Журнал «ТАМЫР» Выпуск №49 2021

(Поэма)

Шығыс,
Дүние Шығысы,
Менің Шығысым!
Мен Шығыс шатқалдарының қоңыр аюымын
Қызыл тікен үңгірін аралап ержеткен.
Есімімді фантазия авторларынан сұра,
Фамилиям «Бейжиң синантроптары» заманында өткен.

Шығыс! Шығыс!
Шығыс сулары қандай тәтті?!
Шығыс таулары жоқ мен қыдырып араламаған.
Орангутан маңдайы әлі маған ұқсайды,
Кім екен бамбук жамылып бізге келген?
Қайсы бала кезінде жалаңаш ойнамаған.

Мен Шығыс ақынымын,
Шығыстан ойлаймын.
Лексикам – Шығыс топырағының жылы қатпарларынан;
Тарих қолымен бүктеліп,
Низами, Науай ақтарған.
Аңқау азиялықтар,
Мен де дүниеге аңқау қараймын,
Өз сенімім өз бойымда сақталған.

Бар денем –тұл Азияның зәрра түйіршігінен,
Гималая кристалынан,
Яуа жапырағынан,
Араб мұнайынан;
Бабыл қақпасынан
Тибеттің жер құдайынан.

Шығыс, аспаным, топырағым,
Сүйемін,
Еңіреп сүйемін,
Сүйем тау бұғыларыңның жалпақ маңдайын;
Теңіз құстарының зәр сұңқылын,
Жер жоталарыңның сынық жаңқасын!
Сүйем
Мың заман жер жынысының ыстық қабатын,
Батыр бабаларымның
Сарғайған сүйек қаңқасын!

Сүйемін,
Құшақтаймын
Шіркей мүжіген сынық қурайыңды,
Ызыңдаған бір үн –
Бұл менің ізгі дастаным.
Ұмытпаймын,
Ұмытпаймын мен өз бауырларымды.
Ұмытпаймын ашулы Африкам аспанын.

Шығысым, аспаным,
Кірлетпеймін тау ұлдарыңның ақ қалпағын,
Шомыламын өзендеріңнің мөлдір шашағына!
Жамыламын жолбарыс терісін,
Оранамын
Ферғана даласының майда қауашағына!

Лайлатпаймын өз тұнығымды
Мен сол өз тұнығыма бетімді жуғамын.
Шығысым,
Мен сені құшақтап өтемін,
Құшақтап туғанмын.

Шығыс,
Дүние Шығысы,
Ей, менің баба Шығысым,
Келші,
Өлең тудырған топырағыңа маңдайымды ұстайын.
Қайда қауырсын қаламдарың?
Көп-көп ұшып өтсеші,
Ақ қанатты әсем құстарың!

Қайда,
Күнде түсімнен шықпайды
Ақбоз атты батыр бабаларым.
Қайда садақ асқан қалың қол.
Өртеніп жанып барады теңіз жағаларың.

Қайда, сағынамын
Фердаусиімнің жігіт шақтары;
Физули,
Сен үшін
Бір мысыра өлеңіме қара байлаймын,
Мен шығыс азаматымын,
Мен бар шығысымды осылай ойлаймын.

Шығыс,
Дүние Шығысы,
Менің қоңыр Шығысым,
Мен саған тартып қоңыр болғаныма қуанамын,
Азия адамымын,
Азия жынысынан,
Азия үшін жылаймын,
Азия үшін қуанамын.

Азия,
Алтын Азия,
Орта ғасыр керуені үстіңнен өтетін;
Тырналар тізіліп тасбих жібіне
Қиқулап, еңіреп алысқа кететін.

Қайда Маурен-ахр парилары,
Бағдат, Мысыр, Чин-Мачин сұлулары,
Олар паранжы жамылып дүниеге келетін,
Білем олардың қаралы түндерін,
Олар паранжы астында бесік таянып,
Паранжы астында өлетін.

Шығыс,
Шығыс,
Қайғылы Шығыс!
Қатыгез қанжарлардан қан сорғалап,
Қара қалпақ жігітіне
Сексеуіл түбінде аят айтылатын.
Садақ жебесі
Шопан кеудесінде дірілдеп,
Алатау етімдері
Әке табытын өңгеріп қайтатын.

Қанша жыл
Қыпшақ далалары қанға бөгіп,
Ақырет шапаны бүркелген.
Қанша жыл зұлмат қамшысы
Шығыс аспанына
Тозақ отымен сүйкелген.

Қайсы күн
Қайсы алып кемеге алтын толтырылса,
Сол күні Чаңжияң үстімен
Апиын түтіні көтерілетін
Сәулетті сарайлардағы шарап уыты
Сол жылы
Дихан денесінің
Қан тамшыларымен өтелетін.

Заман!
Заман!
Наурыз шалдары
Қанша қыс алақанын жаятын:
«Самарханның көк тасы қашан жібисің?»
Шығыс – көктем қабірістаны,
Әруақ саны періште дәптеріне симаған,
Жер – өлексе базары,
Жел музыкасын әкелетін қан иісінің.

Шығыс,
Менің алып Шығысым!
Мен Мартек граффасының басында тұрамын.
Шығыс боп жер айналып,
Шығыс боп тарих жасаймын.
Әруақты аталарға күмбез тұрғызып,
Қасиетті босағаларға
Қос арыстан келбетін қашаймын.

Тыңда ұлы мұхит капитаны,
Есіңде ме, айтшы
Болат қылышыңның тұңғыш тамшысы
Кімнің қайсы тауларынан алынған?
Ағылшын бойжеткендері,
Француз мырзалары!
Айтыңдаршы
Жібек шапан
Иықтарыңнан
Ең алғаш кімнің қолымен жабылған?

«Мың бұдда үңгірін» ақтарып сөйлеймін:
Мәр-мәр тасының нақыс оймасынан,
Хаңжоу сарайының қыш мұнарасынан,
Бирмадан, Тегераннан, Сингапурдан,
Калкутта батырының шахмат тақтайынан,
Ганг суының құламасынан.

Тыңда Июь-Йорк серілері,
Мен сенің «Бостандық перизатыңнан»
Дүниеге
Мың жыл бұрын келгенмін,
Мың жылдар – мың жылдар
Мен сол мың жылдарда
Египет приамидасына тас жонып жүргенмін.

Білем дүниенің бір ортақ мәдениетін,
Үндер, әуендер, ырғақтар
Барша ізгі әуендер менің құлағымда
Бөлінбесін дүние мәдениеті,
Қосылсын бар ел қиялы
Бір Фанарас тауының алтын бұлағына!

Білем дүниені соңғы мүйізінің
Жер құлағынан кейін озғанын
Фифагор теормасын
Мен батыстан үйрендім,
Бірақ алжабр формуласы естен шықпасын!
Тәтті шарап емес,
Әбуғали тәлімі ащы ішірткі,
Шіркеу микробы улап құрытпасын.

Білем, Еуропа,
Ұмытпаймын
Суынған денеме құйылған ыстық қаныңды.
Ұмытпаймын
Маңдайымнан көп сипаған
Мейірбан алақаныңды.

Қайда бар адам,
Шығысымен бірге құшақтайын,
Қасірет ыдысын бірге көтеріп,
Қанша жыл ағарып қуарған
Өлген шалдар
Қыстауда жөтеліп.

Жауларып жыландай у төгіп,
Түсіме әзірейіл енетін,
Жауларым – жақыннан
Жауларым – алыстан,
Жауларым іргеден келетін.

Достарым – батыста,
Достарым – Шығыста,
Достарым
Қай заман жылап шырқыраған?
Напалион қылышы Карпат кеудесінде,
О заман
Менің де сүйегім қақсап сырқыраған.

Ұмытпаймын
Сол сапта мен де мылтық ұстағанмын –
Батыс ұлдары,
Шығыс ұлдары,
Мен де сол жақта болғанмын
5-жылдары,
14-жылдары.

Шығыс,
Менің алтын Шығысым,
Түсір бар ауыр салмағыңды,
Кеудеме, төбеме көтерейін.
Мен сенің
Ең соңғы бір ежелгі шәкіртіңмін,
Мен саған бір шумақ өлең болып өтелейін.

Азия оянып қиял қанатында ұшқанда,
Жыр-қиссалар ырғағын қуғанмын.
Ақылия, тәлім, тағылыматтарға сиынып,
Даналар шапағатына жүрегімді жуғанмын –

Қайда Адам ата тәбәрак ізі,
Мен сол топыраққа аунаймын.
Топырақтан жаралған
Адам тегі, жер тегі
Мен өзімді сол қазыққа байлаймын,
От не? Су не?
Ұста қолыңа
Табиғат айнымайды өз тегінен
Шығыс – поэзия дастарханы,
Інжу-маржан, лағыл-жақұт,
Меруерттер төгілген.

Келіңдер меймандарым,
Алыс-алыс қырларға бастап барамын
Арала Азия тауларын
Биік қорған, ескі қоршаулар
Тосып қақпайды таныс адамын.

Келіңдер,
Робинзон Грузо, Маркополо,
Христофер Коломбо,
Өңкей сақлақ жаһангер – жер кезбелері,
Менің Шығыс еліме!
Асау романтизмның асқар арыстары –
Пушкиным, Лерментовым,
Келіңдер,
Шығыңдар
Науайымның төріне, Абайымның төріне!

