Нестор Пилявский. БЕЗНАДЕЖНЫЕ ПЕРЬЯ

Нестор Пилявский. Поэт, публицист, антрополог.

фото Раисы Канаревой

***

говорят в этом мире было слишком много порядка

и бабочки взмахами крыльев

по сложной но точной цепочке явлений

которую иногда удавалось

просчитать специально обученным

бабочковым метеорологам

поднимали цунами

а ящерицы тайной морзянкой хвостов

заставляли работать вулканы

а летучие мыши

складываясь в ладонях ловцов

насылали заразу и мор

и обрушение фондовых рынков

если только летучемышиные эпидемиологи

не упреждали этот удар

и даже колибри

казалось бы уж колибри

порой брали и протыкали своими тонкими клювами

где надо истончившиеся участки

пневматической ойкумены

и тогда несчастному человеку приходилось немедленно их латать

чтобы весь воздух не вышел вовне

ну а коровы

коровы творили такое

о чем в приличном обществе не говорят

коровами занималась специальная

этическая комиссия

внутри ведомства опасных газовых смесей

в общем человек все время метался по точкам разлада

и не было ему ни минуты покоя

от разного рода коварных животных

а иногда и растений

таким вот хрупким

и колеблющихся

в своих причинно-следственных распорядках

в своих физико-химических связях

в своих зоо — био — антропо —

логических цепочках

был этот мир

но ничего

теперь уж нет его

ни бабочек

ни летучих мышей

ни колибри

ни коров

ни человека

даже морская бездна

куда-то исчезла

но вы не переживайте

мы сделаем вам новый другой

гораздо более удивительный

и непредсказуемый

мир

***

злая китайская императрица

чью могилу разрушил мао

хотела бы убедиться

ни много ни мало

в соблюдении культа предков

поднебесными коммунистами

но никак ни встать

ей на гнилые ноги

ни открыть на треснувшем блюдце

пергаментного лица

глазницы

марширует культурная революция

победоносная медицина

доблестная полиция

в торговых центрах и больницах

камеры снимают

иероглифическую матрицу

злая китайская императрица

оставленная без фимиама

крадётся инфекцией

как радиацией

от тела к телу

вирусной информацией

теперь уж вам подданные мои

выпадать из палат как из халатов

и разбиваться

на ступенях истории

словно тонким костям в гробнице

от экрана к экрану

электронный муравейник или грибница

новые подданные старой императрицы

маршируют медицина дисциплина

полиция революция

вакцинация

***

раскрыв пропахшие соленой кровью клювы

над городом парили птицы

внизу

вокруг героев строили трагедию

вокруг больных больницу

вращался город

и страна и мир

а первоимпульс

который в изначалье запустил вращение

был переименован

астрофизиками

из большого взрыва

в большой первоначальный чих

и то неплохо

что не в зевок

***

клин клином

выбивают в поликлинике

умирание выбивают порядком

регулируются вдохи и выдохи

кровь превращается в игристое

миллионы пузырьков

устремляются к мозгу

еще больше пузырьков

прилетает из информационных лент

дисциплиной по длинной линии

безопасной дистанции

ползёт слизень

липкого ужаса

спрашивает

ну как вы там

живы здоровы

***

везде

на улице

в квартире

и на даче

и на лбу

повсюду

было около ноля

но около ноля

ни по цельсию

или по фаренгейту

да и собственно говоря

не градусов даже

а просто около ноля

около ноля весны

около ноля денег

около ноля конституции

около ноля ноля

великие могучие

пресветлые кипучие

наследники победы

великой и могучей

пресветлой и кипучей

переживали

обнуление

великое обнуление

могучее обнуление

пресветлое обнуление

кипучее обнуление

и не менее великую

и не менее могучую

славную достославную

героическую свою

самоизоляцию

***

я стану безнадежностью русской словесности

я буду бездарностью свыше

в моей идеологической и эстетической

неуместности

в моей многогранной безвестности

в моей неизгладимой неактуальности

никакой лозунг не вывешен

никакой флаг не вышит

пока вы читаете вымученную правду

своих ошеломительных истин

я веселюсь с теми

кто не выжил при самоубийстве

невидимые гауляйтеры

эякулируют за партами

целясь в отверстия  ваших текстов

лукавые комиссары

применяют старую анестезию

для новой чувственности

учат вас плавать

и ориентироваться на местности

накануне очередного мирового бедствия

вам нужно так много

а мне так немножко

где я

мягкая плесень

ленивая кошка

на подушке предшествовавшей эпохи

набитой человеческими волосами

спокойно сплю

а про жизнь и любовь

пишите сами

***

я живу в темноте

и меня окружают подземные птицы

дятлы в угольных шахтах стучат

канарейки могильных костей

мне поют по ночам

но их песням лучше не верить

воробьи в сталактитах порхают

и горючие сойки

устремляют ко мне свои клювы

и лица

я и сам словно чучело

мне проклятием свыше дано

безнадежные перья

опускать на осклизлое

синее дно

бесконечно ходить по подземной реке

как прожорливой выпи

чтобы капля за каплей ее агиасму

ее чёрный сироп

ее флегму холодную

выпить

и тогда полететь

к солнцу смерти

что светит в обличии бога

я для этого создан

и там в затуханьи огня

что никем до меня

никогда не был познан

обнаружить черты древней тьмы

и сушить свои крылья

и плевать в этот солнечный круг

всею ранее выпитой влагой

и метаться на нем

словно облако в нервном затменьи

и остаться на нем

и сказать я был вечер

а ныне стал день я

или может уйти на другую звезду

если будет такая

что готова к взрывному распаду

во время цветенья

Ирина Гумыркина. Изучен потолок до сантиметра…

Ирина Гумыркина. Родилась в 1987 году в г.Зыряновск Восточно-Казахстанской области (ныне Алтай). Журналист, редактор. Окончила Открытую литературную школу Алматы, участник студии издательства «СТиХИ» (Москва). Публиковалась в журналах «Простор», «Плавучий мост», «Звезда», «Этажи», «Дружба народов», «Юность», «Формаслов» и др. Автор двух книг стихотворений.

***
Изучен потолок до сантиметра
И каждой тени тонкие черты.
А говорят: хорошая примета,
Когда тебя отводят от беды,

Как за руку дитя. И остаётся
Пространство вне тебя, а в вышине —
Невидимое мартовское солнце.
И хочется тепла его вдвойне,

Пока ты взаперти пичугой певчей,
Считаешь дни и ночи напролёт,
Когда же эта ноша станет легче,
И в небе след оставит самолёт.

Доносятся размеренные стуки —
Идут сквозь тишину товарняки.
А говорят ещё, что при разлуке
В приметы верят только дураки.


***
Мы существуем.
В памяти других,
В объятиях дождя, в молчании ночи,
Мы — капля на стекле, короткий штрих
На белом полотне и многоточие
В конце строки.

Когда перегорят
Все лампочки на кухне и в прихожей,
И снег в последних числах февраля
Сойдёт на нет, то не увидеть больше
Следов, ведущих в одичалый сад
Тропинкой тонкой к ветхому забору,
Где яблони поникшие стоят —
Их вырубят под корень очень скоро.
И будет эхо множить этот звук,
Пока он в вышине не оборвётся.

Мы — яблоки, упавшие в траву,
Так рано постаревшую от солнца.


***
«Подождём ещё. Скоро нас всех спасут, —
Так всегда твердил старый сосед Рашид,
Наполняя мутной арычной водой сосуд, —
Будет снова чистой — просто пусть постоит
В тёмном месте, и можно, конечно, пить:
Ведь вода везде одинаковая течёт».

И сжимая чётки облупленные в горсти,
Шевеля губами, Рашид начинал отсчёт:
Вот на «раз» сменяет прохлада звенящий зной,
Вот на «два» в домах загорается тусклый свет.
А на «три» Рашид уходит к себе домой,
Где уже давно в часах циферблата нет,
Не звучат ни песни, ни звонкие голоса,
Только толще тьма и плотнее её кольцо.

«Подождём ещё. Видишь, как небеса
Посветлели?». И светлело его лицо
Каждый раз, когда взгляд устремляя ввысь,
Он шептал чуть слышно: «И’са, Гюзяль, Зухра…»

В день, когда мы все поверили, что спаслись,
И стояла плотная августовская жара,
Мы нашли Рашида в старом его саду,
Он смотрел стеклянным взглядом перед собой,
Прядь седых волос прилипла к большому лбу,
А в траве сосуд с прозрачной стоял водой.

 

***
слава богу ты жива говорит мне бабушка
вот садись я напекла сладкие оладушки

заварила мятный чай успокойся милая
я проваливаюсь в снег собираюсь с силами

слава богу я дошла памятник некрашеный
небо чистая слеза как живу не спрашивай

я вернусь когда взойдут здесь мускари синие
слава богу их дождусь я ведь тоже сильная

 

***
Уехать на север, где небо покажется ближе,
Где холод — острее, а ночь бесподобно красива,
Где серые чайки летают над плоскою крышей
И вниз, на проспект, внезапно срываются с силой.
Что ищут они средь железа, стекла и бетона,
Противясь порывам степного и колкого ветра?
Я думала тоже, в надежде сбегая из дома:
Вот здесь отыщу, за тысячу километров,
То нужное, что изменило бы цветность заката,
И запах дождя, и осенние ноты минора.

Уехать на север, идти не спеша по Арбату —
Всё главное в жизни случилось/случится нескоро.
Плывёт теплоход, на воде голубой оставляя
Следы, как рубцы, но если б воде было больно,
Она б не смолчала, как мы, и до самого края
Заполнила всё. А звуки — прозрачные волны —
Катились на берег, теряя последние ноты,
И там затихали, у ног северян, осторожно.

Вернуться на юг, искать безнадежно кого-то,
Кто стал в одночасье, да так и останется прошлым.

 

***
Зачем ещё придумывать слова,
Когда и так понятно в самом деле:
Сквозь камни пробивается трава —
Растёт, как боль в несовершенном теле.

Давай молчать, пока трава растёт
И медленно теряет цвет на солнце.
Весь мир несовершенный не умрёт —
Останется хоть что-то, ты не бойся.

Останемся и мы — без слов внутри,
Без маленьких ростков в остывшей почве.
Зачем ещё здесь что-то говорить:
Поставим точку или лучше — прочерк.

 

***
Мы влипли так, что боже упаси.
Спаси нас и над этим пронеси,
Как мелкого жука в своих ладонях,

И выпусти в высокую траву
В большом саду. Иначе наяву
Нас больше не увидят и не вспомнят,

Каким был смех — как первая капель,
Какими нас смешными делал хмель:
Мы танцевали под дождём июльским.

Теперь колышет полинявший тюль
Холодный ветер. Впереди июль,
А мы друг другу замеряем пульсы:

Тук-тук, послушай, рваная строка.
Дрожит моя ослабшая рука,
Держу тебя, ты только не пугайся.

Мы влипли так, что боже упаси.
Спаси же, Отче, слышишь? Пронеси
В ладонях нас, не разжимая пальцы.

 

 

***
Это всё, что останется после меня:
Неприметное имя, канал в «Телеграме»
И советские фото, где точно не я
С крокодилом в руках или в белой панаме —

Эта девочка точно не стала бы той,
Кто не верит, что люди бывают другими,
Но сменяет всегда пустоту пустотой.
Это всё что оставлю: короткое имя

Да страницу в «Фэйсбуке» с коротким постом
«Посмотри на меня, не молчи». Ради бога,
Если вспомнишь об этом, то вспомни о том:
Это всё что осталось — так мало и много,

Это всё, что мы сами воздвигли стеной.
Что возьмёшь ты с собой, уходя, напоследок?
Я прощаю тебя, я прощаюсь с тобой,
Оставляя на память холодное лето.

Ярослав Пилипчук. Войны Российской империи с Хивинским ханством, Бухарским эмиратом и туркменами

 

Ярослав Пилипчук — кандидат исторических наук, старший преподаватель кафедры истории археологии славян исторического факультета Национального педагогического университета имени М.П. Драгоманова

Скачать статью в формате doc:ЯРОСЛАВ ПИЛИПЧУК ВОЙНЫ РОССИЙСКОЙ ИМПЕРИИ С ХИВИНСКИМ ХАНСТВОМ, БУХАРСКИМ ЭМИРАТОМ И ТУРКМЕНАМИ

Войны Российской империи с Хивинским ханством, Бухарским эмиратом и туркменами

Одним из интереснейших аспектов истории Средней Азии является история взаимоотношений Российской империи с Хивинским и Бухарским ханством. Нас интересует прежде всего история войн Хивинского ханства, Бухарского эмирата и туркмен с Российской империей. Истории русской экспансии в Среднюю Азию посвящены рабрты А. Майера, А. Даудова, А. Андреева, Д. Янченко, В. Шорохова, А. Кибиня, Е. Крупенкина, Н. Гродекова, И. Рабиновича, Р. Почекаева, Е. Глущенко, В. Григорьева, М. Иванина, М. Жуковского, Е. Косырева, И. Безгина, Н. Веселовского, Ф. Лобысевича, О. Гокова, А. Михайлова. Среди исследователей тюркских стран необходимо выделить работы Н. Халфина, М. Аннанепесова, М. Ниязматова. Истории противостояния Великобритании и Российской империи в Средней Азии посвященны исследования русских ученых А. Сальниковой, Н. Терентьевой, А. Данкова, М. Грулева, узбекских ученных Т. Хидоятова, Б. Ибрахимова, казахстанского ученого С. Тимченко. Среди иранских ученных следует выделить работы Р. Хашеми-Ракаванди и П. Дарабади. В западной исторографии вышеописаными проблемами интересовались А. Бернс, Г. Роуленс, П. Хопкирк, Э. Моррисон, В. Форнье, К. Пуйоль. Истории туркмен посвящены работы В. Веселовского, А. Гейнса, А. Куропаткина, А. Щербака, В. Разумовской, В. Маркозова, К. Федорова, В. Тугана-Мирзы-Барановского. Истории туркмен посвящены штудии Ж. Кундакбаевой, М. Аннанепесова. Д. Кыдырбекулы, Г. Аннакулиевой, С. Кодинца. Задачей данного исследования является анализ внешнеполитичкских действий Российской империи направленых против среднеазиатских ханств и туркмен. Статья имеет обзорный характер.

В данном исследовании мы не будем рассматривать историю Кокандского ханства, поскольку она проанализирована нами в других исследованиях. Нужно отметить, что до образования Кокандского ханства в регионе существовало два ханства с сравнительной сильной властью ханов – Хивинское и Бухарское. После смерти Надир-шаха узбекские ханства перестали быть вассалами Ирана. В Бухаре утвердилась династия мангытов. Первым из этой династии был Мухаммед Хаким-бий пришнедший к власти еще в 1743 г. После него правил Мухаммед-Рахим-бий. Ему пришлось сражатся за власть с последним из Шибанидов Абд ал-Мумином сыном Абу-л-Фейза. Только свергнув последнего, мангыты окончательно утвердили за собой власть. 20-40-е гг. XVIII в. были критичным временем для Бухары. Балх, Самарканд, Коканд, Шахрисябз, Балх, Фергана, Ташкент отделились от ханства. В Шахрисябзе обосновался Ибрахим-бей. Прийдя к власти хан Данийал Мангыт дал отпор сепаратизму самаркандского правителя Фазыл-Бия Йуза и китай-кыпчаков Мианкаля. В 1758 г. Даниял разбил войска племен йуз, кенегес, буркут, сарай.

