бұйрық берсем, генерал бұйрықты орындамаса,  ол оның күнәсы емес, менің күнәм. Өйткені ол  қисынсыз жарлық, әрине.»

– Менің отыруыма бола ма? – деп сұрады ақырын ғана Бала Патша.

– Мен саған отыр деп бұйырамын,– деді патша асқан бір паңдықпен көлдей шапанының етегін жинап алып.

Алайда, Бала Патша еріксіз таң қалып отыр. Оның планетасы алақандай ғана жер. Сонда ол кімге әмір жүргізеді? Кімдерге патшалық етеді?

– Ұлы мәртебелім…–  деді бала: – ғафу етіңіз, мен сізден бір нәрсе сұрайын деп…

– Менен сұрауыңа жарлық етемін, қандай сұрағың бар еді, деді патша асығыс түрде.

– Ұлы мәртебелім…айтыңызшы…сіздің патшалығыңыз қайсы? Кімдерге жарлық бересіз, қол астыңызда қандай жерлеріңіз бар?

– Айналамның бәріне патшалық етем,– деді патша саспастан.

Хан қолымен ымдап өзінің аядай планетасын, сосын басқа планеталарды да көрсетті. Жұлдыздарды да иемденіп алыпты.

– Бәріне  патшалық етесіз ба? – деп сұрады Бала Патша.

– Иә, бәріне жарлығым жүреді…– деді хан.

Сонымен, бұл хан жай ғана хан емес, бүкіл дүниені бағындыратын хан болды.

– Жұлдыздар да сізге бағына ма?

– Бағынғанда қандай!– деп жауап берді патша: – Олар айтқаныңды бірден орындайды.Мен тыңдамаған дегенге көне алмаймын.

Патшаның құдыреттілігіне бала еріксіз таң қалды. Шіркін, мұның қолында осындай билік болса ғой! Отырған жерінен қозғалмастан күннің қызарып барып батқан сәтін қырық төрт рет, жоқ, жетпіс екі рет, жоқ,жүз рет,тіпті екі жүз рет көріп отырар еді! Оның есіне өзінің қалдырып кеткен кішкентай планетасы түсіп, көңілі жабырқай бастады. Сонда да өзін-өзі қамшылап, патшадан:

– Мен күннің батқан кезін көрейін деп едім…Күнге тезірек көкжиектен асып, батып кет деп бұйрық беріңізші…Сіздің қолыңыздан келеді ғой… — деді.

– Айталық, мен бір генералға көбелекке айналып, гүлден гүлге ұшып жүретін бол, трагедия жазып әкел немесе теңіз құсына айнал деп жарлық етейін. Егер генерал менің жарлығымды орындамаса, кім кінәлі? Мен бе, әлде генерал ма?

– Әрине,сіздікі дұрыс емес,– деді Бала Патша сенімді түрде.

– Дұрыс айтасың. Әркімнің қолынан келетін,шамасы жететін нәрсеге жарлық беру керек. Билігің бар екен қолыңда, жөнсіздікке бармай, ақылмен іске асыр. Егер мен өз халқыма: «Бәрің жиналып теңізге секіріңдер» десем,  бола ма? Онда олар көтеріліске шығып, революция жасайды. Мен орындауға болатын жарлық беретінімді білем.Сондықтан, оның сөзсіз орындалуын талап етем.

– Ал мен күннің батқанын қашан көрем? – деді Бала Патша  біреуге қойған сұрағын ешқашан ұмытпайтын әдетімен.

– Сен қайтсең де көресің оны, күннің батқанына шынымен зәру болсаң. Мен қалай да орындатам. Бірақ, мен де күте тұруым керек. Менің елімде ғылымды жоғары бағалайды, өздерінің шарттары бар.

– Енді қашан болады? – деді Бала Патша шыдамсызданып.

– Тоқта! Асықпа! – деді де хан алдымен  қолына қап-қалың күнтізбені алды. – Саспа! Қайда асығасың?! Күн…кешке қарай…ә,мінеки тура кешкі сағат жетіден қырық минут өткенде батады екен! Көріп тұрсың ғой, мен де дегендеріңе көніп тұрмын.

Бала Патша қайтадан есіней бастады.Ол өзінің планетасында болса ғой, ендігі күннің айналасын қызыл нұрға бояп батқанын көріп, тағы да бір рет рахаттанып қалар еді. Өзінің тастап кеткен астеройдын сағына бастады.

– Мен айналысатын қандай шаруа бар мұнда? Түк бітірмей қарап отырам ба?– деді ол ханға. – Онда қайтадан кетем! Қалмаймын!

– Кетпе,– деді хан. Қол астында  аузына қарап тұрған  бір адам болса да, табылғанына  әлдеқандай масаттанып  қалып еді. – Кетпе, мен сені министр етіп тағайындаймын!

– Қандай министр? Ненің министрі болам сонда?

– Қандай дейсің…әділет министрі бол!

– Соттайтын бір адам жоқ, сонда кімді соттаймын?

– Білмей тұрғанымды қарашы. Мен патшалығымды әлі түгел айналып шықпадым. Жасым келген адаммын. Көлік қоятын да жерім жоқ. Жаяу жүргеннен шаршап қалам.

– Ооо! – деді Бала Патша  өзі келген планетаның арғы шетіне мойнын бұрып қараған күйі. Бір де бір адам жоқ,ешкім көрінбейді…

– Олай болса, сен өзіңді-өзің жауапқа тартасың, – деді хан жайбарақат күймен. – Өзіңнен жауап алу, өзіңді соттау деген қиынның қиыны.Тіпті, біреуді соттаудан әлдеқайда қиын. Егер сен өзіңе өзің әділ билік айта алсаң, онда керемет ақылды болғаның.

– Мен өзімнен қашан болса да, қай жерде болса да жауап ала аламын. Бірақ, менің мұнда қалғым келмейді .

– Қап! Неге қалмаймын дейсің, – деді хан. Менің планетамда бір көртышқан  бар сияқты еді. Ол өзі әбден қартайды бейшара. Соның тықырын түні бойы естіп шығам. Осы көртышқанды ұстап ал да, сотта. Тіпті, оны өлім жазасына кес. Сол кезде оның өмірі сенің қолыңда болады. Бірақ,басқа соттайтын ешкім жоқ қой. Сондықтан,сен оны өлім жазасына кессең де, өлтірме. Үнемі істі жалғастыруыңа  жақсы. Жалғыз көртышқанның көзін құртып жіберме.

– Мен біреуді өлім жазасына кескенді жек көрем, – деді Бала Патша. Одан да өзімнің  алыстағы үйіме қайтайын.

– Жоқ, – деді хан балаға .

Бірақ, Бала Патша кетуге біржола сайланып алған болатын. Енді қарт ханның мазасын алмайын деген оймен:

– Егер Ұлы Мәртебелімнің  сөзі  жерде қалмасын десеңіз, маған ақылға сиятын жарлық берсеңіз екен. Мысалы, бір минуттың ішінде кететін бол деген сияқты. Соның қисыны келіп тұрған сияқты…

Хан ештеңе деп жауап бере қоймады. Алғашында екі ойлы болып тұрған Бала Патша бір күрсініп алды да, кетуге айналды.

– Онда  мен сені өзіме елші етіп тағайындаймын, деп асыға айғалады хан кетіп бара жатқан баланың соңынан.

Оның түрі өте айбынды еді.

«Осы үлкен кісілер сондай қызық өздері» – деді ішінен Бала Патша. Алайда, ол жолынан қалмады.