Келіңдер
Әзиз релаизмның барша ардагерлері,
Кел Генрих Гейне Қашқарияма
Ала шапан кигіземін
Кел Байрон Алматыма
Жамбылға маңдайыңнан сүйгіземін.

Кел, Онере де Балзак,
Шығыс самалымен ашты теріңді құрғатамын
Келіңдер
Шын лебізіммен
Мен сендерге осылай тіл қатамын.

Джульеттаның жақсы сіңлілері,
Сендерді Шанхай театрында биге тартамын.
Мен – вальс толқыны
Мен сендердің қолдарыңа
Ақын жүрегін сонда ұстатамын.

Қайда шығысымның замандастары,
Мен әулиелер заманының кенже баласымын, тыңдаңар,
Ұрпақ таңдайынан суынып кетпейді
Хауана уызы-
Менің анамның, Нұқ пайғамбар анасының

Жер! Жер!
Жер- батысым,
Жер- шығысым,
Екі құшағымда екі жарым шар берілген.
Параллель белбеуін мықты буынып
Жер қазанын сындырмай ұстайық-
Алтын еріген, күміс еріген.

Шығыс,
Менің сиқырлы шығысым
Мен сенің сиқырлы тылсыматыңда тірі қалармын,
Жер жынысынанмын,
Жер адамынан,
Адам атымды тағы мың жыл көтеріп барамын.

Шығыс,
Дүние шығысы,
Менің ана шығысым,
Кім ұмытсын сенің ана бесігіңді.
Мен- тарих,мен- сол адам,
Фантазия авторларынан сұра есімімді.

Қайда ежелгі шығыс ұландары,
Ер-арыс, ақын бабаларым!
Қайда қауырсын қаламдарың, алыңдар қолдарыңа
Туыстарым, інілерім, ағаларым!

Жаз, Назым Хикмет поэзия симфониясын,
Оқы Гоморо өз декларацияңды!
Сөйлер Самед Вургун тырна бұлақтарынан;
Алып өт Мұхтар аға «Абай ағаңды»
Ай астының ақжал атымен!
Жаз, Ғафур Ғұлам өз шығысыңды!
Оқы Омарғазы өзіңнің дастаныңды:
Файлатон, файлан,
Файлатон, файлан…

1956 жыл
Төте жазудан дайындаған: Тілек ЫРЫСБЕК

 

Қара-ай көзім

Әлдеқашан
Белден асқан бұлтпен араласып
Ғайыпқа көшіп кеткен
Ол ауыл.
Мен де темір таяқ алып,
Темір етік киіп жолсызға түскем.
Сенбеймін қазір
Барсакелместің не екенін
Меннен де жақсы сезінетін біреу барына.
Барсакелмес-
Оның бөтен болғаны соншалық,
Тіршіліксіз гүлдердің жапырағында дірілдеп тірі шық тұнар.
Таныс болғаны соншалық
Шегінсең де,
Алға жүрсең де,
Тек қана Жаныңның қатпарларын көрерсің.
Жолдарды көрерсің
Біліп-білмей шимайлаған.
Ойларды көрерсің мың-сан
Сенің көкірегіңнен жылдар бойы ұшқан.

Қара-ай көзім…
Маған сол әннен де ыстық ән жоқ.
Анамның аузынан жаттағаныммен,
Бұл кезде
Сол әндей мені кеудемнен итеретін де ештеңе жоқ.
Бір өзенді екі рет кеше алмайтынымды ұқтырған да
Сол ән.
Сол ән енді адамға айланып келе жатқандай,
Текеметке оралған
Әлде бір өлген адамға.
Көшпендіге.
Мен оны тыңдаймын,
Ол мені тыңдайтын сияқты.

Ия, мен көшпенді ұлымын.
Балам қалада туып-өсер.
Бірақ,
Әкем де,
Ұлым да ешқашан қасіретімды сол әндей түсінбес,
Менің.
Ешкім,
Мейлі, қайғыны қайғы таниды десек те.
Бірі көшпенді.
Бірі қалалық.
Ал,мен өзімді не деп атауды білген емеспін.

Уақыттың қошқар мүйізіне ұқсайтынын ертегілердің айтпағанын
Мен кештім.
Барсакелмес!
Темір етік киіп,
Темір таяққа сүйенген күйі қалғып кеткен бір қазақтың
Аспалит көшелердің бірінде
Шала-шарпы оянып
Түсінде көрген
Ауылына көзді ашып-жұмғанша жеткізетін бәйтерегін
Мәңгіре іздеген күйін
Сен де кеш.
Сүйтіп,
Аруаққа айланған сол бір ескі әннің рухы да көшсін,
Белге қонған және бір
Шоқ бұлтқа сіңіп.
Азасын бейуақ өзі оқи жатар.

 

Балшық ойыны

-Адам ата топырақтан жаралған. – дейтін еді.
Көз алдыма балшықпен ойнап отырған балалар елестейтын,
Топырақтан там түйіп жатқан әкелер елестейтін.
…
Жаңбыр сіркіреп тұрған кеш,
Көшелер лайға батқан,
Адамдар
Балшық жолдармен ілбіп басып бара жатқан,
Балшық шашіраған адамдар.
Мен солардың ішіндемін.
Көзіме шашірап кеткен лай судың сарқытын жуып тұрып,
Терезеге сүзіле қараймын,
Балшық шашіраған терезеге.
Кенет,
Бүкіл дүние балшықтан жаралғандай болып сезілді.
Балшықтан құйылған қабырғалар ғана сияқтанды бұл қала.
…
Бүл балшық жолдардың басы қайдан басталған?
Бұл балшық әлемнің басы қайдан басталған?
Саздарға жұтылған тұлпарлар мен зеңбіректердің,
Бір үймек дымқыл топырақтың астында жатқан мәйттерден нендей парқы бәр?
Жер, шынымен біздің анамыз ба…
О, ұлы жер ана,
Сенің бастан-ақыр бізді,
Және, біздің іздерімізді жұтудан өзге қылғаның барма?
Қылмағың барма?
Ана атын жамылған мазақшыл жендет шығарсың, әлде.
…
Енді, ештеңенің де жауабы керек емес шығар.
Біз бастан-ақыр балшық қанамыз.
Бұл әлем де
Бастан-ақыр балшық қана.
Бар болғаны
Лайы бұрқылдап қайнап жатқан қыш қазанда
Сенделектеп жүрген балшық қуыршақтармыз…
Біз.
Ия,
Бұл дүние балшықтан жаралған.
Адам ата, Әрине,балшықтан жаралған.
Ал,аспан?
Менің еркіндігімнің, армандарымның ұясы болып келген аспан ше?
Әлде, көгеріп кеткен балшық шығар ол да,
Тек қана,
Шіріген иісі
Тым шалғайдан бізге жете алмай тұрған.
…
Көз алдыма балалармен ойнап отырған балшық елестеді.
Әкелер елестеді
Топырақ там етіп түйгілеп жатқан.

 

Мүсінші

Мен мүсінмін.
Сіз мүсінсіз.
Аспан асты қара нөпір мүсін.
…
Ол бізді ұп-ұқсас етіп жасамақ болған сыңайлы.
Әр кештің келбетіндегі күңгірт қызыл бояудай,
Шапшаң,
Һәм, еш мағдырсыз хәлде жұтыла беретін
Қап-қара түнге.
…
Балшықта жатқан күлтелердің
Самалға айтқан өкпелі күбірін үзген
Нән табан ізі.
Әлем
Мүсіншінің алып алақанымен әлдиленген уақ.
Таптаған,
Сосын, әлдилеген.
Таптаған,
Сосын, әлдилеген.
…
Жел ұрды.
Мүжіді жаңбыр.
Қара сұр қалып ішінде тым ұзақ тұрдық,
Шаршадық,
Біз де.
…
Ол қателескен бе?
Мен қателестім бе?
Білмеймін.
Ұқсамайды екенбіз мүлдем.
Жол да,
Жол бойындағы самырсындар мен шөптер де,
Ұқсамайды екен бір-біріне,
Жұлдыздар да.
…
Түмендеген жылдар алдында
Тәбиғат бәрімізге бір-бір шөкімнен сәуле сыйлаған.
Сол ескі сәуле-
Кеудеңдегі тостаған қанша шайқалса да жоғалмас сағым.
Қара жер секілді
Бір жапырақ үзіліп көкірегіне құласа
Кейуанадай күрсінген.
Қара жер секілді
Быт-шыты шығып шашырай құлаған
Әлдебір мүсінді
Быт-шыты шыққан күйінде бауырына басатын.
Және, бәрін
Ұқсамауға жазған.
…
Ол
Сыйпағанды ұнататын секілді
Алып алақанымен
Мүсіндердің басын,
Жаурынын.
Мүсіннің ішінде,
Қарасұр қалып ішінде
Мен.
Мен…
Мүсіннің ішінде ояндым.
Мені құдай жаратқан,
Ал,
Мүсінді кім?
…
Жел ұрғылаған,
Жаңбыр мүжіген баяғы хәл,
Баяғы.
Мені қамап қойған қара сұр қалып-
Қара сұр мүсін
Әлі тұр міз бақпастан мелшиіп.

 

Кітап өртеуші

Кәдуелгі жолдар,
Кәдуелгі жандар,
Кәдуелгі қайшалысқан көлеңкелер.
Көз ұшында қарауытқан тау сұлбалары,
Түнге айланған рухы
Құрғап кеткен сары топырақтай үгіліп
Өз жүзін өзі жапқан дала.
…
Мен бүгін күз келгеніне Қураған шалғынды көргесін барып сенемін.
Қыс кеткеніне гүлдер ашылғанда барып сенемін.
Секундтардың табанында ұматылғаным сонша
Мен туғанда бірге туған Әлдебір жүдеу қорымның
Қабырғаларын бұзып,
Тағанын қазғаным,
Тапқан олжаларым,
Аққан терім…
Жоқ,
Сәттер,
Сәттер меннен барлығын тартып алған сияқты.
…
Тоғыз жолдың торабы арбаған сол бір жанның
Ең соңында
Тізесі қалтырап тұрып
Аспанға қол жая күңіренген үні құлағымда жаңғырып,
Кеудемдегі жұмақ пен тозақты алып
Орнына сиқырдай шүңет силаған нән елесті
Өзіммен қоса өмір сұру азабына салған
Бала көңілім менің,
Сол бала көңілімнің сарғайған сәті.
…
Бұл да анау ескі,
Һәм қарт келісімнің бірі болатын,
Түн сұлтанына кигізген нұрлы тәжінің мифінен есілген
Ұзыннан ұзақ шұбалған дар арқанына қадала қараған сәтім-
Адамзаттың ақыл- парасатын шексіз жеккөрген сәтім.
Мұхит ортасындағы жетім аралда
Шөлден қажыған сәтім.
Дүниенің тарлығына көзім жеткен сәтім.
Дар арқанын өзімнің ескенімді мойындаған сәтім.
Тобығымды көмген
Оттай ыстық шаң-топырақта жатқан Көлеңкеме сәжде қылып
Жүзімді тас қиршықтарымен жуған сәтім,
–Қолыма қылыш алман!– деп ант берген сарбаздың
Құшағына қысқан тасының* қиршықтарына
Жүзімді жуған сәтім.
Аза білдіруге дәтім шыдамаған сәтім.
…
Кәдуелгі бағыттар,
Кәдуелгі бейнелер,
Кәдуелгі қабырғалар,
Кадуелгі сенімдер…
Күйреген,
Менімен бірге,
Сенімен бірге құлаған.
…
Жылы сөйлемдер,
Ыстық лебіздер
Жүректерді шарап толы шарадай лыпылдатса,
Сол шараға құлаған сынық стрелканың жөнін кім ұғар,
Жолын кім сызар?
Мастықтан,
Мағынадан айыққан сөздердің бүлігінен шағылған күмбездер арасындағы құлазу-
Ата-анаңның сені жетімханадан бағып алғанын сезгендегі емсіз құлазу.
Хауананың құрсағына Ібіліс бітірген сол ұлдың,
Сол ұлдың,
Сол ұлдың …
…
Көз ұшында қарауытқан тау сұлбасы,
Түнге айланған рухы
Қурап кеткен сары топырақтай үгіліп
Өз жүзін өзі жапқан дала.
Соның бәрін оқыстан көріп қалған жарықтық
Қарсы алдында жымя қарап тұрған
Жаңа һәм
Қарт келісімнің қолынан шарап ұрттаған.
Шарап уы оны қарғыс өртіне айландырған,
Қарғыс өрті–
Ол кітаптарға оқылған қарғыс дұғасы болатын.
…
Есіксіз алып сарай ішінде,
Бір бөлмеден бір бөлмеге өту үшін сарып болған ғасырлар-
Елеусыз қалған дәуірлер,
Ұмыт болған жылдар.
Ешбір сұраққа мизеп көрмеген ұлы үнсіздіктің құшағында мүлгіген мүсін төбесіне қонып-ұшқан,
Қонып- ұшқан,
Қонып- ұшқан құстар.
…
Кәдуелгі өрттің иісі.

*Ежелгі көшпенділер тасты Қорқыттың жеті кебінің бірі деп ұғып тасқа қарап ант ішкен. Мәселен, Қабанбай батыр жәйлі бір аңызда қолға түскен жұңғар жасақтарына тас құшақтатып ант алып қайтаратыны бар.

Терезе

Ілкіде пердені жеккөруші едім.
…
Ыстық, һәм дымқыл ауа терезеден ішке құйылуда,
Өкпемді керуде.
Ыстық, һәм жарық сәуле терезеден ішке құйылуда,
Жанарымды керуде.
…
Ілкіде пердені жеккөруші едім.
…
Ауаға тұншықтым.
Жарыққа тұншықтым.
Тірідей қабырғаға жерленген күнәкар секілдімін.
…
Терезеден тек терезелер ғана көрінді.
Терезелер ғана,
Оның өзі ыстық ауада дірілдеп,
Аласапран жарық ішінде мұнартып тұрады.
Жылыстай алыстап бара жатады.
…
Ілкіде пердені жеккөруші едім.
…
Көзімді жұмдым.
Тас қараңғы,
Бұлдырап тағы терезе көрінді.
Пердесіз терезе,
Ішінде тұңғиық шүңет,
Мұздай суық шіріген ауа…
…
Терезелер маған қарап тұр.
…
Ілкіде пердені жеккөруші едім.

Тазқұмай

Ұзын- сонар баспалдақтың төменгі жағынан
Аяқ дыбысы білінеді әлде біреудің
Жеңіл һәм дәрменсіз басылған,
Мен оны аруақ деп ойламаймын.
Мен оны
Тұйық,
Қараңғы бөлменің бұрышында бүктетіліп жатқан біреудің
Көкірегіне
Ұялап алған тазқұмайдың үніне ұқсатамын.
Көзімді жұмсам болғаны
Көпір үстінде өртеніп жатқан көздер елестей береды,
Елең-алаңда
Бозарған белден асып
Бұлыттарға сіңген ескі ауылдың
Түнерген елесі сіңген көздер.
Көпірді кім салғаны жәйлі ойланған да емеспін,
Тек,
Өртке оранған көздерден аққан тамшылардың
Қаңсып қалған арнаға тамып жатқанын көремін.
Бағанағы ауылдың рухын көтеріп ұшқан тазқұмайлар
Неге ұшпаққа емес,
Қараңғы,
Тұйық бөлменің бұрышында бүктетіліп жатқан
Бейбақтың кеудесіне қарай ұша береді?
Аңызға сенетін адамдардың тұқымы құрығанымен,
Ау, салынбаған суреттер,
Жазылмаған өлеңдер,
Сендер айтыңдаршы,
Бұдан өткен қарғыс боларма…
…
Терезе бетін тырналаған жым-жырттықтың мұздай жымиысынан
Қайсы бір дәнішпанның үңгірінде лапылдай жанған алаудың шаттығы білінеді.
Сол алауды жындана айланған көбелектердің бірі
Пойез кейпіне еніп даланы айқыш-ұйқыш кескілеп жұргендей,
Дала,
Сен менің түсіме кірмейсің,
Экрандардан көре-көре көңілім қалған.
Дала,
Мен
Түсімде
Сенің құлыптасыңның
Қараңғы,
Тұйық бұрышында бүктетіліп жатқан біреудің сұлбасын ғана көремін.
…
Терезе сыртында тазқұмайлар қалықтай ұшып жүр.
Көктемнің ескілігі сонша
Ұзын-сонар баспалдақтың төменгі жағынан
Әлдененің күлімсі исі еміс-еміс мұрынға ұрылады.
…
Ал, мен темекімді құшырлана сорып
Құмайларға мұңая қарап отырмын,
Әне, олар көк тұңғиығына сүңгіп барады,
Бұл, бәлкім, түсім шығар,
Сонда да
Қанаттарынан себілген өлім ызғарының өзі қандай ыстық,
Ол енді оны ешкімге бермейтін шығар,
Көздер өртенбейтін шығар.

Селк ете түстім, әлденеге шалынып жығылғандаймын, мүмкін құлаған да шығармын. Әйтеуір қармау іздеп жатып оянып кеттім. Ғажайып бір түс көріппін, ғажайыптығын қайтейін, селк ете түскенде есімде таңбадай әдіптеліп тұрған көрініс атаулы жаңбыр шайған іздей ғайып болды да кетті. Ұмыттым да қалдым, тіпті жұқанасы да жоқ. Оның үстіне көзімді тырнап аша сала, қайда отырғанымды білмей есеңгіреп қалмасым бар ма?! Айналам таныс секілді, бірақ, тағы мүлдем бейтаныс сыңайлы. Ұйқыдан тұйықсыз оянудың бір пайдасы осы, не болғаныңды білмей сансырап қаласың. Дегенмен өзіме келе бастадым, пойызда отыр екенмін. Вагон ішінде адам саябыр, бәрі келісіп алғандай үнсіз. Жолдан әбден қажыған, салқын шырай мен мұндалайды. Қарттар да, жастар да, әйелдер де, балалар да безірейіп алған, пойыздың жалаң солқылымен тербетіліп отыр. Дегенмен, бұларға назар бұрыстан бұрын өз есімді жиып алғаным абзал тәрізді.

Пойызға қайдан мінгенім, қайда бармақ екенім ойыма оралар емес. Тәйірі осы пойызда туып, осы пойызда өскен біреуге келіңкіреймін. Есіме біраз бірдеңе алып қалармын деп ойлана бастағаным сол, басым құрсауға түскендей болып, миым шыңылдап қоя берді. Мыңдаған шеге бас сүйегімді ұңғылап тысқа талпынғандай шиыршық атқызды. Тынысым үзіліп барып жалғанды. Не сұмдық екенін қайдам? Әзерге қалпыма түскен болдым, маңдайымнан шып-шып сорғалаған терді сүрттім бе, сүртпедім бе екен, меңірейген күйі біразға дейін отырып қалғанымды білем.