С 1785 г. ханство превратилось в эмират. Новый правитель Шах-Мурад дал тарханство Бухаре. Он боролся с сепаратизмом знати, в частности с правителями Карши и Хисара. Эмир Хайдар создал регулярную пехоту из сарбазов, была артилерия, а также иррегулярная конница. При эмирах Хайдаре и Насруллахе войско было организовано по европейскому образцу (батальоны, роты, полуроты, взводы, полувзводы). Большую роль играли наемные войска. В 1810 г. против эмира бунтовали шахрисябзские беки из племени кенегес. Нийаз-бек получал поддержку от кокандского хана. Нийаз даже чеканил свои монеты подражая бухарским монетам. В 1821-1825 гг. кенегесы во главе с Даниял-аталыком заняли семь бухарских крепостей. Под властью Шахрисябза находились Дуаб, Китаб, Яккабаг, Утакурган, Джауз, Питахане. Войско Шахрисябзского бекства насчитывало до 20 тыс. человек. Для обуздания шахрисябзского сепаратизма бухарский эмир построил в Каршинском оазисе семь крепостей в прибавлении восьми существующих. Он также поддерживал уйшунов в Каратепа против кенегесов. В 1827 г. Даниял захватил город Чиракчи, который принадлежал эмиру. В ответ Насруллах совершил поход на Шахрисябз и вынудил его правителя пойти на переговоры. Крепости Чиракчи была разрушена. В 1834-1836 гг. Насруллах совершал походы на Шахрисябз. В 1840 г. Данияла на шахрисбязском престоле сменил Ходжа-Кули. Для защиты от бухарцев весь оазис был обнесен большой стеной. В 1851-1852 гг. следующий правитель Шахрисябза Искандер чеканил собственные монеты. В 1856 г. его разбил Насруллах в своем 32 походе на Шахрисябз. С того времени в Шахрисябзе было несколько беков – в Китабе, Яккабаге и самом Шахрисябзе. Бек Искандер отравил Насруллаха в 1860 г. После этого Шахрисябз обрел независимость. Дипломатические отношения с русскими бухарцы установили еще в XVI в. Если же говорить о Российской империи то туда бухарцы отправили посольства 1705, 1716, 1734, 1737, 1739, 1739 гг. В ответ было отправлено посольство Ф. Беневени, которое долгое время пробыло в Средней Азии. Бухарский эмират наладил постоянные связи с русскими при эмире Хайдаре. В 1801, 1802, 1805, 1815, 1819, 1825 гг. в Российскую империю эмир отправил посольства. Русские отправили в Бухарский эмират свои посольства в 1805 и 1806 гг., во главе с людьми мусульманского происхождения. В 1820 г. в Бухару прибыла миссия А. Негри. Из плена были освобождены русские пребывавшие в эмирате в качестве рабов. При эмире Насруллахе контакты с русскими были наиболее активными. В эмирате в 1832-1833 гг. побывала миссия П. Демезона, которая разведала данные о состоянии Бухары. В 1836 и 1838 г. хивинские посольства побывали у русских. Бухарцы предлагали русским союз против Хивы. В 1840-1841 г. в Бухару прибыли миссии  Бутенева и Никифорова. Бухара была транзитным пунктом для русских товаров шедших в Индию, Афганистан, Китай. В 40-х гг. XIX в. наблюдалось некое охлаждение отношений Бухарского эмирата с Российской империей. Это было вызвано тем, что русские в 40-х гг. XVIII в. начали часто обмениватся посольствами с хивинцами. Сам же бухарский эмир оказал поддержку казахскому хану Кеннесары Касымулы против Кокандского ханства. Этот казахский правитель воевал и против русских. Также он играл на противоречия Бухарского эмирата с соседями. За гегемонию эмират боролся с Кокандским и Хивинским ханствами. Не утихали и усобицы Бухары с Шахрисябзом. В 1786 г. Шах-Мурад подчинял Шахрисябз Бухаре. Даже эмиру Хайдару не удалось удержать за собой этот регион. В 1804 и 1818-1819 гг. бухарцы одержали ряд побед над хивинскими туркменами. Хивинцы осуществляли набеги на территорию Бухарского эмирата. В частности был набег 1821 г. При набеге 1822 г. хивинцы были разбиты бухарцами. В 1817 г. эмир Хайдар вторгся в Афганистан и действовал у Балха. Он подчинил территории Маймана, Кундуза, Бадахшана. В 1821 г. афганский эмир Дост-Мухаммед отторг от Бухары южный берег Амударьи. В 1839 г. эмир Насруллах посчитал начавшуяся войну англичан с пуштунами благоприятным моментом для вторжения. Узбекские войска вступили в афганские пределы и сыновья Дост-Мухаммеда бежали не принимая боя. Правители Ташкургана, Балха, Мазари-Шарифа стали подданными узбеков. Однако вскоре после этого против бухарцев вспыхнуло восстание в Шугнане, Таликане, Бадахшане. Эмиру удалось усмирить сепаратистов. В правление Насруллах сильным противником бухарцев были Каджары. Каджарский шахзаде Аббас-Мирза выгнал туркменов из Серахса и Мерва и включил эти территории в состав Ирана. В 1843 г. бухарцы прийшли с большим войском под стены Хазарпаспа. Родственник Рахим-кули Бабаджак-инак разбил бухарские отряды. До конца 1843 г. хивинцы совершали рейды на бухарскую территорию. В 1844-1845 гг. продолжались взаимные набеги. В 1846 г. был заключен мир. Однако в 50-х гг. ХІХ в. набеги возобновились. До 1850 г. Балх находился в руках у бухарцев. После смерти Хайдара власть перейшла к Хусейну, которого через два месяца после вступление того на трон сверг Насруллах. Еще один прендент на престол Умар-хан был изгнан. Насруллах убрал с политической арены Хакима кушбеги. В 1833 г. Насруллах осуществил поход на Шахрисябз, но был разбит. В 40-х гг. ХІХ в. бухарцы принимали участие в кокандских усобицах. С Кокандом яблоком раздора был контроль над Ура-Тюбе. В 1840 г. Насруллах поддержал Мадали-хана и за это кокандец передал ему Ташкент. Под контролем у бухарского эмира находился и иной важный пункт – Худжанд. Правда Мадали сумел противопоставить Насруллаха своему брату Махмуду-хану и бухарцы потеряли и Коканд и Ташкент. В 1842 г. бухарцы собрали войска в степи Шираз около Самарканда. Оттуда они двинулись на Худжанд и Нау. В сражении при Хунджанде кокандцы были разбиты. Оттуда Насруллах двинулся на Наманнган и потом на Коканд и заговорщики в городе открыли ворота  перед его войском. Мадалихан был убит. Бухарцы назначили в столицу и провинции Кокандского ханства своих наместников и уже через три месяца кокандцы восстали и перебили мангытских чиновников. После этого Насруллах подходил к Коканду, однако 40 дней осады не принесли никакого результата.

Хивинским ханством правили до смерти Надир-шаха Шибаниды-Арабшахиды, после этого власть перейшла к Тука-Тимуридам. Положение Хивы в начале XVIII в. было сложным из-за частой смены правителей на престоле и борьбы разных группировок знати. Хивинский хан отправлял к Петру І послания в которых выражал желание быть другом русским. Российский император воспринял это как желание войти в русское подданство. В 1713 г. посол от туркмен Ходжа-Нефес приглашал русских в Хивинское ханство. Тогда между туркменами и хивинцами была конфронтация. Туркмены были в напряженых отношениях и к калмыцкому хане Аюке. В 1704 г. Муса-хан хивинский сбросил зависимость от бухарцев и приказал чеканить собственную монету. Йадигер вел же борьбу с племенами Приаралья. Он в 1712 г. отправил посольство в Санкт-Петербург. В 1714 г. прийшел к власти Ширгази-хан. Он одержал победу над каракалпаками. После этого к нему с подарками обратились кызылбаши и туркмены. В 1715 г. он одержал победу над каракалпаками и ханом Аральского владения Шахтемиром. Когда в 1716 г. в Прикаспии появился отряд А. Бековича-Черкасского, то Ширгази отнесся к этому крайне отрицательно. Об походе русских хана информировал калмыцкий правитель Аюка. После того, как ему не удалось разбить русских, он переговорами усыпил их бдительность и добившись того, чтобы они рассредоточились, перебил отряд за отрядом. Ширгази на такую реакцию вероятно сподвиг тот факт, что Петр І А. Бековичу-Черкасскому предписывал приведение Хивы в русское подданство и переложение трат на экспедицию на хивинцев. Кроме того, русские заложили на восточном береге Каспийского моря крепости. Экспедиции в XVIII в. преследовали не только исследовательские цели. Так экспедиция Бухгольца привела к отторжению в пользу Российской империи ряда владений, которые джунгары считали своими. Появление русских в туркменских землях хан мог воспринять как вторжение в свою сферу влияния. Мунис и Агехи доносили, что губернатор Андрей и Даулет-Гирей прийшли с 30 тыс. войска. Против них были направлены войска Кул-Мухаммеда аталыка Кунграта и Эмира Аваз Инака наймана. Сам же хан пригласил Даулет-Гирея на пир и убил его. Также хивинского правителя могли настроить негативно по отношению к русским их контакты с Бухарским ханством. В 1705 г. от хана Убайдуллы ІІ к русским прибыло посольство Алимбека-Кочбек-бека. В 1717 г. русские возобновили связи с Бухарским ханством. Бухарский посол говорил А. Бековичу-Черкасскому, чтобы тот опасался хивинцев. Не нужно забывать, что одной из целей Хивинского похода 1717 г. было и установление связи с Бухарой. После смерти А. Бековича-Черкасского бухарский хан Абу-л-Фейз и Петр І продолжали контакты через русского посланика Ф. Беневени и бухарского эмисара Кули-бека. Рядом с Хивинским ханством находились кочевья каракалпаков над которыми правила династия Шибанидов и которые были враждебны к Российской империи. Около Аральского моря в устье Амударьи находилось отдельное Аральское владение с центром в Кунграте. В это владение бежали правители опозиционные правящим в Хиве. Ф. Беневени имел замысел с помощью аральцев поквитатся с Ширгази за истребление отряда А. Бековича-Черкасского. Но он так и не был приведен в исполнение. В первой половине ХІХ в. в Аральском владении находился хивинский наместник. Аральское владение думало целиком отделится от Хивы в 50-х гг. ХІХ в. когда казахи и каракалпаки Приаралья подняли восстание против Хивы. Своими ханами они провозглашали Ермухаммеда-султана из казахов и Мухаммада-Фана из династии кунгратских Суфи. В Арал прийшли силы М. Черняева и А. Бутакова. Но через некоторое время они уйшли и хивинцы подавили восстание. В 1859 г. Аральское владенине было ликвидировано. В самом Хивинском ханстве правила династия из рода Кунгратов. В 1763 г. они перестали править через марионеток-Чингизидов и сами взяли власть в свои руки.

Первым ханом из кунгратов стал Мухаммед Амин-бий. Он нанес поражение туркменам. В 1804 г. хивинский хан Илтузер-инак провозгласил себя шахом. В 1811 г. хивинский хан Мухаммед-Рахим подчинил себе каракалпаков и Аральское владение. Хивинцы разорили кочевья туркменских племен Теке, Йомуд, Сарык. Эмрели, Ал-эли, Карадашли, Гоклены были расселены в самом ханстве. В 1819 г. Мухаммед-Рахим подчинил Хиве казахов на Сырдарье. Основу хивинского войска составляла конница из кочевых узбекских и туркменских племен. Хивинские туркмены-йомуды ходили в набеги за рабами на персидскую территорию. В ханстве практически отсутствовало регулярное войско. Общее количество войск не превышало 12 тыс. воинов. Мобилизированые оседлые узбеки и каракалпаки приносили одни только проблемы. В ханстве каждый воин обеспечивал себя оружием сам. Артилерия ханства находилась в неудолетворительном состоянии и среди хивинцев не было собственных специалистов по их литью. Саму Хиву охраняло всего восемь орудий. Пушки отливались при помощи русских пленников. Хивинский хан Мухаммед-Амин и персидский шах Наср ад-Дин вместе боролись против туркмен. Между 1847-1855 г. Мухаммед-Амин совершил семь кампаний против туркмен Мерва, Сарахса, Теджана, Ахала (Йомудов, Чолдуров, Гокленов, Емрели, Карадашли, Ал-эли, Ата). Особо от хивинцев пострадало туркменское племя сарык в Мерве. У них хивинцы угнали огромное количество скота. В мае 1855 г. Мухаммед-Амин во главе узбеков и каракалпаков осаждал цитадель города Серахс в котором засели текинцы. В войске хивинцев были и туркмены-йомуды. Вождь текинцев Кушут-хан в самый кризисный момент призвал их восстать и когда текинцы сделали вылазку, то йомуды ударили в тыл. Войско хивинского правтеля было разгромлено, а он сам поплатился жизнью. В битве полегло 3 тыс. хивинцев, что было чувствительными потерями. В августе 1855 г. туркмены разбили войско нового хивинского хана Абдуллаха вблизи Иланлы. Подчиненые Хиве туркмены восстали. Их возглавлял Амманийаз-сардар. Йомуды фактически были неподвластны хивинскому хану Сайиду Мухаммеду Рахим-хану. Туркмены в 1856 г. попробывали провозгласить правителем Хивы своего ставленика туркмена Ата-Мурада, но он были перебиты во время пребывания в городе. Только части из них удалось уйти с Ата-Мурадом в пустыни. В 1867 г. Ата-Мурад просил принять его в русское подданство.

Нужно отдельно уделить внимание роли среднеазиатских ханств в так называемой Большой Игре, то ессть соперничестве между Российской империей и Великобритании. В 1825 г. когда в Бухару прибыл английский посол В. Муркрофт он услышал от местных слово орос, то есть англичан бухарцы приняли за русских. За пять лет до его миссии там уже побывали русские купцы, которые открыли местный рынок для русских товаров. В 1821 г. был заключен договор о дружбе между государствами. Следующий англичанин А. Бернс побывал в Бухаре в 1834 г. В Хиве действовал А. Конноли. Он сообщал, что Хива еще не оказалась в сфере влияния русских и они не контролируют восточный берег Каспия. Говорил он и о разбойниках туркменах. В 1838 г. русские обеспокоились английской активностью в Средней Азии. В 1840 г. Бухарский эмир просил русской поддержки. Двумя годами ранее он просил у русских инженеров для разведки полезных ископаемых. В 1841 г. в Бухару был отправлена миссия Г. Бутенева, которая однако не достигла намеченой цели. В 1840 г. в Хиву прибыл английский посол Дж. Эббот. Целью этого эмисара было заключение союзного договора между Хивинским ханством и Великобританией. Он встретился с ханом Аллах-Кули и местным духовенством. Он пытался подтолкнуть хивинцев на войну с русскими. Хивинский правитель с гордостью говорил, что у него всего двадцать пушек. Английский посол говорил, что точное количество пушек у англичан вряд ли можно сосчитать и каждое из них делает по семь выстрелов в минуту. На это хивинский хан ответил, что, как его информировал каджарский посол, русские делают по двацать выстрелов в минуту. Англичанин заверил хана, что его неправильно информировали и такая скорострельность невозможна. Однако он не убедил хана и тот его направил к русскому губернатору Н. Перовскому. Однако на пути их перехватили бандиты. Однако, те оказались поддаными хивинского хана, и британец убедил их, что если они не  дадут ему продолжить дорогу то на них обрушится гнев и русских и хивинского хана. В 1841 г. в Хиву прибыли три англичанина с прислугой. Одним из них был Р. Шекспир. Онн убеждал хана освободить русских пленников из рабства. Это было необходимо, чтобы убедить русских в добрых намерениях. Сами же британцы были намерены заместить русское влияние в Средней Азии своим. Прибыв в русские владения, Р. Шекспир добился освобождения из плена 600 хивинцев. Хивинское ханство искало поддержки у Великобритании, Бухарский эмират склонялся на сторону Российской империи. Однако они служили лишь источником информации о Великобритании для хивинцев. Бухарский эмир Насруллах с 1842 г. начал сообщать русским об действиях британцев. Он казнил английских агентов Ч. Стоддарта и А. Конолли. На первого было положено ответственное задание стать послом в Бухаре, однако он это задание провалил и к тому же оскорбил эмира на соблюдая церемониал. Он прибыл с эксортом, с воинским обмундированием и на коне, а в присутствие хана нужно было стоять и принять смиреный вид. 17 декабря 1838 г. Ч. Стоддарт был кинут в зиндан. В отличии от А. Бернса тот не был дипломатом, а простым солдатом. А. Конноли был отправлен, чтобы спасти Ч. Стодарта. Сначала он в 1840 г. был тепло принят в Хиве. Потом он появился в Коканде. Насруллах через Ч. Стодарта пригласил А. Конноли побывать в Бухаре. Как только британский агент прибыл 10 декабря 1841 г. его встретил эмир. Сначала к нему отнеслись нейтрально. Однако начальство предало своих агентов и бухарский эмир, отправивший письмо королеве Виктории, не получил ответа на свое послание. Пальмерстон через эмисаров представил А. Конноли и Ч. Стодарта не как официальных представителей Великобритании, а как частных путешествеников. После этого их судьба была решена и бухарцы казнили англичан. Только миссия А. Бернса имела некоторый успех и английские товары заполнили бухарские рынки вытесняя русские. Противоречия между Великобританией и Российской империей были несколько разрешены во время визита императора Николая I к англичанам. Он обещал британцам оставить ханства Средней Азии  как нейтральную террриторию. Однако уже в 1847-1848 гг. на берегах Аральского моря было построено Раимское укрепление, в низовьях Сырдарьи были построены Казальское и Куванское укрепления. В этой ситуации бухарцы предпочитали не дразнить северного соседа и в 1857 г. в честь воцарения царя Александра ІІ было отправлено посольство с богатыми подарками. В 1858 г. в Бухару прибыло посольство во главе с Н. Игнатьевым.

В 1691 г. хивинский посол предложил построить русским крепость на берегу Каспийского моря для торговли и иных контактов. В 1700 г. к российскому императору прибыл хивинский посол Достак-Бахадыр от хана Шах-Нийаза. В 1703 г. прибыл посол от хивинского хана Араб-шаха. Эти частые хивинские посольства были восприняты русскими как желание прийти в русское подданство. В 1714 к Петру I в Москву прибыл Ашур-бек от Хаджи Мухаммед-хана, который не процарствовал долго. В 1714 г. российский император Петр І предложил А. Бековичу-Черкасского исследовать русло Амударьи и обратить ее в прежнее русло. Говорилось о потребности склонить хивинского хана в русское подданство и построить на пути к Хиве крепости. Также говорилось о необходимости об установлении отношений с бухарским ханом. Предписывалось отправить компетентного человека в Индию и разработать золотую руду в хивинских владениях. В 1716 г. в экспедицию был отправлен 4 тыс. Отряд наполовину составляли казаки. При отряде находились калмык Бакша, туркмен Ходжа Нефес, крещеный татарин А. Тевкелев, крещеный перс князь Саманов. Сам А. Бекович-Черкасский был крещеным кабардинцем. Отряд двигался от Астрахани к Гурьеву, а оттуда дошел до Эмбы. В Индию был отправлен через Астрабад А. Тевкелеев. Однако Сефевиды его арестовали в этом городе. Сам же А. Бекович-Черкасский в 1717 г., пройдя горы Устюрта, вышел к устью Амударьи, в местности урочища Карагач против него выступили хивинцы. Прямые столкновения показали превосходство русского оружия и отряд А. Бековича-Черкасского двинулся к Хиве. Там, где не удалось взять оружием, Ширгази взял дипломатией. Он убедил русского генерала разделить русских на пять отрядов и разместить их в хивинских городах. Ширгази пригласил на пир А. Бековича-Черкасского с отрядом  и перебил их в городе Порсу. Русские после этого были частью перебиты, частью взяты в плен. И много русских и людей из вспомагательных войск попали в плен и рабство к хивинцам. Голову А. Бековича-Черкасского Ширгази отправил в дар хану Бухары. Живыми из похода вернулись немногие. В 1718 г. русскими был эвакуирован гарнизон Кисловодска. Ф. Беневени, отправленый Петром І в миссию в Среднюю Азию, опасался повторить судьбу А. Бековича-Черкасского. Д. Гладышев и А. Муравьев отмечали, что в плену в Хиве находится 3 тыс. русских и представителей других народов. В 1720 г. к русским прибыло хивинское посольство Айваза Мухаммеда. В 1726 г. в Санкт-Петербург прибыло посольство Субхан-Кули-бека. В 1728 г. русские пленные подняли восстание против хана Ширгази. В том же году русские отправили в Хиву послом купца татарина Йадигера. В 1730 г. к русским прибыл посол от Бухары и Хивы Йадигер. В 1731-1732 гг. в Хиву ездил русский посол полковник Гарбер. В 1732-1733 г. в ответ на это прибыло посольство хивинцев во главе с Хаджи-Батыром. Принятие Младшего Жуза казахов в русское подданство в 1731 г. серьезно обеспокоило Хиву. В 30-х гг. XVIII в. русские начали постройку Орской оборонительной линии, приближаясь к Хиве. В 1739 г. хивинцы вновь отправили посольство к русским. В ответ были отправлены миссии Муравьева и Гладышева. В 1740 г. Надир-шах после взятия Хивы освбодил из рабства пребывавших там русских. В 40-60-х гг. XVIII в. русские поддерживали тесные связи с хивинскими ханами из казахской династии и с ханами из династии Шибанидов. В 1753 г. в Хиву прибыл посол Гуляев.

Новая династия Кунгратов отправила послов к русским впервые только в 1783 г. В 1793 г. снова к русским прибыли хивинские послы. В ответ на это в Хиву была отправлена миссия майора Блаккенагеля. В 1819 г. в Хиву прибыло посольство Муравьева. В ответ было отправлено хивинское посольство Йуз-Баши, Иш-Назара, Йакуб-бая. Тогда же была направлена в Хиву миссия Бекчурина. В 1825 г. военная экспедиция Берга обследовала берега Аральского моря. В 1826 г. к русским было отправлено посольство Ваиса-Нийаза. Хивинского посла отказались принять и требовали от хана возмещения убытков от нападения хивинцев на вооруженый русский караван в 1824 г. В 1837 г. в Российскую империю прибыл хивинский посол Кабылбай. Отношения с Хивинским ханством были прохладными и главным образом касались вопросов торговли и освобождения русских пленных из хивинских зинданов. В ответ русские выпускали из темниц хивинских племен. Относительная активность Кунгратов в отношении с русскими объяснялась еще и активными отношениями между Бухарским эмиратом и Российской империей. Хивинцы, чтобы не допустить союза русских и бухарцев, считали за лучшее время от времени отправлять в Санкт-Петербург своих дипломатов. Впрочем, это не помешало русско-хивинским столкновениям. В 1839 г. русским войскам под командованием В. Перовского предписывалось осуществить поход на Хиву (чтобы хивинцы прекратили набеги на территории подвластные Российской империи), освободить русских пленных, обеспечить безопасность торговли и транзита грузов. Был создан специальный отряд из 4250 воинов и 2060 возчиков и погонщиков и казахов и кыргызов, который двинулся в направлении Хивы из Оренбурга. Артилерийский парк составлял 22 пушки разных калибров плюс ракеты Конгрива. Войско было обеспечено припасами и обмундированием. Перед основным войском шел отряд полковника К. Геке из казаков и башкир. Он прибыл в верховья Эмбы. Были сооружены два укрепленных пункта – Акбулакский и Эмбинский. 26-27 ноября 1839 г. отряд двинулся в поход несколькими колонами. 6 декабря они объединились на реке Илек. Хивинцы были в курсе военных приготовлений русских и собрали войско. В середине декабря 1839 г. русские стали страдать от сильных морозов и снежного бурана. 30 декабря русские столкнулись с 3 тыс. конным отрядом хивинцев, который напал на Ак-Булакское укрепление. В столкновении с гарнизоном форта хивинцы не достигли успеха. Зато русский отряд в ночь с 31 декабря 1839 г. на 1 января 1840 г. не ожидал ночной атаки хивинцев. Однако русским удалось стать лагерем и отбить нападение хивинцев. 2 января 1840 г. казахи отказались от помощи русским в продолжении похода. Потеряв умершими 1054 человека, М. Перовский должен был отказатся от продолжения похода. Из вернувшихся 604 человека слегло с цингой. 600 русских были взяты в плен самом начале похода. Было потеряно 10 тыс. верблюдов и 8 тыс. лошадей. Были утрачены также значительные запасы продовольствия. Аллах-кули-хан же после похода издал фирман запрещавший хивинцам брать в плен русских и покупать их в плен. Примирение было достигнуто вследствие миссии Ата-Нийаз-ходжи. После этого в Хиву прибыла миссия капитана Никифорова. В 1841-1842 гг. к русским прибывали хивинские посольства Ваис-Нийаза и Ишбай Бабай-улы. В 1842 г. в Хиву прибыла миссия полковника Данилевского. В 1843 г. к русским прибыл хивинский посланик Мухаммед-Амин. Такие частые обмены посольствами были обусловлены боязнью нового вторжения русских. Хивинский правитель обещал не чинить препятствия русской торговле и не захватыть и не держать у себя русских пленников. Однако восстания казахов вернули хивинскую политику в прежнее русло. В период 1844-1857 гг. хивинцы поддерживали казахского хана Кенесары Касымулы в столкновениях с бухарцами и оказывали непрямую помощь казахам. Переговоры с Хивой возобновились в 1849-1850 и 1852 гг. когда хивинские посольства прибывали к русским. Это было связано с тем, что русские начали строить линию укреплений на Сырдарье, уже сравнительно недалеко от Хивы и это настораживало хивинцев. В 1857 г. в Санкт-Петербург прибыло посольство Фазыла-Ходжи-Ислама. В ответ на это в Хиву и Бухару была направлена миссия полковника Н. Игнатьева.

Согласно Агехи Сайид Мухаммед Рахим ІІ вступил на престол 10 сентября 1864 г. К нему прибыл посол кокандского хана с известием о взятии русскими города Туркестан. Он просил хивинцев о помощи. Хивинский же хан отправил посла в Бухару с извещением о своем воцарении. Сам бухарский эмир Музафар в 1866 г. был разбит русскими, а в 1868 г. восстание бухарцев было подавлено. В 1869 г. в Хиву прибыл Сыддык сын Кенесары. Потом прибыл казах Хатим-тура. Ходили слухи, что русские перейшли границы ханства. В область Тау-Кура был отправлен отряд Мухаммеда-Мурада, Мухаммеда-Йакуба, Абд ар-Рахмана Суфи с целью проверить информацию и, если факт нарушения границы действительно имел место, то наказать русских. Говорилось, что хивинцы встречались с казахскими баями и стимулировали их нападать на русских. Именно деятельность хивинских агитаторов могла обусловить Адаевское восстание казахов на Мангышлаке. В 1870 г. в Хиву прибыл посол от эмира Музафара, который сообщил о взятии бухарцами Хиссара и Куляба. В том же году прийшли сообщения о успехах казахов в борьбе против русских.

С 60-х гг. русская дипломатия работала над тем, чтобы склонить хивинского хана в свое подданство. В 1867 г. К. Кауфман отправил письмо к хивинскому хану, но получил резкий ответ от его везиря. Собственно сам хан в своих владениях имел мало власти. Решения принимали главы племен и везирь, которые были настроены антироссийски. Соответственно и хан не мог принять предложение К. Кауфмана принять русское подданство. Туркмены-йомуды зависимые от Хивы нападали на владения Российской империи. Хивинские агенты в казахских степях занимались антироссийской агитацией. Они пугали казахов, что русские принудят после переписи их перейти в христианство. В 1869 г. началась негласная подготовка к походу на Хиву. Русские разведчики проводили реконгсцировку местности. На 1871 г. назначалась расправа с Хивой. В 1869 г. проходила переписка между К. Кауфманом и министерством иностранных дел. Министр предпочитал дипломатические методы, туркестанский наместник же настаивал на военном развязании проблемы. В 1870 г. К. Кауфман вступил в переписку с хивинским диван-беги. Наместник Туркестанского края писал, что удивлен уклонениями хана от непосредственных отношений. На это последовал жесткий ответ. К. Кауфман после этого только утвердился в намерении завоевать Хиву. Расправится с хивинцами в 1871 г. не удалось только из-за того, что Российская империя была вынуждена реагировать на события в Кашгарии и поддерживать отношения с Империей Цин. Только после покорения Кульджи и позволения со стороны императора началась подготовка к походу. Из Красноводска двигался отряд кавказского наместника во главе с В. Маркозовым. Туркестанский отряд насчитывал 5,3 тыс., оренбургский – 3,5 тыс., кавказский – 4,3 тыс. К войскам придавалась аральская флотилия для переброски войск и было 56 пушек и 26 ракетных станков. В 1873 г. русские были исполнены решимости покорить себе Хивинское ханство. Против хивинцев выступили отряды из Красноводска, Оренбурга, Мангышлака, Ташкента. В апреле туркестанский отряд добрался до урочища Хал-Ата и там было построено крепость Святого Георгия. 1 мая войска русских столкнулись с хивинскими туокменами. Дальнейший переход туркестанского отряда на протяжении 12 дней был очень тяжелым. Особенно было трудно 3 мая у Алты-Кудук. 6 мая 1873 г. Сыдык напал на русский лагерь у Адам-Крылгана. 7 мая разведчик доставил сведения, что Амударья близко. В ночь с 7 на 8 мая хивинцы нападали на русские аванпосты в местности Уч-Учак. 11 мая русский отряд вышел из песков. На подступах к Хиве русских пытались остановить ханские сарбазы. Из пушек они палили по Аральской флотилии. 18 мая туркестанский отряд вышел к городу Хазарасп. Переправа через Амударью в этом районе заняла пять дней. К 20-м числам ухудшилось продовольственное снабжение русских солдат. Оренбуржцы тем временем дойшли до Кунграта, как и колона Ломакина из Мангышлака. В конце мая 1873 г. три русских отряда (оренбургский, мангышлакский, ташкентский) соединились у Хивы. 28 мая русские подступили к Хиве у Шахабадских ворот, где их встретила метким огнем хивинская артилерия. 29 мая 1873 г. К. Кауфман вступил в Хиву и хан был вынужден капитулировать. М. Скобелев атаковал город через Шахабадские ворота и осуществил это всего с двумя ротами. Штурм был прекращен по команде К. Кауфмана, который без преград двигался с другой стороны. Мухаммед-Рахим ІІ бежал к туркменам-йомудам. Но вскоре он был вынужден подписать с русскими Гендемианский мирный договор. Сам хан фактически в Хиве не правил, а реальная власть принадлежала Мат-Мураду. Туркмены-йомуды же подчинялись хивинцам лишь формально. По договору русских с Мухаммедом-Рахимом в Хиве уничтожались рабство и работорговля, ханство было лишено права вести самостоятельную внешнюю политику, правый берег Амударьи стал русскими территориями, сам хан признавал себя вассалом Российской империи. Русские купцы без пошлин могли торговать в Хиве.  Красноводский же отряд В. Маркозова повернул назад и воевал против туркмен-йомудов. В ходе похода пало множество животных, а люди переживали лишения. Продолжив путь отряд бы рискнул понести большие небоевые потери.

Бухарский эмират представлял собой значительную силу в регионе. После смерти Надир-шаха эмир Шах-Мурад совершил ряд набегов на Хорасан под лозунгами джихада против еретиков-шиитов. Там бухарцы захватывали в рабство персов. Бухара превратилась в большой работорговый рынок куда поступали и русские рабы из владений Российской империи. Каджарский шах Ага-Мухаммед ограничивался только отправкой дипломатических миссий, которые ставили целью освободить пленных. Наср ад-Дин Шах же осуществил ряд кампаний против туркменов-салоров, бухарцев и арабов Маската. Эмир Кабир вывел Мерв из-подчинения Хивы и покорил часть туркмен. В 1857 г. Каджары по решению конференции в Париже были лишены Герата. После этого по соглашению в Ахалье Иран был лишен Мавераннахра. В 1865 г. бухарский эмир Музафар, пользуясь проблемами Кокандского ханства, привел к власти там своего ставленика Худояра. Перед русским командующим М. Черняевым было поставлено требование вывести войска из пределов Кокандского ханства. Русские же желали признания зависимости  Бухарского эмирата от Российской империи. Генерал А. Пистолькорс осуществил наступление на Пскент и Келеучи и сарбазы Рустам-бека выли вынуждены отступить перед ним. После этого последовали дипломатические переговоры в ходе которых русские не добились искомого результата и тогда в начале января 1866 г. М. Черняев двинул войска к Чиназу, потом он форсировал Сырдарью и вышел к Джизаку. Однако кампания была неудачной и Джизак взять не удалось. Ему пришлось уступить место Д. Романовскому, в апреле М. Крыжановский призывал решить дело военным путем и получил в мае одобрение министерства и императора. 8 мая 1866 г. бухарские войска потерпели жесточайшее поражение в битве на реке Ирджар. После этого бухарскому эмиру был предъявлен ряд требований предписывающих выплату контрибуции и проведение границы по Голодной Степи и Кызыл-Кумам. М. Крыжановский настаивал на вхождении Худжанда, Нау и заирчикских земель в состав Российской империи. Эмир возражал только против контрибуции. В авгуcте-сентябре 1866 г. русские выйшли к Самарканду. В то время в Бухарском эмирате побывал посол кашмирского раджи. Он привез британцам известие, что русские заняли Бухару и Самарканд.

В 1868 г. бухарский эмир готовился восстать. Он отправил своих послов в Хиву, Афганистан, Британскую Индию, Османскую империю. Бухарские муллы и улама требовали от хана решительных действий. Этого от него требовали и беки. Тем временем в регионе у русских оставалось около 8 тыс. 12 тыс. воинов же слегли в лазареты с разными болезнями. К весне 1868 г. бухарский хан собрал 12 тыс. сарбазов, 1,5 тыс. артелиристов и 2—3 тыс. конницы. Агенты эмира доносили, что К. Кауфман скоро должен отъехать в Санкт-Петербург. На линии непосредственного соприкосновения у русских оставалось 6,3 тыс. солдат. Когда К. Кауфман услышал о выдвижении бухарского войска, он отменил миссию в Санкт-Петербург. В ночь на 15 апреля произойшла первая стычка под Джизаком. На реку Зеравшан русские отправили 3,5 тыс. воинов при 16 орудиях. Там они совершенно разбили бухарское войско и обратили его в бегство. Были взяты поселения Катты-Курган, Кара-Тюбе и Ургут. 2 мая К. Кауфман уже принимал депутацию от Самарканда. Музафар же находился в сложном положении. Кроме русских у него были противником шахрисябзские беки поддержавшие его противника Абд ал-Мелика. Вскоре К. Кауфман ушел из Самарканда, оставив в городе только несколько сот воинов. Это обусловило восстание в Самарканде. К цитадели подойшли самаркандские и шахрисябзские гази. Русские, укрывшись в цитадели, восемь (2-8 июня 1868 г.) дней сдерживали их. Осаждало их большое войско в 65 тыс., однако оно было вооружено абы как – от дубинки до раздобытого любого ружья. По сути против них восстало все окружающее население,  из которых только часть были воинами. 2 июня 1868 г. произойшло столкновение под Зерабулаком. Бухарцы также напали на русских в Яны-Кургане. К. Кауфман во главе отряда подошел к Самарканду и Музафар капитулировал. Наместник Туркестана направил против шахрисябзцев войско генерала Абрамова. Эмир Музафар был вынужден подписать мир с русскими по которому соглашался заплатить контрибуцию в 500 тыс. рублей. Претендент на бухарский престол сын эмира Музафара Катты-Тура вступил в переговоры с туркменами, Хивой и казахами. В 1870 г. Абрамов совершил экспедицию против шахрисябзских беков. 16 августа того года Сыддык занял крепость Нураты и далее двинулся к Кермине. Катты-Тура же занял Черахчи и Карши. Поддерживающий шахрисябзцев казах Назар занял Хатырчи. Ситуцация была угрожающей и тогда русские направили войска в Карши. Шахрисябзцы отступили из города в числе 4 тыс. Потом русские заняли крепости Шаар и Китаб. Шахрисябзцы были настолько напуганы, что перестали оказывать поддержку Катты-Туре. Тот, покинутый всеми, обратился к русским с просьбой позволения прибыть в Самарканд и, получив его, явился в город. После победы К. Кауфман предложил эмиру Музафару отправить своих чиновников в шахрисябзские пределы. После этого, бухарский эмир до того старавшийся проводить самостоятельную политику, наконец смирился со своим вассальным статусом. Далее русские, показывая жест доброй воли, войшли в Хиссар, Куляб и Дейнау, ранее отпавшие от эмирата. Они были подчинены русскими для эмира. Каратегинский бек Шир-Али быжал в кокандские пределы. Вскоре назрела угроза конфликта между Бухарским эмиратом и Кокандским ханством и К. Кауфман склонялся на сторону кокандца Худояр-хана. Шир-Али, пользуясь трениями между Музафаром и Худояром, перейшел горы и прибыл в Каратегин, однако он был разбит беками Хиссара и Куляба. Русские тем временем разбили отряд налетчиков Бабана в 1869 г. на дороге между Джамом и Катты-Курганом, а в 1870 г. был разбит и Айдар-Ходжа. В 1870 г. русские войска заняли Шахрисябз. В 1873 г. был подписан новый договор между Бухарским эмиратом и Российской империей. Бухарские власти обязывались предоставлять свободный доступ русским купцам в любую точку эмирата и обеспечивать безопасность русских, формально упразднялось рабство.

В 1876 г. в Среднюю Азию через Петербург и Оренбург прибыл английский офицер Г. Барнаби. Сперва он побывал в Хиве. Он подкупил приставленного наблюдать за ним соглядатая. Г. Барнаби встретился с ханом и убеждал в том, что Великобритания очень могуществена. Хан в ответ отмечал могущество Российской империи. Г. Барнаби убеждал хана в дружественом отношении к мусульманам, на что хивинец ответил, что англичане позволили русским взять Ташкент и победить Хиву. Также он высказал мнение, что следующими победами русских будут Мерв, Герат и Кашгар. Хан интересовался прийдут ли на помощь Кашгару англичане, если на него нападут русские. Г. Барнаби отметил для себя, что правитель Хивы находится под сильной властью русских, а самостоятельность Хивы это фикция. В Петроалександровсе находился 4 тыс. гарнизон под командованием полковника Н. Иванова. Хивинцам же не позволяли иметь собственную армию. Хан и его придворный говорили, что целью русских является Индия. Когда англичанин заявил, что между англичанами и русскими нет противоречий, то хивинец парировал, что, если русские так любят Великобританию, то почему запрещают хождение в Мавераннахре британских товаров. Далее Г. Барнаби прибыл в Петроалександровск, где он убедился, что в Мерв его уже не пропустят. Он вернулся в Великобританию через Санкт-Петербург. На родине он приступил к работе над книгой, которая имела выраженую антироссийскую направленость. В 1880 г. в Иран на границу с туркменами прибыл Э. О’Донован, который был специальным корреспондентом газеты Daily News. Туркмены, считая, что он посол от англичан, пригласили его к себе. Англичанин ирландского происхождения действительно был не только журналистом. Он расчитывал прибыть в Геок-Тепе ранее, чем это сделает М. Скобелев, но прибыл туда только после того как крепость была осаждена русскими. Британец смог лишь описать ее взятие и ужасы чинимые при этом, чем вызвал возмущение методами генерала М. Скобелева, так что император Александр был вынужден отстранить его от командования. Русские убеждали британцев, что не будут занимать Мерв, но солгали и заняли Теджен. Перед жителями Мерва же был поставлен ультиматум, после чего город заняли русские войска. Это вызвало бурю возмущения среди англичан. Они напоминали русским о данных обещаниях, а английское министерство иностранных дел вынесло меморандум, которым выразило возмущение действиями русских. Англичане не могли кроме дипломатии ничем отреагировать. Они были заняты в Судане борьбой с войсками Махди. Британцы опасались, что далее целью русских станет Герат. И они начали действовать через афганцев. Абд ар-Рахман двинул свои войска в район Кушки. А. Комаров разбил войска афганского эмира и утвердил этот регион за Российской империей, впрочем, не рискуя йти далее на юг. В 1887 г. русские и англичане добились соглашения о границе Афганистана. Однако существовал еще один спорный регион. Это был Памир. Шугнан, Рошан и ряд других княжеств, то считали вассалами себя бухарского эмира, то вассалами афганского эмира. Фактически они же хотели остатся независимыми. На Памире кочевали кыргызы формально зависимые от империи Цин, но фактически они были независимы. В 1891 г. отряд М. Ионова на Памире арестовал английского лейтенанта Девисона и переправил его в Маргелан. В 1892 г. при условии эпизодического появления в регионе сил афганцев и китайцев было решено отправить на Памир экспедицию М. Ионова. В 1893 г. в регионе появился отряд афганцев собиравший с местного населения подати. Русский командующий С. Ванновский у кишлака Емц разбил афганцев. На Памир в 1894 г. были отправлены отряд М. Ионова, Н. Юденича и капитана Скерского. В 1895 г. русские и британцы обменялись нотами, после чего был достигнут компромисс. Большая часть Бадахшана перейшла к русским, а к Афганистану перешел стратегически важный Ваханский коридор. Великие государство расширяли свои сферы влияния и территории за счет других.

Кроме английских агентов в Среднюю Азию проник и австрийский агент. Ним был путешественник венгр еврейского происхождения Арминий Вамбери. Он путешествовал инкогнито под видом дервиша под именем Рашид-эфенди. Перед визитом в Среднюю Азию венгр некоторое время прожил в Стамбуле, где завел ряд полезных знакомств. Из Стамбула он направился в Тегеран, а оттуда в Герат. Из Герата при сопровождении афганца он въехал в туркменские пустыни. Описывая Хивинское ханство, он указывал, что во вражде с хивинцами находиться туркменское племя човдур. Отмечалось, что, живя бок о бок с узбеками, туркмены-йомуды ненавидят их и чужды им. Далее, пройдя поселение Газават, он достиг Хивы. Афганец, бывший вместе с Арминием, сообщил хивинцам о том, что тот или франк (европеец) или русский. Мехрем остановил путешественника, однако один из хивинцев проводил Арминия к Шюкруллаху с которым венгр был знаком во время пребывания в Стамбуле. Нужно сказать, что европеец очень рисковал, ведь разоблаченых иноземцев нередко обращали в рабов. Вероятно, Арминия от такой судьбы спасло именно знакомство с Шюкруллахом. На следующий день после этой встречи хивинский есаул приказал яввится к хану. Шюкруллах был в натянутых отношениях с мехтером (начальником милиции). После встречи с мехтером, Арминий встретился с ханом Мухаммед Рахимом. Тот спросил о его впечатлении о туркменах. Венгр сказал, что много страдал и рад прибыть в Хиву. После этого Арминий встретился с хивинскими улама, которые детально распрашивали его о делах веры. В Хиве Арминий познакомился с Хаджи-Исмаилом, который тоже долгое время прожил в Стамбуле. Венгр описал двор хивинского хана. Указывалось, что хивинский хан при трапезе находится в парадном облачении. Никакой особой роскоши у него не было. Хан был самодержавным властелином и все подданные находились в его власти. Ханская семья жила в загородных замках Рафенек и Ташхауз. Хивинских узбеков Арминий описал как скромных людей с хорошим характером, хотя и неотесаных. В Хиве он увидел 300 пленных туркмен-човдуров, которые были измучены скверным обращением. Палач осеплял туркмен в качестве мести за их нападение на караван. Потом увидел сотню всадников у которых к лошадям были прикреплены мешки с отрезаными головами их врагов. После пребывания в Хиве венгр отправился в Кунграт. Во время путешествия туда он узнал о былых опустошениях причиненых Хиве калмыками и упоминал города Герлен и Хазарасп. Он упоминал о городах Мангыт и Кыпчак. В Мангыте находились скрывающиеся от русских ногайцы. Самым северным город Хивинского ханства был Некес. Был описан Вамбери и город Куня-Ургенч, в котором ничего не осталось от прежнего блеска древнего Хорезма. Около Порсу и Ильялы жили човдуры и йомуды. После своего пребывания в Хиве Арминий выехал в направлении Бухары. Он проехал Ханки, Шурахан, Адамкрылган, Хакемир. В Бухару путешественник въехал через ворота Дарваза-Имам. Хан в то время находился в походе на Коканд и венгра встретил его военачальник Рахмет. Арминий прибыл вместе с Хаджи-Салихом и Рахмет был вынужден почтить гостей вниманием. В Бухаре пребывали представители разных народов – узбеки, казахи, таджыки, индусы, евреи, афганцы. В городе он увидел некоторое количество британских товаров, но пытался их не замечать, чтобы не выдать в себе европейца. Были на рынках и русские самовары. Рахмет подозревал Арминия и постоянно отправлял к нему шпионов, которые начинали говорить о Френгистане (Европе). Арминий не велся на провокации и тогда те начали говорить о судьбе А. Конноли и Ч. Стоддарта. Венгр же сказал, что уехал из Стамбула, чтобы не видеть европейцев и что неописуемо рад быть в благословенной Бухаре. После этого Рахмет пригласил Арминия на трапезу, где присутствовали бухарские улама. Имею уже некоторый опыт, он сам первым задавал вопросы и делал вид, что внимательно внимает речам богословов. Эмира Арминий видел уже в Самарканде. Тот запрещал ввоз в свою страну предметов роскоши. Его сердар Шахрух был из Каджаров и бежал в Бухару из Астрабада. Отмечалось, что бухарцы обращают в рабов не только шиитов, но и суннитов. Евреев в Бухаре презирали и это не давало их сделать даже рабами. Туркмены же только грабили евреев, не убивая. Венгр описал работорговый рынок в городе и после этого совершил путешествие в Самарканд. М. Терентьев однако сомневался в том, что Арминий действительно побывал в этом городе. Путь лежал через поселения Баведин, Кермине, Мир, Катта-Курган, Карасу, Даул. В Мире Арминий видел туркмен-текинцев служивших у бухарцев, а Катта-Курган описана как крепость в которую въезд иноземцам был воспрещен. В Самарканде венгры описал постройки времен Тимура, Хазрети Шах-и Зинда, караван-сарай, медресе и цитадель. Большинство населения составляли узбеки, а таджиков была треть от всех горожан. Из Самарканда Арминий двинулся в Карши, который он назвал вторым после Бухары городом государства. Однако он отметил, что цитадель города была плохо укреплена. В сопровождение Муллы-Исхака венгр выехал в Керки. Там путешествеников местный дерьябеги обвинил, что те беглые рабы-шииты, которые возвращаются в Иран. Арминий поднял шум и на помощь путешественикам пришел топчибаши, который был персом из Тебриза. Тот принял венгра за турка, которого тот и изображал. Перс некоторое время до того жил в Стамбуле. Керки была одной из ключевых крепостей на пути к Герату. Около города жили туркмены-эрсары, которые уже переняли стиль жизни узбеков. Далее путь Арминий лежал в Балх, который был афганской провинцией Туркестана. После Балха он побывал в Андхое и Аккале. Поселение Меймене уже находилось во владениях афганского эмира.

Отношения с туркменами у русских начали слаживаться уже в XVII в. Тогда туркмены боялись, что русские войдут в союз с Хивинским ханством против них. Это были мангышлакские туркмены племени човдур. В их владениях была основана пристань Тюб-Караганская. В 1713 г. в Астрахань прибыл глава этого племени Хаджи-Нефес. После переговоров было решено основать крепость в заливе Сарыташ на Мангышлаке. Были основаны крепости Александрова и крепость Святого Петра. Постройка иных укреплений была прервана смертью А. Бековича-Черкасского. В 1767 г. туркменские старейшины Канбарбек, Сунгурап Онбеги, Кара-батыр, Нийаз-Батыр доносили Екатерине ІІ, что казахский хан сделалсяи враждебным по отношению к русским, а сами туркмены могут сопровождать русские караваны вместо казахов. Также говорилось, что туркмены не лояльны Ирану. В 1775 г. туркменский хан Пирали писал Екатерине II, что его назначил править над туркменами его отец – казахский хан Нурали. Также он доводил до ведома императрицы, что туркмены вместе с казахами действовали против торгоутов Убаши в 1771 г. В 1777 г. туркмены просились в русское подданство. В письме Екатерины ІІ астраханскому губернатору И. Якоби сказано, что Пирали, как и Нурали, добивается только выплат от русских и отправления муллы в свои владения. Туркмены рассматривались в целом как ненадежные подданые. Губернатор же сообщал об отправке татарского абыза к туркменам, а также о том, что будет стимулировать туркмен не нападать на торговые караваны. Это было естественно сделано для того, чтобы противопоставить русское влияние хивинскому. Кроме того, сохранились фирманы Ахмед-шаха Дуррани в которых туркмены воспринимаются как его подданые. В фирманах сказано, что туркмены были союзниками афганцев в походах на Иран. Туркмены на протяжении XVIII-XIX вв. нападали на русские владения с целью захвата и продажи рабов, что послужило русским оправдением экспансии в Туркестане. Туркмены участвовали в казахских восстаниях Сырыма Датулы, Исатая Тайманулы, Махамбета Утемисулы, Кенесары Касымулы. Также туркмены активно действововали против персов. Надир-Кули Ашраф (будущий Надир-шах) сделал себе карьеру в противостоянии туркменам. После смерти того в 1747 г. туркмены были союзниками Каджаров в борьбе с Афшаридами. Туркмены Атрака и Горгана помогали Мухаммеду Хасан хану, Ага-Мухаммеду, Фатх-Али. Туркмены в Хиве играли значительную роль в борьбе за власть. В 1803 г. астрабадский вали жаловался на бунт туркмен. В 1804 г. к защите шаха Фатх-Али апелировал наместник Мерва Насир ад-Дин. В 1805 г. туркмены Серахса, Теджена и Ахала осуществляли набеги на Хорасан и против них было отправлено войско Мухаммеда Вали-мирзы, которое разбило их. В 1809 г. племя теке снова разбойничало и против него этот полководец был снова вынужден осуществить кампанию. В 1813 г. туркмены племен йомуд и гоклен восстали против вали Астрабада, поддержав восстание Йусуфа-Ходжи Кашгарского. В 1814 г. они поддержали восстание вали Астрабада Мухаммед Заман-хана. В 1822 г. 2 тыс. туркмен-теке из Мерва подойшли к Мешхеду и опустошили его окрестности. Против них выйшел каджарский командующий с 700 всадниками против них и разбил туркмен. В 1826-1827 и 1841 г. туркмены снова восставали против Каджаров. В 1836 г. Феридун-мирза осуществил карательную экспедицию против туркмен. В 1837/1838 г. Кыйат из туркменского племени джафарбай занял остров Челекен. Правитель Мазандарана Ардашир-мирза выступил пртив них и нанес им поражение. В 1841 г. туркмены нападали на шиитских паломников у Мешхеда. Против них был отправлен отряд в 9 тыс. воинов под командованием сердара Мухаммеда-Хассана. В 1847 г. туркмены приняли участие в Хорасанской смуте. Их возглавлял Хасан-хан Салар и Джафар-Кули-хан. Первый был разбит Каджарами под Меямеем. В 1850 г. туркмены продолжали нападать на округу города Мешхед. В 1854-1857 гг. туркмены снова восставали в Хорасане. Также туркмены были неспокойными поддаными Бухары. Туркмены Лебапа возглавляемые поэтом Саиди восстали против бухарского эмира Хайдара. В землях туркмен найшли побывали ряд начальников русских военных экспедиций – Тебелев (1741), Копытовский (1745), Ладыженский и Токмачев (1764), Гмелин (1773), Войнович (1781), Муравьев (1819-1821), Карелин (1832-1836), Путянин (1841), Дандевиль (1859).

В 40-х гг. ХІХ в. на восточном береге Каспийского моря в Мангышлаке была построена крепость Форт-Александровский. Тогда же была основана Астрабадская военно-морская станция. В 1855-1856 гг. хивинские туркмены сменили на престоле трех ханов. В битве под Серахсом в 1855 г. погиб один из хивинских ханов. К. Кауфман сравнивал роль туркмен в Хивинском ханстве с янычарами и преторианцами. В 1867 г. один из туркменских вождей Ата-Мурад просил русского подданства и обещал помощь против хивинцев. В 1858 г. туркмены из племен гоклен попросили йомудов и теке о помощи против Каджаров. Курдский вождь Бужнурд осадил гокленов в Каракале. Йомудов и теке возглавляли Нурберды и Махмуд-Ишах. Вождем гокленов был Дурды-хан. Они деблокировали крепость и отбили у курдов артилерию. В 1860-1861 гг. Каджары воевали у Мерва, приведя войско в 21 или 23 тыс. (по данным Н. Гродекова) при 33 орудиях. Туркмены в своих письменных памятниках завышали численность Каджаров и считали. что их войско доходило численностью до 70 тыс. Войсками командовали вали Хорасана Хамзе-мирза, Мирза Мамед, Кавам ад-Даула, Мухаммед Вали-хан-сердар. Каджарские войска двигались от Серахса до Мерва. Их поддерживали отряды хазарейцев Йусуп-хана. Каджаров поддержало туркменское племя сарык во главе с Имамом Кули-Мирзой. Каджары сравняли крепость Кушут с землей. На каджарские войска нападали войска племен теке и салор. Каджары были вынуждены отойти назад от Мерва к Мешхеду. Сарыки были вынуждены помириться с текинцами. Правда перемирие продолжалось всего несколько месяцев. В 1869 г. высадка отряда Н. Столетова дала начало основанию Красноводска. Этот отряд разведал местности до Кизил-Аравата в 1869-1870 гг., в 1871-1872 гг. отряд Морозова разведал земли до Сарыкамыша и Балхам, Атрак, Гасан-Кулийского залива, Кизил-Арвата. Полномасштабное наступление на туркмен стало возможно только после подавления восстания адаевцев в 1870 г. и покорения Хивинского ханства в 1873 г. В 1874 г. было учреждено Управление Закаспийским военным округом. Генерал Ломакин предложил туркменским вождям явиться в Красноводск, но Софи-хан уклонился от этого. В 1877 г. русские под началом Ломакина двинулись на завоевание туркменских аулов в Первый Ахалтекинский поход, но были остановлены отрядами туркмен у Кизил-Арвата. Такой же неудачей закончился поход 1878 г. В 1879 г. в Красноводск прибыли подкрепления и во главе войск встал генерал Лазарев. Деньгами были подкуплены Софи-хан и Тыкма-Сердар. В отместку за это другие туркмены разорили аулы Беурме и Арчман, которые принадлежали роду Тыкма-сердара. Тыкма скоро изменил русским и прибыв на сборы старейшин в Ахале покаялся за свое поведение. Туркмены решили укрытся в Геок-Тепе в крепости Денгиль-тепе. Русский отряд генерала Лазарева не встречал сопротивления и опустошал туркменские аулы. Туркмены нападали мелкими отрядами и Лазарев был уверен, что без проблем будет взят и Геок-Тепе. Около этой крепости у русских начались проблемы – транспорт выходил из строя, а солдаты были утомлены переходом. Туркмены сделали вылазку из крепости и одержали победу над русскими.

Во время Хивинского похода 1873 г. туркмены дерзко нападали на русских. К. Кауфман наложил на туркмен большую контрибуцию в 300 тыс. рублей. Туркмены, видя могущество русских, собрали денег сколько могли, но сама дань не была целью генерал-губернатора. Против хивинских туркмен было отправлено два отряда – подд командованием Головачева и К. Кауфмана. Вскоре второй отряд столкнулся с конницей йомудов и та была отброшена назад огнем артилерии. Против этого столкновения русские отряды начали нападать на туркменские аулы. Были опустошены местности от поселения Газават до крепости Измукшир. Казаки преследовали отступавших йомудов и нагнали их у озера Зейкеш. В 1877 г. англичане способствовали избранию Нурберды-хана. В 1878 г. в Мерве умер хан Кушут. Тот видел, что туркменам не выстоять против русских. В 1879 г. вместо Ломакина командующим был назначен М. Скобелев, который повел активную подготовку к экспедиции на Геок-Тепе. Туркмены же собрались на совет старейшин. Мамед-Аталык из роды сычмаз и Ораз-Мамед-хан из рода бек предлагали пойти на переговоры с русскими, но это вызвало возмущение у большинства текинцев. Они побуждали йомудов и гокленов нападать на русских. Если же эти племена не оказывали рвения в этом, то текинцы нападали на гокленов и йомудов. Сами гоклены и йомуды враждовали  между собой. Летучие казачьи отряды громили кочевнические аулы. Генерал писал русскому послу в Иране, что страна туркмен опустошена и что неплохо было бы, если бы по туркменам со стороны Ирана нанесли удар хорасанские курды. Английский  агент О’Донован говорил, что русские готовят туркменам кровавую баню и тогда текинцы попросили убежище в Хорасане. Под давлением того же русского посла в Иране шах не предоставил им убежища. Персы предоставили русским припасы и перевозочные средства. Сами русские подтянули железную дорогу до Бала-Ишем. Вооружение у туркмен было плохое и не йшло ни в какое сравнение с русским. Главным образом это были сабли, фитильные мушкеты и устаревшая пушка. Винотовок системы Бердана было несколько сот. С середины декабря 1880 г. начался обстрел крепости из артилерии. 28 и 30 декабря 1880 г., а также 4 января 1881 г. защитники Геок-Тепе предприняли вылазки из города, которые были пресечены русскими. В последней высадке принимало участие 12 тыс., а в двух предыдущих по 4 и 6 тыс. 5 января 1881 г. из Геок-Тепе бежали мервцы и ашхабадцы. 12 января 1881 г. русские взорвали подкоп под стенами крепости и открыли пролом в стене. М. Скобелев лично повел кавалерию в бой, а за ней пойшла пехота. Сеча была очень ожесточенной и на продолжении четырех дней продолжался грабеж. Вместе с русскими были направленые шахом курды Зульфикар-хана, которые взяли в плен многих туркмен. После взятия Геок-Тепе Тыкма-сердар и Махтумкули-хан приняли русское подданство. Многие старейшины прибывали в Ашхабад, где остановился М. Скобелев. Иные текинцы были же настроены бежать в Иран или Афганистан. С англичанами контактировала ханша Гульджамал из Мерва, а также Курбан-Мурад-хан, Нурберды-хан и Баба-хан. Миссия английских эмисаров состояла в том, чтобы текинцы приняли афганское подданство. Также предполагалось, что его приймут и туркмены-салоры и туркмены-сарыки. Русские тем временем занимали аулы Атекского оазиса с центром в Каахка, большие аулы Душак, Меана, Чаача. В конце 1883 г. был занят Тедженский оазис и русские оказались на подступах к Мерву. 22 декабря 1883 г. из Теджена в Мерв отбыл М. Алиханов-Аварский, которого Махтумкули-хан торжественно встретил 1 января 1884 г. Русский командующий предъявил ультиматум мервским текинцам, грозя в случае отказа от подданства двинуть войска и поступить также как и с жителями Геок-Тепе. Махтумкули убедил жителей Мерва подчинится. В 1899 г. была сформирована Закаспийская область из пяти округов (Мангышлак, Красноводск, Асхабад, Теджен, Мерв).

Таким образом, мы прийшли к следующим выводам. Отношения с Хивинским ханством у Российской империи после погрома хивинцами отряда А. Бековича-Черкасского были враждебными. Русские оказывали поддержку их противникам – Бухарскому эмирату и Аральскому владению. Хивинское ханство в Большой Игре неизменно становилось на сторону Великобритании. Политику Российской империи в Туркмении в целом можно охарактеризовать как завоевательную. Первые Ахалтекинские экспедиции были проиграны русскими из-за банальной недооценки противника. Только большие походы во главе с К. Кауфманом и М. Скобелевым привели туркменов-йомудов и туркменов-теке в русское подданство. Жестокость с которой был осуществлен штурм Геок-Тепе вынудил Мерв капитулировать без боя. В сравнении с войной в Туркмении Бухарский эмират был легко покорен русскими. В паре сражений в 1866 и 1868 гг. русские перебили кадровое войско эмира. Самаркандское восстание 1868 г. не могло существенно измененить баланс сил и его сравнительно легко подавили. Провал Хивинской экспедиции 1717 г. целиком на совести А. Бековича-Черкасского, который был преступно наивен, веря Шир-Гази. Зимний хивинский поход 1839-1840 гг. провалился из-за сложных природных условий и сильного сопротивления хивинцев. Успех Хивинского похода 1873 г. связан с четким планированием кампании, стойкостью русских солдат и сравнительно многочисленными отрядами русских. Сложность войн против хивинцев была обусловлена географическим положением ханства, которое укрывало его от вражеских нападений.

 

Литература:

Майер А. А, Тагеев Б. Л. Полуденные экспедиции. Очерки. М.: Воениздат, 1998. 351 с.; Даудов А. Х., Андреев А. А., Янченко Д. Г., Шорохов В. А., Кибинь А. С.  К истории первых русских крепостей на восточном побережье Каспийского моря // Былые годы. Сочи: Сочинский государственный университет, 2016. С. 5-13; Крупенкин Е. Н. Политические отношения  Российской империи и Хивинского ханства в 1867-1870 гг. // Вестник Томского государственного университета. Выпуск № 404 . Томск: Томский государственный университет, 2016. C. 101-104; Андреев А.А. Хивинское ханство в начале XVIII в. Трудности политического развития в условиях внешнего влияния // Петровское время в лицах 2015. Труды государственного Эрмитажа LXXVIII. СПб., 2015. С.19-28; Андреев А.А. Хива и Россия в начале XVIII века или история одной несостоявшейся провинции // Столицы и провинция. Материалы IV Международного конгресса петровских городов. СПб.: Европейский дом, 2013. С. 259-272; Андреев А.А. Россия и Бухарское ханство в конце XVII — начале XVIII в.: к истории нескольких посольств // Меншиковские чтения 2013. Материалы чтений. Выпуск 9. СПб., 2014. с. 9- 25; Гродеков Н. И. Хивинский поход 1873 года. Действия кавказских отрядов. СПб.: Типография В. С. Балашова, Издание редакции исторического журнала «Русская старина». 1883. 345+65 с. http://militera.lib.ru/h/grodekov_ni/index.html; Алиханов-Аварский М. Поход в Хиву (кавказских отрядов). 1873. Степь и оазис. СПб.: Паровая скоропечатня Я. И. Либермана, 1899. 314 c. http://militera.lib.ru/memo/russian/alihanov_avarsky_m/index.html; Рабинович И. Завоевание Туркмении царскими войсками (1883-1885 гг.) // Борьба классов. № 8. Август. М.: Изд-во ЦКП (б) Правда, 1936, C. 1-11; Почекаев Р.Ю. К истории «буферных государств» на границах России: Аральское владение и его роль в русско-хивинских отношениях. XVIII–XIX вв. // Восточный архив. № 1 (31). М.: Институт востоковедения РАН, 2015. С. 12–18; Почекаев Р.Ю. Память об экспедиции А. Бековича- Черкасского в русско-хивинских отношениях XVIII–XIX вв. // Новое прошлое. № 1. Ростов-на-Дону: Южный федеральный университет, 2016. С. 132-147; Глущенко Е. А. Россия в Средней Азии. Завоевания и преобразования. М.: ЗАО Издательство Центрполиграф, 2010. 575 с. http://www.admw.ru/books/Rossiya-v-Sredney-Azii—Zavoevaniya-i-preobrazovaniya/; Григорьев В.В. Русская политика в отношении к Средней Азии. Режим доступу: http://rus-turk.livejournal.com/268703.html http://rus-turk.livejournal.com/269097.html http://rus-turk.livejournal.com/269770.html; Иванин М. И. Описание Зимнего похода в Хиву в 1839–1840 году. СПб.: Типография Высочайше утвержденного Товарищества «Общественная Польза», 1874. 268 с. http://militera.lib.ru/h/ivanin_mi/index.html; Жуковский С. В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее трехсотлетие. СПб., 1915. 225 с.; Косырев Е. М. Поход в Хиву в 1839 году // Исторический вестник. № 8. СПб.: Типография А.С. Суворина, 1898. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1820-1840/Kosyrev/text.htm; Безгин И. Г. Князя Бековича-Черкасского экспедиция в Хиву и посольства флота поручика Кожина и мурзы Тевкелева в Индию к Великому Моголу (1714–1717 гг.). Библиографическая монография. СПб.: Типография Р. Голике, 1891. http://militera.lib.ru/research/bezgin_ig/index.html; Веселовский Н. Очерк историко-географических сведений о Хивинском ханстве от древнейших времен до настоящаго времени. СПб., 1877. — II, VII, 364 с., 1 л. табл. http://elib.shpl.ru/ru/nodes/16575-veselovskiy-n-i-ocherk-istoriko-geograficheskih-svedeniy-o-hivinskom-hanstve-ot-drevneyshih-vremen-do-nastoyaschego-spb-1877#page/1/mode/grid/zoom/1; Лобысевич Ф. И. Описание Хивинского похода 1873 года. СПб.: Типография Высочайше утвержденного Товарищества «Общественная Польза», 1898. 304 с. http://www.runivers.ru/lib/book8849/476642/; Гоков О. Експансія Росії в Середній Азії: роль офіцерів генерального штабу (30-90-ті роки ХІХ ст.) http://ricolor.org/history/voen/bitv/xix/4_02_2011_04/; Михайлов А. А. Первый бросок на юг М.: ООО «Издательство ACT»; СПб.: «Северо-Запад Пресс», 2003. 429 с. http://militera.lib.ru/h/mihaylov_aa2/index.html

 Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии (первая половина XIX в.). М.: Наука, 1974. 407 с.; Халфин Н.А. Присоединение Средней Азии к России (60–90-е годы XIX в.). М.: Наука, 1965. 468 с.; Аннанепесов М. А. Присоединение Туркменистана к России: правда истории // Вопросы истории. № 11. М.: Издательство Академии наук СССР, 1989 С. 70-86. http://istorja.ru/articles.html/central-asia/annanepesov-m-a-prisoedinenie-turkmenistana-k-rossii-pravda-istorii-r422/; Annanepesov M. The khanate of Khiva // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 5. Paris: Unesco Punlishing, 2003. P. 63-71; Annanepesov M. The Turkmens // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 5. Paris: Unesco Punlishing, 2003. P. 127-140; Annanepesov M., Moshev M. Turkmenistan // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 6. Paris: Unesco Punlishing, 2005. P. 297-318; Ниязматов М. Поиск консенсуса. Российско-хивинские геополитические отношения в XVI – начале ХХ в. СПб.: Петербургское Востоковедение, 2010. 496 с.

 Сальникова А.В. Англо-русское соперничество в Центральной Азии в последней трети XIX — начале XX века // Диссертация на соискание ученной степени кандидата исторических наук. Специальность 07.00.03 – Всеобщая история. Владимир: Ивановский государственный университет, 2009.- 238 с. http://www.dslib.net/vseobwaja-istoria/anglo-russkoe-sopernichestvo-v-centralnoj-azii-v-poslednej-treti-xix-nachale-xx.html; Терентьев М. Россия и Англия в Средней Азии. СПб.: Тип. П.П. Меркульева, 1875. 361 с. http://militera.lib.ru/research/terentiev_ma/index.html; Терентьева Н. В. Советская историография англо-русского соперничества в Средней Азии в первой половине XIX века // Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторический наук. Специальность: 07.00.09. – Историография, исторические источники, методы исторического исследования Нижневартовск: Нижневартовский государственный педагогический университет, 2003. http://cheloveknauka.com/sovetskaya-istoriografiya-anglo-russkogo-sopernichestva-v-sredney-azii-v-pervoy-polovine-xix-veka; Терентьева Н. В. Англо-русское соперничество и движении России в Среднюю Азию в XIX в. (к историографии вопроса) // Вестник Тамбовского университета. Серия: Гуманитарные науки. Выпуск № 2. Тамбов: Издательство Тамбовского государственного университета, 2009. С. 134-142; Данков А. Г. Британская историография второй половины XIX в. об англо-русских противоречиях в Центральной Азии // Вестник Томского государственного университета Выпуск № 300-1. Томск: Томский государственный университет, 2007. С. 87-90; Грулев М. Соперничество России и Англии в Средней Азии М.: Книга по Требованию, 2012. 387 с.

Хидоятов Г.А. Из истории англо-русских отношений в Средней Азии в конце XIX в. (60-70-е гг.) Ташкент: Фан, 1969. 456 с.; Ибрахимов Б. Б. Внешние и внутренние отношения Бухарского ханства с Россией http://jurnal.org/articles/2014/hist20.html

Тимченко С.В. Англо-русское соперничество в Средней Азии в 40-е гг. XIX в. http://new.hist.asu.ru/biblio/zalk/86-99.pdf

 Хашеми Ракаванди С. Э. Отношения Ирана с ханствами Мавераннахра в XVIII — начале XX века // Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Специальность 07.00.02. Всемирная история. Душанбе: Институт истории, археологии, этнографии им. А. Дониша, 2011. http://cheloveknauka.com/otnosheniyairanashanstvamimaverannahravxviiinachalexxveka; Дарабади П. Центральная Евразия в «большой геополитической игре» второй половины XIX — начале ХХ веков ( страницы геоистории) // Кавказ и глобализация. № 3. Т.1. Лулео: CA&CC Press AB, 2007. С. 136-148

 Хопкирк П. Большая Игра против России: Азиатский синдром. М.: РИПОЛ КЛАССИК, 2004. 640 с: ил. http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/hopkirk/index.php; Morrison A. Twin Imperial Disasters. The invasions of Khiva and Afghanistan in the Russian and British official mind, 1839–1842 // Modern Asian Studies. Vol. 48. Iss. 1. Jan. 2014. Cambridge: Cambridge University Press, 2014. P. 253–300; Forniau V., Poujol C. The States of Central Asia // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 6. Paris: Unesco Punlishing, 2005. P. 29-50; Burnes A. Travels into Bokhara; being the account of a journey from India to Cabool, Tartary and Persia; also, Narrative of a voyage on the Indus, from the sea to Lahore, with presents from the king of Great Britain; performed under the orders of the supreme government of India, in the years 1831, 1832, and 1833. London : J. Murray, 1834. https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=nyp.33433061828517;view=1up;seq=33 

https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=nyp.33433061828525;view=1up;seq=7 

https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=nyp.33433061828533;view=1up;seq=15; Rawlinson H. England and Russia in the East ; a series of papers on the political and geographical condition of central Asia. L.: John Murray, 1875. 487 p.

 Разумовская В. Из истории сношения России с туркменами в XVIII в. // Красный архив. № 2 (93). М.: Центральный архив РСФСР, 1939. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVIII/1740-1760/Snos_turkmen_18/text1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVIII/1740-1760/Snos_turkmen_18/text2.htm; Веселовский В. Первое подданство туркмен России // Исторический вестник. № 5. СПб Типография А.С. Суворина, 1884. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVIII/1760-1780/Perv_podd_turkmen/text.htm; Гейнс А.К. Очерк боевой жизни Ахал-текинского отряда 1880-1881 гг. СПб.: Типография департамента уделов, 1882. 84 с. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Gejns/text1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Gejns/text2.htm; Щербак А.В. Ахал-тэкинская экспедиция генерала Скобелева в 1880-1881 гг. Из воспоминаний д-ра А.В. Щербака. Из воспоминаний д-ра А.В. Щербака. СПб.: Типография В.В. Комарова, 1900. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Scherbak/text1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Scherbak/text2.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Scherbak/text3.htm

http://militera.lib.ru/memo/russian/scherbak_av/index.html; Маркозов В. Красноводский отряд. Его жизнь и судьба со дня высадки на восточный берег Каспийского моря по 1873 г. включительно. СПб., 1898. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Markozov/text1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Markozov/text2.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Markozov/text3.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Markozov/text4.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Markozov/text5.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Markozov/text6.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Markozov/text7.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Markozov/text8.htm; Аннанепесов М. А. Присоединение Туркменистана к России: правда истории // Вопросы истории. № 11. М.: Издательство Академии наук СССР, 1989 С. 70-86. http://istorja.ru/articles.html/central-asia/annanepesov-m-a-prisoedinenie-turkmenistana-k-rossii-pravda-istorii-r422/; Федоров К.М. Ахал-Текинская экспедиция. Геок-тепинский бой. Асхабад, 1904. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Fedorov/text.htm; Куропаткин А. Н. Завоевание Туркмении (Поход в Ахал-теке в 1880-1881 гг.). С очерком военных действий в Средней Азии с 1839 по 1876 г. СПб.: Издательство В. Березовский, 1899 http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Kuropatkin/text1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Kuropatkin/text2.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Kuropatkin/text3.htm; Туган-Мирза-Барановский В.А. Русские в Ахал-Теке. СПб.: Типография В.В. Комарова, 1881. [2], VIII, 176, 2 л. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Tugan-mirza/text1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Tugan-mirza/text2.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Tugan-mirza/text3.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Tugan-mirza/text4.htm

http://militera.lib.ru/h/tugan_mirza_baranovsky_va/index.html; Кундакбаева Ж. Б. «Нынешнее требование трухменского хана весьма есть удобное к исполнению». Документы Архива внешней политики Российской империи. 1775-1778 гг. // Исторический архив, № 5. М.: РОССПЭН, 2005. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVIII/1760-1780/Dok_turkmen/text.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVIII/1740-1760/Snos_turkmen_18/text2.htm; Annanepesov M. The Turkmens // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 5. Paris: Unesco Punlishing, 2003. P. 127-140; Annanepesov M., Moshev M. Turkmenistan // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 6. Paris: Unesco Punlishing, 2005. P. 297-318; Кыдырбекулы Д., Аннакулиева Г. Исторический обзор казахско-туркменских отношений http://www.ca-c.org/journal/10-1997/st_17_kadirbek.shtml; Кодинец С. Неудавшаяся экспедиция (Посвящаю гг. офицерам Темир-хан-Шуринского рзервного батальона) // Исторический вестник. № 4. СПб., 1900. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Kodinec_S/text1.htm

Посланник Петра I на Востоке. Посольство Флорио Беневени в Персию и Бухару в 1718–1725 годах. М.: Наука, 1986. 159 с. http://imwerden.de/pdf/poslannik_petra_I_na_vostoke_1986_text.pdf; Мирза ‘Абдал’азим Сами. Та’рих-и Салатин-и Мангитийа. М.: Восточная литература, 1962. 331 с. http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Sami/framepred.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Sami/frametext1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Sami/frametext2.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Sami/frametext3.htm

 

 

 Посланник Петра I на Востоке. Посольство Флорио Беневени в Персию и Бухару в 1718–1725 годах. М.: Наука, 1986. 159 с. http://imwerden.de/pdf/poslannik_petra_I_na_vostoke_1986_text.pdf; Мирза ‘Абдал’азим Сами. Та’рих-и Салатин-и Мангитийа. М.: Восточная литература, 1962. 331 с. http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Sami/framepred.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Sami/frametext1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Sami/frametext2.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Sami/frametext3.htm; Ахмад Дониш. История мангитской династии. Душанбе: Дониш. 1967. http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Donis/frametext1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Donis/frametext2.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Donis/frametext3.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Donis/frametext4.htm; Тимченко С.В. Англо-русское соперничество в Средней Азии в 40-е гг. XIX в. http://new.hist.asu.ru/biblio/zalk/86-99.pdf; Маликов А. Противостояние Бухарского эмирата и Шахрисабза в первой половине XIX века https://www.academia.edu/12788001/%D0%9F%D1%80%D0%BE%D1%82%D0%B8%D0%B2%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%8F%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%91%D1%83%D1%85%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%8D%D0%BC%D0%B8%D1%80%D0%B0%D1%82%D0%B0_%D0%B8_%D0%A8%D0%B0%D1%85%D1%80%D0%B8%D1%81%D0%B0%D0%B1%D0%B7%D0%B0_%D0%B2_%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B2%D0%BE%D0%B9_%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B5_XIX_%D0%B2%D0%B5%D0%BA%D0%B0; Исмаилова Б. Политическое и социально-экономическое положение Бухарского эмирата: Вторая пол. XVIII — середина XIX века // Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. 07.00.02 – Отечественная история. Худжанд: Таджикский государственный университет права, бизнеса и политики, Институт истории, археологи и этнографии им. А. Дониша, 2004. 299 с. http://www.dissercat.com/content/politicheskoe-i-sotsialno-ekonomicheskoe-polozhenie-bukharskogo-emirata-vtoraya-pol-xviii-se; Ибрахимов Б. Б. Внешние и внутренние отношения Бухарского ханства с Россией http://jurnal.org/articles/2014/hist20.html; Джурабаев Д. Х. Бухарский эмират второй половины XVIII — первой половины XIX вв. в письменных источниках // Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук Специальность: 07.00.09. – Историография, исторические источники, методы исторического исследования. Худжанд: Таджикский государственный университет права, бизнеса и политики, Институт истории, археологи и этнографии им. А. Дониша, 2014 http://bezogr.ru/buharskij-emirat-vtoroj-polovini-xviii-pervoj-polovini-xix-vv.html; Фиолетов Н. Бухарское и Хивинское ханства и отношениях их с Россией // Исторический журнал. Март 1941. № 3. М. .: Издательство Академии наук СССР, 1941. С. 68-79; Почекаев Ю.Р. Узурпаторы и самозванцы степных империй. История тюрко-монгольских государств в переворотах, мятежах и иноземных завоеваниях. СПб.: Евразия, 2016. C. 162-164; Жуковский С. В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее трехсотлетие. СПб., 1915. C. 44-45, 59-64, 76-77

 Андреев А.А. Хивинское ханство в начале XVIII в. Трудности политического развития в условиях внешнего влияния // Петровское время в лицах 2015. Труды государственного Эрмитажа LXXVIII. СПб., 2015. С.19-28;Андреев А.А. Хива и Россия в начале XVIII века или история одной несостоявшейся провинции // Столицы и провинция. Материалы IV Международного конгресса петровских городов. СПб.: Европейский дом, 2013. С. 259-272; Полонский И. Хива и Коканд. Вооружённые силы туркестанских ханств https://topwar.ru/88557-hiva-i-kokand-vooruzhennye-sily-turkestanskih-hanstv.html; Почекаев Р.Ю. К истории «буферных государств» на границах России: Аральское владение и его роль в русско-хивинских отношениях. XVIII–XIX вв. // Восточный архив. № 1 (31). М.: Институт востоковедения РАН, 2015. С. 12-17; Мунис и Агехи. Райский сад счастья // Материалы по истории туркмен и Туркмении, Том II. XVI-XIX вв. Иранские, бухарские и хивинские источники. М.-Л.: Издательство Академии наук СССР, 1938 http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi1/frametext1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi1/frametext2.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi1/frametext3.htm; Annanepesov M., Moshev M. Turkmenistan // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 6. Paris: Unesco Punlishing, 2005. P. 301-305; Посланник Петра I на Востоке. Посольство Флорио Беневени в Персию и Бухару в 1718–1725 годах. М.: Наука, 1986. 159 с. http://imwerden.de/pdf/poslannik_petra_I_na_vostoke_1986_text.pdf; Бирзе А. К истории каракалпаков XVIII в. // Красный архив. № 6 (91). М : Центральный архив РСФСР, 1938. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVIII/1720-1740/K_ist_karakalpak_18/text1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVIII/1720-1740/K_ist_karakalpak_18/text2.htm; Мухаммед Риза Мираб Агехи. Свидетель счастья // Материалы по истории туркмен и Туркмении. Том II. XVI-XIX вв. Иранские, бухарские и хивинские источники. М.-Л.: Издательство Академии наук СССР, 1938 http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi2/text1.phtml?id=13

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi2/text2.phtml?id=14

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi3/text.phtml?id=15

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi4/text1.phtml?id=16

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi4/text2.phtml?id=17

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi5/text1.phtml?id=18

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi5/text2.phtml?id=19

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi6/text.phtml?id=20; Иванов П. П.Восстание китай-кипчаков в Бухарском ханстве 1821-1825 гг. // Труды института востоковедения. XXVIII. М-Л. АН СССР. 1937. http://www.vostlit.info/Texts/rus15/Muchammed_Mir_Alim/text.phtml; Веселовский Н. Очерк историко-географических сведений о Хивинском ханстве от древнейших времен до настоящаго времени. СПб., 1877. — II, VII, 364 с., 1 л. табл. http://elib.shpl.ru/ru/nodes/16575-veselovskiy-n-i-ocherk-istoriko-geograficheskih-svedeniy-o-hivinskom-hanstve-ot-drevneyshih-vremen-do-nastoyaschego-spb-1877#page/1/mode/grid/zoom/1; Терентьев М. Россия и Англия в Средней Азии. СПб.: Тип. П.П. Меркульева, 1875. 361 с. http://militera.lib.ru/research/terentiev_ma/index.html; Annanepesov M. The khanate of Khiva // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 5. Paris: Unesco Punlishing, 2003. P. 69-72; Почекаев Ю.Р. Узурпаторы и самозванцы степных империй. История тюрко-монгольских государств в переворотах, мятежах и иноземных завоеваниях. СПб.: Евразия, 2016. C. 164-167

 

 Чехович О.Д. О некоторых вопросах истории Средней Азии XVIII-XIX веков // Вопросы истории Март. № 3. М.: Издательство Академии наук СССР, 1956. С. 84-95; Тимченко С.В. Англо-русское соперничество в Средней Азии в 40-е гг. XIX в. http://new.hist.asu.ru/biblio/zalk/86-99.pdf; Джурабаев Д. Х. Бухарский эмират второй половины XVIII — первой половины XIX вв. в письменных источниках // Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук Специальность: 07.00.09. – Историография, исторические источники, методы исторического исследования. Худжанд: Таджикский государственный университет права, бизнеса и политики, Институт истории, археологи и этнографии им. А. Дониша, 2014 http://bezogr.ru/buharskij-emirat-vtoroj-polovini-xviii-pervoj-polovini-xix-vv.html; Хопкирк П. Большая Игра против России: Азиатский синдром. М.: РИПОЛ КЛАССИК, 2004. 640 с: ил. http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/hopkirk/index.php; Веселовский Н. Очерк историко-географических сведений о Хивинском ханстве от древнейших времен до настоящаго времени. СПб., 1877. — II, VII, 364 с., 1 л. табл. http://elib.shpl.ru/ru/nodes/16575-veselovskiy-n-i-ocherk-istoriko-geograficheskih-svedeniy-o-hivinskom-hanstve-ot-drevneyshih-vremen-do-nastoyaschego-spb-1877#page/1/mode/grid/zoom/1; Терентьев М. Россия и Англия в Средней Азии. СПб.: Тип. П.П. Меркульева, 1875. 361 с. http://militera.lib.ru/research/terentiev_ma/index.html

 

Григорьев В.В. Русская политика в отношении к Средней Азии. Режим доступу: http://rus-turk.livejournal.com/268703.html http://rus-turk.livejournal.com/269097.html http://rus-turk.livejournal.com/269770.html; Глущенко Е. А. Россия в Средней Азии. Завоевания и преобразования. М.: ЗАО Издательство Центрполиграф, 2010. 575 с. http://www.admw.ru/books/Rossiya-v-Sredney-Azii—Zavoevaniya-i-preobrazovaniya/; Безгин И. Г. Князя Бековича-Черкасского экспедиция в Хиву и посольства флота поручика Кожина и мурзы Тевкелева в Индию к Великому Моголу (1714–1717 гг.). Библиографическая монография. СПб.: Типография Р. Голике, 1891. http://militera.lib.ru/research/bezgin_ig/index.html; Хивинская экспедиция 1873 г. Записки очевидца, сапера Е. Саранчова. СПб.: Типография Ф. Сущинского, 1874. 186 с. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Saranchov/text1.htm; Фиолетов Н. Бухарское и Хивинское ханства и отношениях их с Россией // Исторический журнал. Март 1941. № 3. М. .: Издательство Академии наук СССР, 1941. С. 68-79; Терентьев М. Россия и Англия в Средней Азии. СПб.: Тип. П.П. Меркульева, 1875. 361 с. http://militera.lib.ru/research/terentiev_ma/index.html; Веселовский Н. Очерк историко-географических сведений о Хивинском ханстве от древнейших времен до настоящаго времени. СПб., 1877. — II, VII, 364 с., 1 л. табл. http://elib.shpl.ru/ru/nodes/16575-veselovskiy-n-i-ocherk-istoriko-geograficheskih-svedeniy-o-hivinskom-hanstve-ot-drevneyshih-vremen-do-nastoyaschego-spb-1877#page/1/mode/grid/zoom/1; Мунис и Агехи. Райский сад счастья // Материалы по истории туркмен и Туркмении, Том II. XVI-XIX вв. Иранские, бухарские и хивинские источники. М.-Л.: Издательство Академии наук СССР, 1938 http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi1/frametext1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi1/frametext2.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi1/frametext3.htm; Жуковский С. В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее трехсотлетие. СПб., 1915. C.  39, 42-43, 46-59, 65-76, 78-88; Annanepesov M. The khanate of Khiva // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 5. Paris: Unesco Punlishing, 2003. P. 69, 72; Почекаев Р.Ю. Память об экспедиции А. Бековича- Черкасского в русско-хивинских отношениях XVIII–XIX вв. // Новое прошлое. № 1. Ростов-на-Дону: Южный федеральный университет, 2016. С. 132-147

Григорьев В.В. Русская политика в отношении к Средней Азии. Режим доступу: http://rus-turk.livejournal.com/268703.html http://rus-turk.livejournal.com/269097.html http://rus-turk.livejournal.com/269770.html; Глущенко Е. А. Россия в Средней Азии. Завоевания и преобразования. М.: ЗАО Издательство Центрполиграф, 2010. 575 с. http://www.admw.ru/books/Rossiya-v-Sredney-Azii—Zavoevaniya-i-preobrazovaniya/; Косырев Е. М. Поход в Хиву в 1839 году // Исторический вестник. № 8. СПб.: Типография А.С. Суворина, 1898. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1820-1840/Kosyrev/text.htm; Иванин М. И. Описание Зимнего похода в Хиву в 1839–1840 году. СПб.: Типография Высочайше утвержденного Товарищества «Общественная Польза», 1874. 268 с. http://militera.lib.ru/h/ivanin_mi/index.html; Morrison A. Twin Imperial Disasters. The invasions of Khiva and Afghanistan in the Russian and British official mind, 1839–1842 // Modern Asian Studies. Vol. 48. Iss. 1. Jan. 2014. Cambridge: Cambridge University Press, 2014. P. 253–300; Фиолетов Н. Бухарское и Хивинское ханства и отношениях их с Россией // Исторический журнал. Март 1941. № 3. М. .: Издательство Академии наук СССР, 1941. С. 68-79; Веселовский Н. Очерк историко-географических сведений о Хивинском ханстве от древнейших времен до настоящаго времени. СПб., 1877. — II, VII, 364 с., 1 л. табл. http://elib.shpl.ru/ru/nodes/16575-veselovskiy-n-i-ocherk-istoriko-geograficheskih-svedeniy-o-hivinskom-hanstve-ot-drevneyshih-vremen-do-nastoyaschego-spb-1877#page/1/mode/grid/zoom/1; Гоков О. Експансія Росії в Середній Азії: роль офіцерів генерального штабу (30-90-ті роки ХІХ ст.) http://ricolor.org/history/voen/bitv/xix/4_02_2011_04/; Терентьев М. Россия и Англия в Средней Азии. СПб.: Тип. П.П. Меркульева, 1875. 361 с. http://militera.lib.ru/research/terentiev_ma/index.html; Annanepesov M. The khanate of Khiva // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 5. Paris: Unesco Punlishing, 2003. P. 72; Жуковский С. В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее трехсотлетие. СПб., 1915. C. 91-151

 Бартольд В.В. События перед хивинским походом 1873 года по рассказу хивинского историка // Академик В. В. Бартольд. Сочинения, Том II (2). Работы по отдельным проблемам истории Средней Азии. М.: Наука, 1964 http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi6/text2.phtml?id=9688; Мухаммед Риза Мираб Агехи. Свидетель счастья // Материалы по истории туркмен и Туркмении. Том II. XVI-XIX вв. Иранские, бухарские и хивинские источники. М.-Л.: Издательство Академии наук СССР, 1938 http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi2/text1.phtml?id=13

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi2/text2.phtml?id=14

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi3/text.phtml?id=15

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi4/text1.phtml?id=16

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi4/text2.phtml?id=17

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi5/text1.phtml?id=18

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi5/text2.phtml?id=19

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi6/text.phtml?id=20

 Глущенко Е. А. Россия в Средней Азии. Завоевания и преобразования. М.: ЗАО Издательство Центрполиграф, 2010. 575 с. http://www.admw.ru/books/RossiyavSredneyAziiZavoevaniyaipreobrazovaniya/; Григорьев В.В. Русская политика в отношении к Средней Азии. Режим доступу: http://rus-turk.livejournal.com/268703.html http://rus-turk.livejournal.com/269097.html http://rus-turk.livejournal.com/269770.html; Мак-Гахан 1875. Военные действия на Оксусе и падение Хивы. Сочинение Мак-Гахана. М.: В Университетской типографии (Катков и К°), 1875. 304 с.http://militera.lib.ru/memo/usa/mcgahan_ya/index.html; Лобысевич Ф. И. Описание Хивинского похода 1873 года. СПб.: Типография Высочайше утвержденного Товарищества «Общественная Польза», 1898. 304 с. http://www.runivers.ru/lib/book8849/476642/; Алиханов-Аварский М. Поход в Хиву (кавказских отрядов). 1873. Степь и оазис. СПб.: Паровая скоропечатня Я. И. Либермана, 1899. 314 c. http://militera.lib.ru/memo/russian/alihanov_avarsky_m/index.html; Фиолетов Н. Бухарское и Хивинское ханства и отношениях их с Россией // Исторический журнал. Март 1941. № 3. М. .: Издательство Академии наук СССР, 1941. С. 68-79; Forniau V., Poujol C. The States of Central Asia // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 6. Paris: Unesco Punlishing, 2005. P. 46; Annanepesov M. The khanate of Khiva // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 5. Paris: Unesco Punlishing, 2003. P. 73; Крупенкин Е. Н. Политические отношения  Российской империи и Хивинского ханства в 1867-1870 гг. // Вестник Томского государственного университета. Выпуск № 404 . Томск: Томский государственный университет, 2016. C. 101-103 ; Покоритель и устроитель Туркестанского края генерал-адъютант К. П. фон-Кауфман I-й. // Кауфманский сборник, изданный в память 25 лет, истекших со дня смерти покорителя и устроителя Туркестанского края генерал-адъютанта К. П. фон-Кауфмана I-го. М., типолитография Т-ва И. Н. Кушнерев и К°, 1910. с. I — LXXXIV. http://militera.lib.ru/bio/semenov_aa_kaufman/index.html; Терентьев М. Россия и Англия в Средней Азии. СПб.: Тип. П.П. Меркульева, 1875. 361 с. http://militera.lib.ru/research/terentiev_ma/index.html; Гоков О. Експансія Росії в Середній Азії: роль офіцерів генерального штабу (30-90-ті роки ХІХ ст.) http://ricolor.org/history/voen/bitv/xix/4_02_2011_04/; Жуковский С. В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее трехсотлетие. СПб., 1915. C. 162-166, 179-183; Веселовский Н. Очерк историко-географических сведений о Хивинском ханстве от древнейших времен до настоящаго времени. СПб., 1877. — II, VII, 364 с., 1 л. табл. http://elib.shpl.ru/ru/nodes/16575-veselovskiy-n-i-ocherk-istoriko-geograficheskih-svedeniy-o-hivinskom-hanstve-ot-drevneyshih-vremen-do-nastoyaschego-spb-1877#page/1/mode/grid/zoom/1; Маркозов В. Красноводский отряд. Его жизнь и судьба со дня высадки на восточный берег Каспийского моря по 1873 г. включительно. СПб., 1898. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Markozov/text1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Markozov/text2.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Markozov/text3.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Markozov/text4.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Markozov/text5.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Markozov/text6.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Markozov/text7.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Markozov/text8.htm; Гельман Х. От Красноводска до Хивы // Вестник Европы. № 8. СПб.: М.М. Стасюлевич, 1882.  http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Gelman_H/text1.htm

 Глущенко Е. А. Россия в Средней Азии. Завоевания и преобразования. М.: ЗАО Издательство Центрполиграф, 2010. 575 с. http://www.admw.ru/books/RossiyavSredneyAziiZavoevaniyaipreobrazovaniya/; Григорьев В.В. Русская политика в отношении к Средней Азии. Режим доступу: http://rus-turk.livejournal.com/268703.html http://rus-turk.livejournal.com/269097.html http://rus-turk.livejournal.com/269770.html; Фиолетов Н. Бухарское и Хивинское ханства и отношениях их с Россией // Исторический журнал. Март 1941. № 3. М. .: Издательство Академии наук СССР, 1941. С. 68-79; Forniau V., Poujol C. The States of Central Asia // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 6. Paris: Unesco Punlishing, 2005. P. 44; Терентьев М. Россия и Англия в Средней Азии. СПб.: Тип. П.П. Меркульева, 1875. 361 с. http://militera.lib.ru/research/terentiev_ma/index.html; Хашеми Ракаванди С. Э. Отношения Ирана с ханствами Мавераннахра в XVIII — начале XX века // Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Специальность 07.00.02. Всемирная история. Душанбе: Институт истории, археологии, этнографии им. А. Дониша, 2011. http://cheloveknauka.com/otnosheniyairanashanstvamimaverannahravxviiinachalexxveka; Жуковский С. В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее трехсотлетие. СПб., 1915. C. 159-162; Мирза ‘Абдал’азим Сами. Та’рих-и Салатин-и Мангитийа. М.: Восточная литература, 1962. 331 с. http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Sami/framepred.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Sami/frametext1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Sami/frametext2.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Sami/frametext3.htm

 Глущенко Е. А. Россия в Средней Азии. Завоевания и преобразования. М.: ЗАО Издательство Центрполиграф, 2010. 575 с. http://www.admw.ru/books/RossiyavSredneyAziiZavoevaniyaipreobrazovaniya/; Григорьев В.В. Русская политика в отношении к Средней Азии. Режим доступу: http://rus-turk.livejournal.com/268703.html http://rus-turk.livejournal.com/269097.html http://rus-turk.livejournal.com/269770.html; Фиолетов Н. Бухарское и Хивинское ханства и отношениях их с Россией // Исторический журнал. Март 1941. № 3. М. .: Издательство Академии наук СССР, 1941. С. 68-79; Forniau V., Poujol C. The States of Central Asia // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 6. Paris: Unesco Punlishing, 2005. P. 44-46; Покоритель и устроитель Туркестанского края генерал-адъютант К. П. фон-Кауфман I-й. // Кауфманский сборник, изданный в память 25 лет, истекших со дня смерти покорителя и устроителя Туркестанского края генерал-адъютанта К. П. фон-Кауфмана I-го. М., типолитография Т-ва И. Н. Кушнерев и К°, 1910. с. I — LXXXIV. http://militera.lib.ru/bio/semenov_aa_kaufman/index.html; Терентьев М. Россия и Англия в Средней Азии. СПб.: Тип. П.П. Меркульева, 1875. 361 с. http://militera.lib.ru/research/terentiev_ma/index.html; Гоков О. Експансія Росії в Середній Азії: роль офіцерів генерального штабу (30-90-ті роки ХІХ ст.) http://ricolor.org/history/voen/bitv/xix/4_02_2011_04/; Жуковский С. В. Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее трехсотлетие. СПб., 1915. C. 176-178, 184-187; Мирза Салимбек. Тарих-и Салими (Источник по истории Бухарского эмирата). Ташкент: Akademiya. 2009. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XX/1900-1920/Mirza_Salimbek_2/frametext1.htm; Мирза ‘Абдал’азим Сами. Та’рих-и Салатин-и Мангитийа. М.: Восточная литература, 1962. 331 с. http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Sami/framepred.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Sami/frametext1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Sami/frametext2.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus2/Sami/frametext3.htm; Ахмад Дониш. История мангитской династии. Душанбе: Дониш. 1967. http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Donis/frametext1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Donis/frametext2.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Donis/frametext3.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Donis/frametext4.htm

 

 Хопкирк П. Большая Игра против России: Азиатский синдром. М.: РИПОЛ КЛАССИК, 2004. 640 с: ил. http://www.gumer.info/bibliotek_Buks/History/hopkirk/index.php

 

Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. М.: Восточная литература, 2003. C. 91-182

 Кыдырбекулы Д., Аннакулиева Г. Исторический обзор казахско-туркменских отношений http://www.cac.org/journal/10-1997/st_17_kadirbek.shtml; Даудов А. Х., Андреев А. А., Янченко Д. Г., Шорохов В. А., Кибинь А. С.  К истории первых русских крепостей на восточном побережье Каспийского моря // Былые годы. Сочи: Сочинский государственный университет, 2016. С. 5-13; Annanepesov M. The Turkmens // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 5. Paris: Unesco Punlishing, 2003. P. 135-137; Мухаммед Риза Мираб Агехи. Свидетель счастья // Материалы по истории туркмен и Туркмении. Том II. XVI-XIX вв. Иранские, бухарские и хивинские источники. М.-Л.: Издательство Академии наук СССР, 1938 http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi2/text1.phtml?id=13

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi2/text2.phtml?id=14

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi3/text.phtml?id=15

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi4/text1.phtml?id=16

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi4/text2.phtml?id=17

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi5/text1.phtml?id=18

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi5/text2.phtml?id=19

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi6/text.phtml?id=20; Мунис и Агехи. Райский сад счастья // Материалы по истории туркмен и Туркмении, Том II. XVI-XIX вв. Иранские, бухарские и хивинские источники. М.-Л.: Издательство Академии наук СССР, 1938 http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi1/frametext1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi1/frametext2.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi1/frametext3.htm; Веселовский В. Первое подданство туркмен России // Исторический вестник. № 5. СПб Типография А.С. Суворина, 1884. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVIII/1760-1780/Perv_podd_turkmen/text.htm; Разумовская В. Из истории сношения России с туркменами в XVIII в. // Красный архив. № 2 (93). М.: Центральный архив РСФСР, 1939. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVIII/1740-1760/Snos_turkmen_18/text1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVIII/1740-1760/Snos_turkmen_18/text2.htm; Русско-туркменские отношения вXVIII-XIX вв. (до присоединения Туркмении к России). Ашхабад: Издательство Академии наук ТуркмССР, 1963ю 583 с. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVIII/1700-1720/Russ_turkmen/index.htm; Мухаммед Тагы-хан. Отменитель предыдущих историй // Материалы по истории туркмен и Туркмении, Том II. XVI-XIX вв. Иранские, бухарские и хивинские источники. М.-Л. АН СССР. 1938. http://www.vostlit.info/Texts/rus17/Muchammad_tagu_chan/text1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus17/Muchammad_tagu_chan/text2.htm; Мухамммед Хассан-хан. Насировская упорядоченная история // Материалы по истории туркмен и Туркмении. Том II. XVI-XIX вв. Иранские, бухарские и хивинские источники. М.-Л. АН СССР. 1938. http://www.vostlit.info/Texts/rus17/Muchammed_chasan_chan/text2.htm; Мередова О. (Ашурпура Н.М.) Письма-фирманы Ахмад-шаха Дуррани туркменам // Известия АН ТуркмССР. Серия общественных наук. № 5. Ашхабад: Илим, 1977. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XVIII/1740-1760/Achmad_Schah_Durrani/text1.htm

 Рабинович И. Завоевание Туркмении царскими войсками (1883-1885 гг.) // Борьба классов. № 8. Август. М.: Изд-во ЦКП (б) Правда, 1936, C. 1-11; Мухаммед Тагы-хан. Отменитель предыдущих историй // Материалы по истории туркмен и Туркмении, Том II. XVI-XIX вв. Иранские, бухарские и хивинские источники. М.-Л. АН СССР. 1938. http://www.vostlit.info/Texts/rus17/Muchammad_tagu_chan/text1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/rus17/Muchammad_tagu_chan/text2.htm; Сальникова А.В. Англо-русское соперничество в Центральной Азии в последней трети XIX — начале XX века // Диссертация на соискание ученной степени кандидата исторических наук. Специальность 07.00.03 – Всеобщая история. Владимир: Ивановский государственный университет, 2009. C. 99-124; Присоединение Туркмении к России (сборник архивных документов). Ашхабад: Изд-во АН Туркменской ССР, 1960. 824 с. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Prisoed_turk_ross/index.htm; Кыдырбекулы Д., Аннакулиева Г. Исторический обзор казахско-туркменских отношений http://www.cac.org/journal/10-1997/st_17_kadirbek.shtml; Forniau V., Poujol C. The States of Central Asia // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 6. Paris: Unesco Punlishing, 2005. P. 47; Annanepesov M., Moshev M. Turkmenistan // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 6. Paris: Unesco Punlishing, 2005. P. 305-307; Дарабади П. Центральная Евразия в «большой геополитической игре» второй половины XIX — начале ХХ веков ( страницы геоистории) // Кавказ и глобализация. № 3. Т.1. Лулео: CA&CC Press AB, 2007. С. 140; Cапаров М. «Дженг-е-Мерв» как персидский источник по изучению истории Южного Туркменистана середины XIX в. Ашхабад: Ылым, 1990 http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Muchammed_Ali_Husejni/vved.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Muchammed_Ali_Husejni/pred1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Muchammed_Ali_Husejni/pred2.htm; Гоков О. Експансія Росії в Середній Азії: роль офіцерів генерального штабу (30-90-ті роки ХІХ ст.) http://ricolor.org/history/voen/bitv/xix/4_02_2011_04/; Кодинец С. Неудавшаяся экспедиция (Посвящаю гг. офицерам Темир-хан-Шуринского рзервного батальона) // Исторический вестник. № 4. СПб., 1900. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Kodinec_S/text1.htm; Туган-Мирза-Барановский В.А. Русские в Ахал-Теке. СПб.: Типография В.В. Комарова, 1881. [2], VIII, 176, 2 л. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Tugan-mirza/text1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Tugan-mirza/text2.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Tugan-mirza/text3.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Tugan-mirza/text4.htm

http://militera.lib.ru/h/tugan_mirza_baranovsky_va/index.html; Демуров Г.З. Бой с текинцами при Денгиль-тепе 28 августа 1879 г. // Исторический вестник. № 3. СПб.: Типография А.С. Суворина, 1881. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Demurov/text.htm; Мухаммед Риза Мираб Агехи. Свидетель счастья // Материалы по истории туркмен и Туркмении. Том II. XVI-XIX вв. Иранские, бухарские и хивинские источники. М.-Л.: Издательство Академии наук СССР, 1938 http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi2/text1.phtml?id=13

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi2/text2.phtml?id=14

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi3/text.phtml?id=15

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi4/text1.phtml?id=16

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi4/text2.phtml?id=17

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi5/text1.phtml?id=18

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi5/text2.phtml?id=19

http://www.vostlit.info/Texts/rus10/Agehi6/text.phtml?id=20

 Аннанепесов М. А. Присоединение Туркменистана к России: правда истории // Вопросы истории. № 11. М.: Издательство Академии наук СССР, 1989 С. 70-86. http://istorja.ru/articles.html/central-asia/annanepesov-m-a-prisoedinenie-turkmenistana-k-rossii-pravda-istorii-r422/; Рабинович И. Завоевание Туркмении царскими войсками (1883-1885 гг.) // Борьба классов. № 8. Август. М.: Изд-во ЦКП (б) Правда, 1936, C. 1-11; Майер А. А. Наброски и очерки Ахал-Текинской экспедиции 1880-1881 (Из воспоминаний раненого) http://rgo-sib.ru/book/kniga/206.htm; Куропаткин А. Н. Завоевание Туркмении (Поход в Ахал-теке в 1880-1881 гг.). С очерком военных действий в Средней Азии с 1839 по 1876 г. СПб.: Издательство В. Березовский, 1899 http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Kuropatkin/text1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Kuropatkin/text2.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Kuropatkin/text3.htm; Сальникова А.В. Англо-русское соперничество в Центральной Азии в последней трети XIX — начале XX века // Диссертация на соискание ученной степени кандидата исторических наук. Специальность 07.00.03 – Всеобщая история. Владимир: Ивановский государственный университет, 2009. C. 99-124; Присоединение Туркмении к России (сборник архивных документов). Ашхабад: Изд-во АН Туркменской ССР, 1960. 824 с. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1860-1880/Prisoed_turk_ross/index.htm; Присоединение Мерва к России. Ашхабад: Изд-во АН Туркменской ССР, 1960. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Prisoedinenie_Merva/text.htm; Кыдырбекулы Д., Аннакулиева Г. Исторический обзор казахско-туркменских отношений http://www.cac.org/journal/10-1997/st_17_kadirbek.shtml; Forniau V., Poujol C. The States of Central Asia // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 6. Paris: Unesco Punlishing, 2005. P. 47-48; Annanepesov M., Moshev M. Turkmenistan // History of Civilizations of Central Asia. Vol. 6. Paris: Unesco Punlishing, 2005. P. 307-310; Покоритель и устроитель Туркестанского края генерал-адъютант К. П. фон-Кауфман I-й. // Кауфманский сборник, изданный в память 25 лет, истекших со дня смерти покорителя и устроителя Туркестанского края генерал-адъютанта К. П. фон-Кауфмана I-го. М., типолитография Т-ва И. Н. Кушнерев и К°, 1910. с. I — LXXXIV. http://militera.lib.ru/bio/semenov_aa_kaufman/index.html; Дарабади П. Центральная Евразия в «большой геополитической игре» второй половины XIX — начале ХХ веков ( страницы геоистории) // Кавказ и глобализация. № 3. Т.1. Лулео: CA&CC Press AB, 2007. С. 140; Гуляев А.Г. Похрод на Аму-Дарью и в Текинской оазис уральских казаков. Уральск: Типография В.И. Жаворонуова, 1882. 82 с. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Guljaev/frametext.htm; Гейнс А.К. Очерк боевой жизни Ахал-текинского отряда 1880-1881 гг. СПб.: Типография департамента уделов, 1882. 84 с. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Gejns/text1.htm, http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Gejns/text2.htm; Щербак А.В. Ахал-тэкинская экспедиция генерала Скобелева в 1880-1881 гг. Из воспоминаний д-ра А.В. Щербака. Из воспоминаний д-ра А.В. Щербака. СПб.: Типография В.В. Комарова, 1900. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Scherbak/text1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Scherbak/text2.htm; Шаховской В. экспедиция против ахал-текинцев в 1879-1880-1881 гг. Посвящается памяти М.Д. Скобелева. Исторический очерк очевидца и учасника // