Журнал «ТАМЫР» №33 ноябрь-декабрь 2012 г.

Әуезхан Қодар. Қанат Нұровтың «Казакстан: ұлттық идея және дәстүрлер» кітабының қазақша басылымына алғысөз

Мен біздің отандық ғалымдарымыздың еңбектерін оқығанда, бір нәрсеге таң қалатынмын. Маған олардың ғылымы өзгеше де, әлемдік ғылым мүлде бөлек көрінетін. Өйткені, біздің ғылымның мақсаты – қазақта бар барлық нәрсені ғажап қып көрсету еді. Мұндай зерттеулерде бірде бір мысқал сыни пікір болмайтын, тек атақты есімдерді тізе беріп, солардың көлеңкесінде бір нәрсе айтқан болу. Қ. Нұровтың еңбегімен танысқанда, маған қайта таң қалуға тура келді. Бұл жолы оның еңбегінің ғылыми еңбекке қоятын барлық әлемдік талаптарға сай екеніне. Бір қызығы, ол кітабына тіпті өзіне қарсы жазған рецензияларға дейін еңгізіпті. Бұл да бір ғылымға деген ішкі адалдықтың жарқын көрінісі емес пе? Сонымен бірге, мұнда мынандай талап жатқандай: «Алғашқы жолы, кітаптың бірінші басылымы шыққанда, мені ешкім түсінуге тырыспады, бәріңіз маған дұрсе қоя бердіңіздер, тіпті, диссертациямды да қорғатпадыңыздар, ал енді мен сол жұмыстың екінші басылымын шығарып отырмын. Докторлық диссертациямды Америка¬дан қорғап келдім, ал енді тағы да сөйлессек қайтеді? Егер мен осы тақырыпты осы уақытқа дейін тастамай келе жатсам, демек, оның маңызды болғаны ғой; мүмкін, енді еш дау-дамайсыз, бос айқай-шусыз, осы тақырыпты қайтадан талдап көрсек қайтеді?» – дегендей бізге есейген, біраз нәрсенің парқын біліп үлгірген Нұров.
Байқасақ, оның бұл тақырыпты ұсынғанына 20 жыл болып қалыпты. Шынымен, егер ол үшін осынша уақытта бұл тақырып сонша қызық болса, ол қандай тақырып екен? Және біздің авторды қандай құдыретімен тартты екен? Меніңше, ол – Қазақстанның ерекшелігі, өзгеше табиғи болмысы, ғасырдан ғасырға мұра боп келе жатқан қазақы мінезі мен қазақы жолы туралы тақырып. Ау, мұндай жұмыстар бізде жүздеп, мыңдап жазылып жатқан жоқ па? – дейсіз ғой сіз. Иә, біздің ғалымдарымыздың тек осымен айналысып жатқаны рас, бірақ олар әр жазған сайын, тақырыптан алыстайтын сияқты. Өйткені, Қазақстан тарихын ту Көне Мысыр, Шумер тарихынан бастайды. Олардың ойынша, тарихымызды неғұрлұм ескіртсек, адамзаттың ежелгі тарихтан бұрынғы кезеңіне жақындатсақ, онда қазақтың бәрінен ұлы болғаны, биік болғаны деп түсінеді. Сөйтіп, біз өзімізге жақындаудың орнына, тек алыстай беретінбіз. Ал қазір нақты тарихта өзіміздің қандай болғанымызды тіпті мүлде ұмытып кеткендейміз. Міне, Нұровтың өзгешелігі – ол бізді өзіміздің нақты тарихымызға жолды ашып, тек «қазақ» сөзі пайда болған кезендерден бастайды. Соның өзіңде де, біздің тарихымыз IX-шы ғасырдан басталып, XIII-XIV-ші ғасырларға дейін, Шыңғысхан империясы дәуірлеп тұрғанда, өзінің шырқау шегіне жетеді екен. Міне, бұл араға біз көбірек тоқталыуымыз керек. Біз бұл арада автордың басты ойына жақындадық. Өйткені, Нұровтың ойынша, қазақтар «қазақылық» рәсімінен шыққан және кейін «қазақ» атауын өз этнониміне шейін көтерген. Қазақтар – қайталанбас болмысы бар дегдар халық, және оның дегдар болатыны, ол өз бастауында Шыңғысханның «қазақы» империясынан шыққан. Сондықтан, қазақтар – Алтын Орданың тікелей мұрагерлері.

Ал, «қазақылық» дегеніміз не? Ол – өз ру-тайпаларынан айдалаға безіп, бірнеше кездейсоқ жолдаспен далалық «кезбе рыцарь» өмірін кешу. Міне, XIII-ші ғасырда Шыңғысхан осындай мыңдаған батырларды қосып, алдымен әскер, кейін империя жасайды. Шыңғысханның бүкіләлемдік және ұлттық мәнін Нұров оның дала тайпаларын рулық санадан бас тартқызып, империялық «бұкіладамзаттық» санаға көшіруінен көреді. Және қазіргі қазақ тайпаларының көбісін автор Монголиядан Шыңғысханға еріп келген тайпалар деп санайды. Сондықтан Шыңғысхан түркі тайпаларының басқыншысы емес, ол оларды Хорезмшахтың ортаазиялық исламшыл билігінен азаттаушы, қазақ мемлекетшілігінің негізін қалаушы таудай тұлға. Нұров Шыңғысханның шығу тегі жағынан монгол екеніне еш шүбә келтірмейді, бірақ, оның ойынша, Шыңғысхан далалық империясының өмір дағдысын, жаунгершілік даңқын тек қазақтар мұралаған деп есептейді. Қазіргі монголдар «халха» атауымен қалып, қытайланып, ламаизм аясынан шыға алмай қойған. Демек, Шыңғысхан мұрасына иелік ете алмай қалған. Ал қазақтар болса, Шыңғысханнан келе жатқан дәстүрді әлі күнге дейін ұстанады.
Сонымен, Нұров бойынша, Қазақстан мемлекет ретінде Урус хан кезінде пайда болған, сосын біраз уақыт Абулхаир империясының құрамында болып, ақыры XV-ші ғасырда Қазақ хандығына бөлініп шықты. Сөйтіп, автор қазақтарды біраз аңыздық «сақалынан» босатып, олардың мүлде берідегі тарихи болмысын ашып береді. Бұл тұрғыда Нұров марксистік «формациялық» теориясынан бас тартып, қазақстандық ғалым С.В. Грисюктың теориясына сүйеніп, адамзат қоғамының дамуын төрт кезенге бөледі: дәстүрлі, аграрлы, индустриялды және ақпараттық. Қазір олардың анықтамаларына тоқтауға уақыт тар, сондықтан, автордың бұл теориясын қазақтарға қалай қолданғанына келейік. Нұров бойынша, қазақтар – бірнеше кезеңнен аттап, бірден ақпараттық сатыға өрлеген халық. Өйткені, олардың геоландшафтық жағдайы сондай болған. Дәстүр пайда болу үшін тұрақты жағдай керек, ал көшпенділерде бәрі тұрақсыз болған. Екіншіден, шөл далада аграрлық сатыға көтерілу – өте қиын, тіпті, мүмкін емес. Үшіншіден, индустриялды сатыға жету үшін, өндіріс керек, ал сусыз, жолсыз далада қайдағы өндіріс? Сондықтан, көшпенділер өзіне керек нәрсені араласу, қауышу, саудаласу арқылы келтірген. Ал бұл болса, ақпараттық қоғамның нағыз төлтума қасиеттері. Бұл жобада, ең қызығы, автор тарихты Марксша, сатыдан сатыға көтерілетін вертикаль ретінде құрмайды, ол әр халықтың өзгешелегін оның орналасқан горизонталінен іздейді. Міне, сондықтан да, ол көшпелі қазақтарды Батысқа да, Шығысқа да жатқыза алмайды, автордың ойынша, олар – үшінші, «қазақы» жолдың иесі. Ал, ең қызығы, бұл – қауышу жолы, өзара қатынасу жолы, сауда жолы, жеке-тұлғалық ілгерілеу жолы. Міне, осы тұрғыда Нұров қазақтар жөнінде үлкен жаңалық ашады: олар артта қалған, құдайсыз, надан халық болудың орнына, жеке тұлғалық санасы бар, қаушыға, саудаласуға бейім, кез келген нәрсеге қызығушы, елгезек, ақпараттық қоғамның сатысындағы халық боп шыға келеді. Және Нұров мұны жайдан-жәй айта салмайды, мұнын бәрін өте байыпты дәлелдеп шығады. Бұл тұрғыда ол Левшин мен Радловты ылғи да бір-бірімен жарыстырып, айтыстырып отырады. Өйткені, біріншісі қазақтарды онша жақтырмаса да, кейде олардың кейбір жағымды ерекшеліктерін мойындауға мәжбүр болған, ал екіншісі – қазақтарды қанша жақсы көрсе де, кейде салмақты сын айтатыны бар. Міне, осы арқылы Нұров қазақтардың ішкі әлемінің толық картинасын жасайды. Бұл тұрғыда оған «ауыр» артиллерия ретінде әйгілі монголтанушы Владимирцов көмекке келеді. Бұл автордан Нұров Шыңғысханды дәріптеуді және ауылдық көшіп-қону тәсілі көшпенділіктің ең биік сатысы болған деген идеясын алады. Сөйтіп, ол қазақ халқын, былайынша, далада әр ауылға шашырап, ыдырап жатқандай боп көрінсе де, керек кезде заматта сапқа тұра алатын «әскер-халық» ретінде суреттейді. Және мұның бәрі бізде Шыңғысханнан қалған қасиет дейді. Әйтсе де, Нұровтың ең басты концепті Ч. Валиханов келтіретін «Алаш мыңы» жөніндегі аңыз. Өйткені, бұл аңызда ең жаман деп саналатын нәрсені жақсы деп, жақсы деп саналатын нәрсенің онша жақсы емес екенін көрсететін кері құрылым бар. Міне, осы құрылым арқылы Нұров қазақтың нағыз болмысын, рухани әлемінің ішкі менталдық байланыстарын көрсете алған. Мұндағы ең басты ұғым – «ала». Әдетте, бұл жақсы ұғым емес, ол алалықты, алауыздықты, алапестікті, алаң тірлікті білдіретін ұғым. Ал әлгі аңызда, керсінше, «ала» – бірлікті білдіретін ұғым. Неге десеңіз, тек туыс емес, жат адамдар ғана біріге алады. Өйткені, туыс – онсыз да туыс қой! Ал жат адамды бауырына басу, жат болмыспен туысу, сонымен бірге, ол өзінің өзгешелігін сақтау, өзінің ерекшелігін дәріптеу емес пе? Сөйтіп, бірліктің ең көкесі – жаттықтан нәр алатын бірлік. Бұл ойға ең алғаш терең бойлаған және кейін өзінің басты идеясы ретінде оны жүзеге асырған алғашқы адам -Шыңғысхан. Қарап отырсаңыз, аңызда Дүниені Тітіркендірушіні ханға және данагөй шалға бөліп, оның биліктегі ұлылығын да, қарапайым өмірдегі данышпандылығын да жаңағы «жат туыстық» ретінде көрсете алған.
Автордың басты ойы да осы… «Жат туыстық» арқылы ол «қалың елі қазағын» трайболизмнен арылтқысы кеп отыр, жат туыстық арқылы ол Қазақстанды, ондағы барлық халықтарды «қазақы еркіндік» идеясымен біріктіріп, жаңа деңгейге көтергісі кеп отыр. Көп ойлары бізге жат көрінгенімен, ниеті адал. Ал бұл адалдықты ол өзінің халқынан сіңіріп отыр. Өйткені, оның ең басты ойынша, қазақтар – тобырлық, немесе ру-тайпалық санадағы емес, жекетұлғалық еркін санадағы құшағы да, ниеті де ашық, бүкіл әлеммен қауышуға дайын халық.
Кітап жоғары ғылыми деңгейде жазылған, бірақ таза ғылыми еңбектен гөрі, ол Батыста өте жақсы дамыған саяси антропологияға жақын. Кітапта «потестарлы-саяси» ұғымының жиі кездесетіні де содан болар. Осының негізінде автор саналы билікпен өңделген ұлт саясатына талпынғандай. Көріп тұрғаныңыздай, кітаптың мақсаты өте биік және, меніңше, өте дер кезінде көтеріліп тұр. Бұл кітап тек қабылдауды, иә қабылдамауды тілейді. Мен өз басым біраз идеяларына қызықтым, бірақ тұтастай қабылдадым деп айта алмаймын.
Егер менің аудармалық шешімдеріме келсек, мен гуманитарлық саладағы бүкіләлемдік орныққан терминдерді қазақшалай беруге қарсымын. Ол деген қанша патриоттық сезімнен туса да, адамзат дамуын сыйламаумен бірдей. Сондықтан, мен «трансформация», «деформация», «советтік» сияқты сөздерді сол күйінше қалдырдым. Сосын пайдаланылған әдебиетте көрсетілген есімдерді және олардың кітаптарының аттарын сол орысша күйінше келтірдім. Өйткені, Шоқанның фамилиясы әлемдік ғылыми қолданыста тек «Валиханов» нұсқасында белгілі. Және де келтірілген кітаптардың көбісі қазақ тіліне аударылмаған.
Кітап – күрделі, көп айтқан идеялары тосын, бірақ біз мәдениетті, демократиялық елдің азаматтарымыз ғой, сондықтан бірден байбалам салудың орнына, алдымен түсініп көрейік. Сөйтіп, кітап енді оқырмандарының ашық теңізіне кетпек… Ендігі мәселе – оқырмандардың талғамында және ақ ниетінде.