Ойлануға әлдебір күш тыйым салғандай, немесе туғалы ойланып көрмеген де сияқтымын. Бұл қалай деген кішкене ғана серпіннен туған мұқыр толқын көкірек тараптан миға қарай сырғып, жұлынға сұғына бастағанда шойыннан құйылған алапат қамалға тұмсығы ұрылғандай, сол болымсыз соғылыстан анау шойын қамал шошына жиырылып, ішіндегі әлемді бебеулете қысатындай бір күй, сосын болмас әбігерге түсіп сабырға әзер оралатын өспірім диюдай солығын зорлана басады, қалыбын қаймығып табады.

Есімде ештеңе жоқ. Бетімді, маңдайымды уқалап отырып қарсы алдымда жайғасқан бойжеткенге көзім түсті. Әлпеті аяздай суық, көзі тіршілік нышанынан тұл. Құдды бір зомби дерсің. Өне-бойымды бір салқын ағын шалып өткендей болды, басымды көтеріп пойыз ішіне қайталай көз жүгірттім. Ала-көлеңкелі шақ па, әлде пойыз іші солай безендірілген бе… түсініксіз. Айналада қара, сұрғылт, ақсұры үш рең ғана көзге шалынады. Вагон іші ғана емес, адамдар да солай екен, киімдерінің түсі де сол үш реңнен ғана құралыпты. Бүкіл дүние осы сұрғылт өңмен көмкеріліп тұрғаны да айқындала бастаған. Өзімнің лыпама да зорлана көз қиығын тастадым, өзгешелік жоқ, сол түс, сол рең.

Сірә, бұл пойыз тым жұмбақ болып барады. Оның жұмбағы аз болғандай, өзімнің де дел-сал күйім жүйкемді жаншып жатыр. Рең дейтіндей, әсілінде осы сұрғылт түстен өзге қандай рең бар еді? Есіме ештеңе түсер емес, есесіне басым тағы құрсауда қалғандай, миым шытынап бара жатқаны білінді. Ауырғанын әзер тоқтаттым. Демек, ойлануға мүлдем болмайды. Ойлану – мен төзе алмас азап. Бұдан бұрын ешқашан ойланып көрмегеніме көзім жете бастады. Ойланудан болатын нәтиженің не бола қоярын былай қойғанда, ойлану дегеннің өзі не беріп, несімен жарылқай қояры беймағлұм. Жаңа ғана ояндым, жаңа ғана ес жидым емес пе, байқаусызда жаратылысыма жат харекетке барып қойғаным болар. Аңғары, әблет басты деген де осы.

Бірақ, әлденені ұғыну керек. Жүнжіген үнсіздікке шомып тыныш отыра беру жарамайды, қалай да мына сапарластардың бірінен сұрау керек. Пойыз қайдан шықты, қайда бармақ? Мен…мен…?! Құдай төбеден ұрғанда осылай да ұрар ма? Аты-жөнімді де ұмытып қалғаным ба? Ұйқыны асыра сілтеп жібергеніммен қоймай, оянысым да әлей болғаны есіме түсті. Не іздейтінімді білмей, жалма-жан қалталарымды, қойны-қонышымды ақтара бастадым. Қол ұшын берер бірдеңе өз өн-бойымда бар сияқтанады. Іле-шала ішкі оң жақ төс қалтамнан қаттылау қағаз секілді бір нәрсе қолыма ілінді, асыға- үсіге көз жүгірттім. Құжат секілді. Суретім де бар екен. Жаңа ғана мұз бітеп қалғандай болған көкірекке ыстық ағын жүре бастады. Есімім – Ерген, фамилиям – Ерген. Енді жаңағы үміттің жалынына қайтадан біреу су шашып жібергендей болды. Ерген менің есімім болса, фамилиям тағы да қалайша Ерген? Әкемнің аты есімде жоқ, ол туралы ойланудың қажеті шамалы, бәрібір еске түспейді. Ендеше, жетім болғаным ғой?! Бұдан өзге қандай мүмкіндік болуы керек. Әйтеуір, өзімнің есімімді білдім, мұның өзіне қанағат, қалғанын жүре көреміз…

– Бойжеткен, кешіріңіз?

Қарсымда отырған бойжеткенге сыбырладым. Үнім үзіліп-үзіліп әрең шықты, сөйлемегеніме біраз уақыт болған секілді. Тілім  қорғасындай ауыр, икемге әзер келді. Ерінімді де толық билей алатын емеспін, қалтырап, қисаңдап өз бетімен желбірей жөнелгендей. Қыз үстелдің бетіне телміріп көзі де, өзі де қозғалмастан әлі отыр. Ештеңе естімеген сыңайлы. Тіпті естісе де назар аударғысы келмейтін райы бар. Мен сұрағымды төтесінен қоюға мәжбүр болдым.

– Кешіріңіз, бұл пойыз қайда барады? Мен… Сөзімнің соңын жұтып қойдым. Өзімнің мүгедек хәлмен отырғанымды айпарадай ашып алудан тайсадым. Әлде, ұялған да шығармын, кім өзінің жармес күйін жұртқа сездіргісі келер дейсің?! Бірақ қыз бас көтере қоймады. Селт етпестен мүлгіп отыр. Вагонның келесі бетіндегі өзіммен қатарлас отырған қарияға мойын созуға тура келді, қырсыққанда оның көзі қарсы алдында тұрған орындықтың арқасынан таяр емес. Сонда да:

– Аға, кешіріңіз, өтініш…

– Аға, бірдеңе сұрайын деп едім, кешіріңіз…

Міз бақпайды, өлген адам емес пе деп ойладым. Аруақтардың арасында отырған жоқпын ба осы? Неге қозғалмайды? Жүрегім мұздап кетті, өлген адам қайдан үрейлі болмасын? Ал мен сонда бұл арада не істеп отырмын? Менің де өлген адам болғаным ба? Жо-жо-жо-жоқ, мен тірімін, атың өшкір! Бұған қайдан тап болдым, бірақ өлген адамның мыналардай болатынына да көзім жетіп тұрған жоқ. Бұлар пойызға шығып несі бар? Әлде, әлде… Біз екі дүниенің ортасында тасымалданып барамыз ба? Ендеше, не үшін пойызбен? Пойыз… Түк түсінбей қалдым, түсінбегені құрсын басым шыңылдап келе жатқаны да зәремді ұшырды. Аздап тынышталғаныммен, анық-қанығын білмекке орнымнан абайлап көтеріліп, қарсымда отырған қыздың үстел үстіндегі ақсұры саусақтарына қолымды создым. Саусағымның ұшы тие беріп еді, өзгеше сабырлылықпен басын көтерді. Иманым ұшып кеткендей болды. Көзімен көзім түйіліскені сол, арқама біреу мұздай су құйып жібергендей-ақ құныса, орындығыма сылқ етіп отыра кеттім. Көзі көз емес үрейлі ызғырық лыпып тұрған шүңет дерсің. Ал, ол менен жанарын әлі тайдырар емес. Сені тырп еткізбей қажайды да, есесіне, кірпігін бір рет те қағып қоймайды-ау жарықтық.

– Кешіріңіз… ммм…… мазалап қойдым, кешіріңіз, сізге не болды? Мен…Қыз менің үзіп-жұлып әзерге сөйлеген сөздерімді әлі де естімейтін секілді, немесе ол сөздермен ешбір қақысы жоқ сияқты, безірейіп отырды да қойды. Осы кезде вагонның есігі шырт етіп ашылғандай болды да, іле саңқылдаған қуатты дауыс естілді, осы вагонға қарайтын пойыз қызметкері екені аңғарылады, бірақ, таңданарлық сөз айтты. Дауысы кісі тамсанардай сиқырлы болмағанымен , маған безірейе қарап отырған қыздың көзі де менен тайып, дауыс шыққан жаққа ауынап кетті.

– Терезеге қарайтын уақыт болды!

Онысы несі деп ойлап болғанымша мойным өз еркіме бағынбай басымды терезеге қарай бұра жөнелгені. Бағана оянғаннан бері терезеге бір рет те зейін бөлмеппін. Шет-қиыры көрінбес қиян дала, жүзін, аспанды сыздап, жарылуға шақ болып тұрғандай зілмауыр тұман басып алыпты. Күн көрінбейді, әйтеуір күндіз екенін парықтауға болатындай, баяғы сұрғылт түстер әлемі. Рельске жақын аралықтағы ақсұры қурайлар, әппақ сояулар қар бетіне шаншып қойғандай сіресіп тұр. Жыраққа көз жіберуге тұман жар бермейді. Мүмкін тозақ осындай болар, мүмкін, бұл тозақтың бір қабаты шығар?! Қалай болса да жұтап жатқан, ғаріптік ұялап алған қорқынышты ма екен екені бір қарағанда-ақ анық сезіледі. Терезе берік көрінеді, бұдан өзге жұбаныштың қажеті де шамалы-тұғын.

– Тәәәк, уақыт бітті.

Анау тағы саңқ ете қалып еді, мойным да, басым да өзіме бойсұнбастан бұрылып кетті, қайтадан терезеге жалғасты көз салу ниетім болғанымен мойын бұруға мүлде әлім келер емес. Бас та, мойын да менікі емес, сірә. Осы кезде бағанадан бері әуре еткен сұрақтарымды саңқылдақ қызыметкерден сұрап алғым келді. Орнымнан ептеп түрегеліп оған бұрылдым. Ол да мені байқады ғой деймін, сұраулы көзбен иегін қақты.

– Ғапу өтінем, бұл пойыз қайдан келеді? Қайда барамыз? Мен ештеңе түсіне алмай отырмын?
– Сіз сонда сенбей тұрсыз ба, жолдас? – Сөйлеп тұрып қолына ұстаған каскісін асықпай шекесіне қондырды. Үстіндегі шытырайған сұп-суық әскери форма үтіктен жаңа шыққандай екен. Қыры қанжардың жүзіндей, байқаусызда неге тисе де ұстарадай тіліп тастайтын райы бар. Форма деген нәрсенің әдеттегі киімге еш ұқсамайтынын осы жолы шын шамаладым.
– Тағат қылыңыз, біз тамаша өлкеге кетіп барамыз. Адамдардың барлығы өз мекендерін тастап солай жолға шықты. Біздің көне мекендеріміз түгі қалмай күйреді. Апат, апат болды. Ол жайт сіздердің көңіл-күйлеріңізге аса қатты әсер еткендіктен, түсінесіз бе, көп ақпараттарды ұмытып қалдыңыздар. Сіздер қазірше тек демалуларыңыз керек, алда жадыларыңыз да қалпына келетін болады, Бағыт-бағдарларыңыз да ойларыңызға қонады, бәрі апаттың кесірі. Шындығында, ол жерлерде мыңдаған жылдар бойында апат ішінде өмір сүргенбіз, онда қалғандарды тек бақытсыздық пен ажал жалмауда. Қысқасы теңдессіз ғажап өлке күтіп тұр, жол ұзақ, иә, жол қиын, сонда да, жұрт қатарында болыңыз, біз мәңгі біргеміз, бірлікте бақытқа жетеміз. Бұл пойыз сізді және барлық жолдастарды құтқаруға арналған. Бізге сеніңіз.
– Түсіндім,- дедім ернім тағы бейберекет дірілдеп, сосын қайырыла орныма отырдым. Көзіме құйылып жатқан ащы терімді сүрттім. Оның апат дегеннен өзге бір сөзі де құлағыма кірген- кірмегені бұлдыр. Қазбалауға бір түсініксіз әсер ырық бермеді, түсініксіз шек…
«Нұхтың кемесіне ұқсайтын пойыз болды ғой», — деп ойладым. Бар болғаны.
– Дәретке шығатын уақыт болды!

Ол тағы саңқ ете қалды, дәретім қыстай қоймаған еді, шығуға пейілім соққан жоқ, дегенмен, қол-аяғым маған қарайтын түрі жоқ, өзімді өзім меңгере алмай орнымнан қақшиып түрегелдім де аралыққа тұра қалдым. Байқасам бүкіл вагондағылар да қатарға тұрып жатыр. Артқы жағыма бағанағы қарсы алдымдағы отырған қыз, алдымда жаңағы үндемес шал. Бақсам бұлар да еркімен тұрған жандар емес. Сонда да ешбір реніш, қарсылық нысай білінбейді. Мен де ықылас, ерік дегенді бір жаққа қайырдым да, басымды салбыратып ұзын- сонар кезекте мүлги бастадым. Мойынсал болғандаймын. Осының барлығы қалыпты жағыдай дегендей бір күбір өне-бойымды ұйыта аралап жүр. Уақыт шіркін тасбақадай жылжып әйтеуір бір уақытта тазалық үйіне де кірдім, айнаға алдымен көзім түсті,. Жүзім ақсұры, шашым қап-қара, көзім шүңірейіп тұр, қарсы алдымда отырған қыздың көзінен бір аумайды. Өлік екеніме еш күмәнім қалмады. Мүлде күтпеген көрініс, бүкіл жан-дүнием лезде баябан шөлдей қаңырап қалды. Жылағым келді, бірақ, бетім сәл-пәл тыржыңдағаннан өзге еш қайран қыла алмадым. Сосын мынау масқара кейпіме қарап ішек-сілем қата күлкім келді. Онда да аузым қисаңдап, біраз шырқылдаған жиіркенішті дауыс шығарғаным болмаса, күлкіні де жетістіре алмадым.

Өзімнің вагондағы басқа жолаушылардан ешқандай парқымның жоғын ұқтым. Олардың да менен еш өзгешелігі жоғына кәміл сендім де. Иә, енді бірдеңе айтудың, бірдеңе істеудің қандай қажеті бар? Мүмкін емес, жүрегім қаншама атқалақтап, санамды табыттай суық үрей бунап тұрғанымен, бұдан арылудың қайрансыз харекет екені өзінен-өзі белгілі бола бастаған. Бәріміз өлікпіз, о дүниеге қарай кетіп барамыз, фаниден шыққан бойымыз. Иә, бұған күдік жоқ енді. Тамаша өлкеге барамыз деп жаңағы неме де соны меңзеп тұрмай ма?!
Өз орындарымызға жайғасып болған соң, вагон ішін өлі тыныштық қайта құрсады, пойыздың солқылы ғана аңғарылады, өзге дүние тілін тістеген күйі қатып қалған, сол дүниеге мен де ағып, сіңіп бара жаттым, жүректің бұлқынғаны да басылған, табиғи қалып осы тәрізді, ризалықпен, немесе мәжбүрлі түрде емес, осылай болуға тиіс дейтұғын ыңғайлы сезіммен мойындау еді бұл.

Әлден уақытта, қызметкердің саңқ еткеніне елітіп басымды көтердім.

– Ас ішетін уақыт.

Вагонға бір шеттен бастап ас таратыла бастады, жарылардай семірген бір орыс әйел ырс- ырс етіп алдымызға тағамдар қойып жатты. Самайынан шүмектеген тер еш іркілмей омырауына тасқын болып құйылып тұр, сүрткенге көнер емес. Өзі басқаларымыздан гөрі қошқыл сұры реңді екен, осыдан артық оған сәп салуға зауқым болмады. Қарным ашпаса да тағамдарды алдыма қарай ыңғайлап дәм алуға кірістім, сорпасы да, наны да, салаты да ұқсас дәм-татусыз болып шықты. Су мүмкін бұлардан гөрі дәмді деп кесіп-пішуге болатындай. Сонда бұдан былай айналадан рең күтуді доғарғандай, астан дәм күтуді де ұмыту керек болғаны ғой.

Тамақтанып болған соң шөл білінді, босаған стаканға қарап отырып мүлгіп кеткенімді сезбей қалдым.
Дәмсіздік, бояусыздықты тек тозаққа теңеуге болатын шығар, мен адамның қиналғанын, азапталғанынан гөрі дәл осындай бір қалыптан айнымайтын, ұқсастық пен мүлгуден ғана тұратын өмірін әлде қайда қиын, әлде қайда ауыр деп айтар едім. Дегенмен, мағынадан гөрі маңызды нәрселер бар да шығар? Әлде, осы өмірден де үйрене келе байыз, рахат табатын шығармын? Немесе мағына, рахат дегендердің өзін ұмытып қалармын. Үш күннен соң көр де жайлы болмақ. Демек, онда қасірет те, қайғы да болмайтын болғаны ғой… Жо-о-оқ, бұл жұмақ болуы да мүмкін, жұмақта ғана кісі қиналмайды, қуанбайды, ештеңе ойламайды. Құдай жұмаққа кірген адамның ақылын қайтарып алады демеушы ме еді? Ал, тозаққа түскен жанға ақыл, парасат, ойды еселеп береді дейді, олардың тірлігінде кешкен ғұмыры туралы, жасаған күналары туралы ойлануы, ойланған сайын ардың өртінде шыжғырылуы керек қой. Қарағанда мен шынында өлген сияқтымын, жұмаққа шыққан сияқтымын, кемінде, жұмаққа барар жолда сияқтымын.
– Кешіріңіз, су ішуге рұқсат па екен? – дедім қасымнан өтіп бара жатқан пойыз қызметкеріне бәсең дауыспен. Ол селт етіп тоқтай қалды да:

– Су ішіңіздер!, — деп саңқ ете түсті.

Таңданбасыма лаж қалмады, жалғыз менің су ішкім келгені үшін бүкіл вагон қозғалуы керек екен. «Біз қай қашанда біргеміз!» деген оның бағанағы сөзі есіме енді оралды. Әттең деп өзімді бір сыбап алдым. Сосын, таныс болып қалған кезегіме сүмірейіп барып қаздия қалдым. Қаздидым деп өзім айтқаным болмаса, сырт көзге қалай көрінерін анық аңдай алмадым, жетісіп тұрғаным шамалы. Осы сәт пойыздың ышқына өкірген тосын да ащы дауысы дүниені солқ еткізді, онсызда есеңгіреп тұрған басымның шақ- шәлекейі шықты ғой деймін, көзім қарауытып құлап бара жатып әлденелерді қармағандаймын, анығы есімде жоқ…

• *

Ояна кетсем, орындығымда отыр екенмін. Түк те түсіне алмай жан-жағыма бажайлап қарағаным сол, аздап үрейлене бастадым. Тағы вагон, Жаңа ғана түсімде көрген вагон сияқты, жоқ, емес те сияқты, рең бар екен, көк, қызыл, сары… Бұл вагон бақшадай жайнап тұр. Айналамдағы адамдар да күбірлесетіні күбірлесіп, дуылдайтыны дуылдап әңгіме дүкендерін құрып отыр. Бірақ, қарсы алдымда отырған бойжеткен бағанағы қыздан аумайды, тек қазіргінің көзінен тіршілік нұры, тәкаппарлық, әйел затына тән қызулы үміт ұшқыны бірден байқалады. Жалма-жан басымды көтеріп әлдеқандай бір идеялық дайындықпен жүзімді абайлап терезеге бұрдым. Уһ! Енді көзім жетті, бағанадан бері түс көріп жатқан екенмін, мұндай сұмдық түс те болады екен-ау!…
Ой елегінен өткізіп қайталай еске алудың өзі қандай ауыр еді, міне, терезеге емін-еркін көз салып тұрмын, аспанда шөкім-шөкім бұлттар жүзіп барады. Даланың шегіне көз жетер емес. Сағым ойнаған қу медиен. Толқып жатқан алып теңіз қозғалыстан жалығып тұйықсыз қатып қалғандай қалып. Жел соғып тұрғаны байқалады, көз жетер жердегі қою шалғын біресе жапырыла майысып, біресе сапқа тізілген ерепайсыз көп сарбаздай есерлене жайқалады. Көрінбес бір алып қол шалғынды тарап ермек етіп отырғандай дерсің.
– Апыр-ай, мына түс түс болмай шықса, шынында сондай жағдайда ғұмыр сүріп жатсам ше? Ойлаудың өзі қиын ғой, жұмақ-тозақ дегендерді де ешкім құлағыма сыбырлаған жоқ, соның арасынша үйреніп, үйлесіп, сол араны ақтауға көшкенімді қарамайсың ба. Ондай ұжымақты итке берсең қарамас, ол байқұсқа еркіндікті айтпағанда, өзін байлаған шынжырымен алысудың өзі әлдеқайда қымбат шығар.

Өне-бойым ұйып қалыпты, қатты шалдығып қалғандаймын, сонда да айналама сүйсіне қарап, өзімше бір сергек хәлде отырмын. Дегенмен, әлден уақытта тағы бір нәрсенің кем екені аңғарыла бастады.
Бұл пойыз қайда барады? Бұл пойызға қайдан шықтым? Мен мұнда не істеп жүрмін?… Аты- жөнім тағы есімде жоқ. Тағы сол сұрақтар.
Жалма-жан қойны-қонышымды ақтара бастадым, ақтарып отырып жаңа көрген түсімдегі қазіргі қалпыммен ұқсас көріністер көз алдымнан өтіп жатты, әлі оянбаған, әлі түс көріп отырғандай бір сезім түйнегі кеудеме қаралтым бояуларын жая бастағандай. Бұл үрей мені жаңағы түс әлеміне қайта жетелейтін сияқты. Түсіме қайтып жоғалған дүниелерімді іздеуім керек секілді, іш жағымда әлдебір күбір:

– Ол арадан бодаусыз кете алмайсың. Сонда жарты жаның қалады, – дейтіндей.
Төс қалтамнан саусағыма қаттылау бірдеңе ілінді, сол түспен ұқсас. Жұлып алып ашып қарадым, төлқұжат екен, Ерген ЕРГЕН деген жазулар ап-анық жазылып тұр…
Пойыздың билетін қанша іздесем де таппадым, жоғалтып алған ұқсаймын. Әлде нәрсе-керектерімнің арасында, қайсыбір бұрышта бүктетіліп жатқан да шығар. Қатты қарбаластанып отырғаныма таңырқады ғой деймін, сапарлас бойжеткен аңтарыла тіл қатты:
– Бірдеңе жоғалыттыңыз ба?
– Иә,билетім жоқ!
Мырс етіп күлген дыбысы естілді, сонда барып өзімнің билет үшін мұншама сапырылысуымның әбестік екені есіме түсті.
– Жиып кетті ғой жаңа, соншама маңызды ма еді?
Отқа кеткір, түсі құрғырдың әсері ғой бүлдірген. Ептеп тыныштық тапқандаймын, қыздан жөн сұрап алғым келді, қалай болмасын байқаусызда есін жоғалту – аурудың бір белгісі болса керек, өзімнің науқас екеніме күмәнім қалмағалы қашан.- Қарындас, мен бір ұйықтап тұрып, қайда бара жатқанымды есіме ала алмай отырмын, науқастанған сияқтымын. Сосын ғой, қылығымда ұсқын жоқ…
Айтарымды айтып алып қатты өкіндім.
Оның үні сабырлы ырғақпен әуелей шықты:

– Қарындас, мен бір ұйықтап тұрып, қайда бара жатқанымды есіме ала алмай отырмын, науқастанған сияқтымын. Сосын ғой, қылығымда ұсқын жоқ…
Айтарымды айтып алып қатты өкіндім.
Оның үні сабырлы ырғақпен әуелей шықты:

– А-а-а-а-а, түсінікті, қазір пойыз қызметкеріне барып билетіңізді сұрап көре салсаңыз болды емес пе?

– Рас-ау, солай екен ғой, көп рақмет. – Енді осы жауапты айтқызудың, осы қызға жынның сүрепетінде көрінудің қаншалық қажеті бар еді! Өзімді төпештеп-төпештеп алғым келді.
Бірақ пойыз қызметкерін іздеуге ниетім әлсіз еді, өзі вагонды аралағанда жәйбарақат қалыппен өз орнымда отырып-ақ сұрағаным оң ғой. Ақыл-есіме күмәнданып қалса әуре-сарсаң тумасына кім кепіл. Мына бойжеткеннің өзін күмәннан арылтудың өзі қияметтей. Десе де, өзі әдемі екен, ұрлана қараған жанарындағы күмәннің өзі сүйкімді. Әттең, жолың болғыр ақымақ басым-ай, есі дұрыс адам жындымен жақындасушы ма еді енді?
Айтқандай бір әредік өтпей пойыз қызметкері вагонға кірді. Әйтседе, билеттерді демалыс орнына апарып тастағандықтан маған көрсетуге шарасыздық танытты. Бір айланып келгенде ұмытпай ала келетінін айтып ғапу сұрады.

Көп өтпей пойыз тоқтайтын рай байқата бастады, тербелісі саябырлағандай болды. Даланың сергек лебіне маңдай сипатпағалы көп болған сыңайлы, оның үстіне сыртта, емін-еркін тұрып тартқан шылымның рахаты да бөлек. Үлгіріп түсіп бой жазып қалу керек, түскендермен әңгімелесіп тұрып пойыздың бағыт-бағдарын да ұғынып алуға болып қалар деп ойладым. Пойыздың ақырындағанына орай жіті қимылдап жинала бастағандар да аз емес екен. Әбден қажыған кісінің ауыр да ұзақ күрсінгеніндей ырсылдап барып пойыз де тоқтады-ау. Мен де қарғып түсіп, сәл шетке шығып шылым тұтаттым. Мап-мамық көкшулан түтін құрыс-тырысымды бір сәтке жазып-ақ жіберген. Бірақ, мен секілді бұл маңда шылым тартар кісі көрінбейді, адам біткен қарбалас, оның үстіне қайсы біреуінің жүзіне сәп салсаң да байқайтының шаршаңқы кейіп, жүдеу көзқарас, күткені болмаған, үміттен көз жаза бастаған пақырлық кеспірі. Баяу қимылдайды, шапшаң ғайып болады. Мүмкін, адам көп болғасын да осылай көрінген шығар. Өз жайым де белгілі, түстің ішінде түс көріп, одан кесірлілеу кейіпте оянып, санам сан бөлек болып тұр. Кісінің өзі қалай болса, айналасы да солай болып байқалатын да болар. Жаңағы ояна салған сәттегідей емес, айнала, ауа райы құбыла қалыпты. Әне, аспанда күннің сұлбасы ғана байқалады, жұқалтаң жайылған қызыл шыбар бұлт шеті көкжиекті қоса қаусырып жатқаны. Дала жылы да, суық та емес, тымырсық, Күн тұтылғандай күреңітіп, біткен әлем көңілсіз тыныстап тұр.
Бұл стансадан жаңа жолаушылар мінгені, біздің вагоннан біраз жолаушы пойыздан түскені білінеді. Қарсы алдымдағы қыздың жанына бір қария отырыпты, менің жаныма бір кавказ нәсілді бойжеткен жайғасыпты. Өз басым жұрт сияқты бұл ұлттарды анау – шешен, анау – армиян, мынау – гүржі деп парықтай алмаймын. Қазақ емес екеніне көзім жетсе болды, құтқуырлап жатуды артық санаймын. Онда да аралық сақтау үшін емес, аралыққа болған жайлы түсінік үшін. Бұларды бажайлап үлгіргенше пойыз да қозғалды. Өзім сансырап, шаршап тұрғанда жаныма кісі отырды деген сөз – енді демалыстан күдеріңді жартылай үзу дегендік. Тасқа ұрғандай талып тұрған бойыңды салмақтап ұстап, орындығыңа желімдей жабыс. Ол да соны істейді.

– Сәлеметсіздер ме, ақсақал, ассалаумағалайкүм, жол болсын!
Жолдастық ықыласымды осылай аңғарттым да жайыма отырдым, шалдың ерні жыбыр еткендей болды. Ал кавказдық қарындас көз қырын да салған жоқ. Осы өңірдің қожайын бикесі сияқты, өзін паң, кербез ұстайды, бейнесіне қарап бір жағынан өзімді сүйкімсіздеу сезініп, бір жағынан неге сонша қалбалақтай қалғаныма ренжідім. Қарсымдағы бойжеткенге қарадым, Маған қарап ұрлана жымиып отыр екен, иегімен қасымдағы шыт-жаңа серігімді нұсқады да, көзін төңкерді, иығымды қиқаң еткізіп шала жымидым. Ол алдындағы кітабына үңілді. Аңғары сапарлас қызды онша ұнатпағандай. Маған ғой бәрібір, тыныштық жеткілікті сыбаға.

Пойыз жүрген сайын жол бойынан қираған үйлер, иен қалған елді мекендер жиі көріне бастады, ауыр оба таралып, жұрт содан ауып кеткендей күйзелісті көрініс. Ондай уақиға болған емес деген күннің өзінде жұрттың қопарыла көшіп кеткенін түсіну қиын. Иендеу бір аумақтарда жападан-жалғыз сопайып тұрған ғимараттар кездеседі, бәрінің қабырғалары сөгіле бастаған. Бұндай ештеңеге пайдасы жоқ, һәм, эстетикадан жұрдай, тек әлденені дәлелдеу үшін тұрғызылатын құрлыстардың өз дәуірінде неге жарағандығын межелеудің өзі сірә ыңғайсыз. Межелемеуіңіз межелеуден аспаса кем соқпас күдір. Таңғала берсең болғаны, жалғасты таңғала берсең болғаны дейтін талап бардай.

– Осылардың барлығы бір кезде қайнап жатқан тіршілік қазаны болған, еш жамандық көрмедік, керісінше, бүгінгі сорымыз бес елі. Ол да бір айхай дәурен екен,– Шал әңгіме айтқысы келіп сөзді байыппен бастады да, тез аяқтатып, оңай доғара салды.

Тәрізі, қирап жатқан үйлердің кешегі салтанатын елестетуге біздің онша бір қабілетті емес екенімізді сезді. Үлкен кісілердің ойын түсіну қиын. Олар, әрине, өз замандарын, өз дәуірлерін жақсы көреді, жалқын жастығы қалған шақ ыстық та, соның жалғасуын тілейді, қызық сонда дейді. Сенің дәуреніңе көзі жетпейді, қызығын көрмеген, шыжығын татпаған соң күмән артуға әбден хақылы екені хақ. Қартаң тартқан сайын оны ешкім жатырқамаса да, өзін-өзі жатырқап іштей зар илейді. Бойы үйренген, көңілі қапысыз қабылдаған өмір шырайының көздері жұмылғанша есен-аман тұруы олар үшін бұл дүниенің қауіпсіз, тыныш екенін көрсетсе керек. Мына қирап жатқан ауылдарда кеше ғана кісі тұрғаны, тіршілік болғаны бесенеден белгілі. Бірақ, қазір жоқ. Әне, кеше ғана соғыс болған майдан құсап күңіреніп жатыр, күңіреніп те жатпаған шамасы, тынысы үзілген, демі біткен.

– Ауылда есі ауып қалған бір кейуана бар. Бала-шағасы жоқ, қайдан келгенін, кім екенін ешкім де анық білмейді. Таңғаларлығы сол, бейшара кемпір осындай болып жын ұялаған иен үйлердің барлығының иелерін таниды. Шаңырақтары ортасына түсіп жатқан тамдардың алдына барып иесінің атын атап шақырады да жүреді. Жындыға не дауа болсын, ауыл қаңырап тұр, көбісі көшіп кеткен, соңында сол кемпір қалады-ау деп ойлаймын. Мына жұртта ондай да ие қалмапты. – Шал әңгімеге қайта кіріскен, қарсы алдымдағы қыз беріле ұйып тыңдап отыр, бастабында көз алдыма киімі алба-жұлба, шашы ұйпаланған, шүңірек көз, тырнағы шөкедей мыстан кемпір ме, жезтырнақ па бірдеңе елестеген болып еді, көпке сөзылмай ғайып болды. Назарымды толықтай аудара алмай-ақ қойдым.

Ақыры, мазасыздана бастадым, миым әңкі-тәңкі, орындықты тастап амалдап купеге өткен дұрыс деп шештім. Жайланып бір демалып алғаным оң, аңғары, апта бойында пойызда келе жатқан сыңайлымын. Пойыз қызметкерін тауып ептеп билетімді көріп, сосын купе жайын дұрыстап алсам… Әрине, дұрысталады. Теңгесін шиыршықтап қалтасына сүңгітіп жіберсем өзі-ақ зыр жүгіреді. Сосын, емін-еркін, тып-тыныш ұйықтап алғанға не жетсін. Шал әңгімесін орысшалап кавказдық қызға айтып беріп жатыр. Жаңағыдан жанды, қызулы, әлдебір міндетін салтанатпен өтеп тұрғандай рахаттанып сөйлейді. Дегенмен, шалдың бұнысы бекершілік сияқты, ол беріле айтқан сайын қыз шікірейіп, тыжырынып, запы бола бастаған рай танытады. «Апыр-ай, мына сұлу неге ұшаққа отырмады екен ә?» — деп өзімнен-өзім сұрадым да орнымнан тұрып кеттім. Жаңағы жоспарымды ебепке себеп жалғап іске асыру керек.

Іздеген кісім асығыстау көрінеді, қарсы алдымнан кезіге кетті де бетіме алақ-жұлақ етіп бір қарап, сұратпай-ақ:

– А, сіз бе едіңіз, жүріңіз – деп ілесе бер дегендей ымдап тез жүріп кетті.Мен ұйыңқырап тұрған аяғымды сүйрете мамырлаймын деп ілесе алмай қалдым, ол тез ұзап кетті де қайсыбір бұрыштан қайтадан сопаң етіп шыға келді, қолындағы бір бума қағазды асығыс ақтарыстырып жатып фамилиямды сұрады, айтып бердім.
– Ерген, сіз алдағы бекетте түседі екенсіз ғой, дайындалыңыз, он минутқа қалмай тоқтаймыз, – деп тағы бұрыла жөнелді. Билетіме байыптап қарап үлгірмедім, құжынаған қалың әріптер қағаз бетінде өріп жүрген құмырсқа секілденіп қана көрінгені.
– Жә, түсетін жерімді білдім, қалғанын пойыздан түскесін көрермін.
Орныма оралып, керек-жарағымды жинастыра бастадым. Ойланатындай уақыт та қалмапты.
– Түсетін болдың ба? – деді шалекең сүзе қарап.
– Иә, жолдарыңыз болсын, өзіңіз қайдан түсетін едіңіз? – дедім сүле-сапа.

– Пойыздың қайдан тоқтайтынын білесің бе? – деп әзілдегендей болып жымиды.

Онысы жарама себілген тұздай болып сезілді, сасқалақтағаннан мойнымды қиқаң еткіздім. Шалдың көзіне қараудан қанша қашқаныммен, оның маған мардымсып қарап отырғанын елестетіп тұрмын. Бұл пәленің қайда тоқтайтынын мен қайдан білейін, қайдан келе жатқанының өзі жұмбақ тұрса.
– Мына қызым екеуіміз соңғы бекеттен бірақ түсеміз,-деп Кавказдық бойжеткенді иегімен меңзеді.- Ал мына қызым қайдан түседі екен? – деп жанында қатарлас отырған қазақ бойжеткенге сұраулы көзбен қарап еді, ол да жиналғандай ыңғай байқатып отыр екен.
– Алдан түсемін, ағамен ұқсас екенмін, — деді.
Пойыз да тоқтады, түсе сала шылымымды тұтаттым.

Бірге түскен сапарлас қыз жайбарақат тұр, күтіп алатын біреуді қарайлайтыны аңғарылады. Таза ауаға шыққандыкы ма жүзі нұрлана қалған. Басымды көтеріп пойыз терезесіне көз жүгірттім, көзім шалекең мен кавказдық қызға бірден түсті. Шал зорлана жымиып, қыз сүлесоқ қана бізге қарап отыр екен. Шалдың көзі шүңірейіп, жағы қушиып қатты жүдеу көрінді. Пойыз қайда барады екен деп ойладым, шалдың шаршаңқы тұрқына жаным ашығандай. Қайда барарын қайдам, бұл мақұлық әбден істен шыққанша осылай жүйткімек ырай көрсетеді. Барған жерінен өтеді, өткен жерінен қайтады, қайтқан жерінен тағы өтеді, бұның соңғы бекеті қайда болмақ сонда? Мына кісілер қайдан түспек? Пойыз сырғи қозғалды.Шал мен кавказдық қыздың түрінде түсініксіз құбылу бардай, вагонның біз жақ терезесіне таяу отырғандардың барлығы бізге тесірейіп қатып қалғандай. Тек шал ғана зорлана жымияды. Өне-бойымды бір ызғырық қарып өткендей болды, қасымдағы қызға қарасам бейғам күйі айналадағы қайшалысқан адамдарға қарағыштап күлімсіреп тұр. Аналардың өзіне тесіле қарап тұрғанын білмейтін сияқты, бірақ мен сезіп тұрмын, сұр желкемнен қадалып тұрған әзірейілдің көздері сияқты, неге сонша қадалды екен? Не білген ойы бар бұлардың? Қандай суық қарас еді.
Осы кезде пойыздың ащы дауысы естілді, әлі жылжып барады, біз отырған вагон ұзап кеткенімен, пойыз толық өтіп болатын емес, арт жағы аждаһаның құйрығындай шұбатылып жатыр.
– Енді қайда барам? Мұнда не үшін келдім?– миымды енді осы сұрақтар шаққылай бастады. Күтіп алатын біреу-міреу келер, кім келсе ол келсін, келсе болғаны…

Темекімді тағы тұтаттым, пойыз алыстап барады, әлденемді әкетіп бара жатқандай ішім қоңылтақсыды. Бағалы бірдеңем қалып қойғандай. Мүмкін… мүмкін… көзімді қаттырақ жұмып қайта ашсам болғаны, өзімді пойыздың ішінен қайта көретіндей бір сезім билей бастады. Сыртқа әлі шықпаған, баратын жеріме әлі жетпегендей адасқақ күй. Пойыз сыздауық жүріспен әлі ұзап барады, вокзалда адам азайып қалған, жолдас қыз маған әлсін-әлі көз салып қояды. Бұл көріп жатқаным да түс болса не істемекпін деп ойладым. Бәлкім, есім екеу, түсім төртеу болып қайдағы бір жерде абдырап тұрғанша, ол да жақсы шығар. Бірақ, шаршадым, енді оянғым келмейді, бірден бірге өтіп санамның сілесі шығып бітті. Өңім осы екеніне сенейін, әдетте, кісі баласының бұлайша түс көруі жөнге сыя қоймаса керек. Маған емханаға бару керек. Дұрыс, алдымен осы арадағы емханаға барайын, көшедегілерге бұл қай жер деп сұрақ қою – күлкілі шаруа, оның үстіне бұл мынадай жер деп бағжиып тұратын тақтайшалар да көзге шалдықпайды-ау.

– Жақсы, сау болыңыз, мен жүрдім, – дедім қызға қарап, ол әнтек жымиып басын изеп қойды, қоштасқаны.
Бұрылып жүре бердім, кісінің осындайда бір қызық сезімталдығы бар, қыз да маған әлі қарап тұрғандай, жәй қарас емес, бағанағы вагондағылардың қарасы. Жауырыныма екі шеге қадалып сіресіп қалғандай, ақыры шыдамсызданып артыма көз салдым. Дұрыс болжаппын, бағанағы пойыздағылардың қараған қарасы, қыз да менен көз айырмай зорлана жымиып тұр. Мағынасын ұғынуға болмайтын, тілмен бейнелеп жеткізуге келмейтін бір сұмдық көзқарас. Шіміркеніп кеттім. Аяғымнан мыңдаған қырықаяқ қаптай өрлеп келе жатқан сияқты, тапжылуға дәтім де дәрменім де жетпей тұрмын. Қаншама үрейлі болсада сол дүниені қыймайтын сыңайым бар. Осы кезде иығымнан сол қыз қағып қалғандай болды. Селк ете түстім…тағы оянып кеттім, түсімнен тағы бір мәрте ояндым. Иығымнан қаққан бір әжей екен.

---

– Шошытып жібермедім бе? Қатты терлеп, қиналып жатқандай болдыңыз, жаман түс көрдіңіз бе? Оятпасыма болмады, хәл-жәйіңіз қалай? Әлде, бастырылып қалдыңыз ба екен?
–Рақмет, әже.
Әжей сөздерімді естіген бойда қатты бір абыржыған шырай байқатты, ол кісінің сүрепетіне қарап өзім де қуыстанып қалдым.
–Кешіріңіз, не болды, әже?
–Алжыған!– деп күңік етті де жөніне түсті, не болғанын түсінбей аңтарылдым да қалдым. Ішімнен ренжіп те алдым. Ауыр түстен арыла алмай отырғанда бұл кісінікі не қылық? Ерін жыбырлатып қана күбірлеп отырғаныммен әлдебір түсініксіз кейіптің шеті аңғарылып келе жатты, дауысым ысылдап өкпемді талдыра шығады. Қартаң адамның даусындай, дегенмен ұзақ ұйқы тамақты кеберсітіп тастайды. Жылы су ішсем оңалып қалар деп өзімді жұбатып алдым. Оянуым қаншама үрейлі болса да, жадыраған тыныштық тынысымды ашып аздап сергіткен.
Демек, бұл да түс екен. Тағы түс… тағы ояну…
Пойыз гүрс-гүрс етіп ақырын қозғалып барады, вагон ішінде адам тым аз, қатарымда да, алдымда да адам жоқ. Әжей анадай жерде терезеге қарап отыр. Менің өзіне қарағанымды аңғарып жүзін әнтек бұрып жылы жымиып қойды, жымисында аяудың ұшқыны бардай. Терезенің арғы жағында аспанмен шектесіп тып-тыныш дала жатыр. Әйнектен өзімнің бұлдыраған жүзім көрінеді, өзімнің кеспіріме көз жүгіртпегелі қашан. Бірақ, әйнектегі сағым менікі емес секілді… Әппақ шаш, суалған жақ, арса-арса әжім айқыштаған жүз, құдық түбінен жылтыраған судай боп тұрған нәрсіз көз…әжейдің, жоқ, шындығында, қарындастың неліктен абыржығанын түсінгендеймін, өзінен гөрі әлдеқайда қаусап тұрған бір шалдан “әже” деген сөз күтіп пе ол. Жүрегім жарылардай сыздап қоя берген, әйнектегі өз бейнеме қарап мен де зорлана жымидым, әйнектің ар жағында теңіздей толқып дала көрінеді, кәрі дала. Оған да жымидым.

Даланың төсінде екеніңді сезіну қиын, шетінде кетіп бара жатқандайсың. Сондай алыс болып көрінеді, және сондай жақын. Жүріп те, қарап та тауысу мүмкін емес. Даланы центр етіп, шетінде орбита жасап айналып жүргендей қызық сезім сыйлайды. Қарап отыра бергім келді, ештеңені еске алғым жоқ еді, әйнектегі өз сағымымнан көзімді тайдыра беремін.
Тағы да толық оянбаған секілдімін, бұл жолы ештеңеге зауқым соққан жоқ. Мен кіммін, қайдан келем, қайда барам… Бұл сұрақтар түк те маңызды еместей сезілуде. Бірақ, қанша қызықсыз болса да, бұл сұрақтардың жауабы миымда сайрап тұр еді, ешқандай бір ұмытқан, жоғалтқан дүнием жоқ сыңайлы. Адамда бар болуға тистінің бәрі-бәрі орнында секілді, бәрі анық секілді. Сонда да ия, осылай еді ғой дейтіндей сенім жоқ. Бұлардың да бір оянсам өтірік болып шықпасына кім кепіл?! Әлі де қалың ұйқыда екеніме мойынсал болған тәріздімін, оянғаныма көзім жетіп көңілім сенер емес. Және де оянып кететініме еш күмәнданбайтындаймын. Онда да бір жолата оянып кетуге болар ма екен? Әрине, мына бетінде оған мүмкіндік аз.

Түсіңнің ішіндегі түстен оянып, одан арыла алмай отырғанда тағы ояну, өңге жете алмай өлімші болу қайбір жетіскен жағдай дейсің. Әлдебір жерден адам ұйықтағанда түс көру уақыты он неше секунд қана болады деп оқығаным бар. Сонда осының бәрі сол аз ғана сәттің уысына сиып, сығылып тұрғаны ғой. Ал, түс – адамның өткенімен, тарихымен, күнәсімен, қуанышымен байланысты дейтін сөз тағы бар. Мынау түстердің менімен қаншалықты қатысы барын бір құдай өзі білмесе, мен түк те біліп тұрғам жоқ. Енді қашан селк ете түсер екенмін деймін. Бұл пойыздан түсерлік, түсер жерге жетерлік кез қашан туар екен деймін, даласыз өлкеге қашан өтер екенбіз деймін… Сол кезде оянатын да шығармын. Ол да екіталай, түс, тағы түс, ояну, тағы ояну…Әйнектегі өзімнің сағымыма қайта-қайта көзім түсе береді, қуарған ағаштай саусақтарыммен оны сипап көргім келді, мүмкін, енді оянғанымда о дүние есігінде тұратын да шығармын.
Пойыз анда-санда ышқынып қойып, баяу ғана ырғалып кетіп бара жатыр. Даланың шетінен гөрі аспан жуық сияқты. Соншама кең бола тұра осы даланың жүзінде ешкімнің ізі, ештеңенің елесі байқалмай соқыр тұмандай тынып жатқаны несі екен? Бұның да өткені, ертеңі бар шығар, әлде, бұл да мен секілді түс ішінде арпалысып жүрген жоқ па екен? Жоқ, бұл жәһан дүние түске сыя қоймас, түс байқұстың да қарымы мен секілді дәрменсіз, әлжуаз жан иелеріне ғана жетер. Бізді ғана сөгер, бізге ғана тырнағы батар. Даланың маңына да жуй алмас. Мүмкін, әлі-ақ бұл кейіп те өзгерер, бұл бейне де жаңа ғана мойныма мініп, жұлынымды жұлқылаған түстерге ұқсап жалт етіп қана әлдеқайда жұтылып жоғалар.

Ал, менің сұрақтарым тақа таусылған. Ықыласым бәрінен суынып тынған. Бәріне немқұрайлы көз тастайтындай және бәріне дайын да сияқты. Терезеге қараған бойы барлығын күтіп отыра беретіндеймін.
Пойыз баяғыдай ырғалып кетіп барады, кетіп барады…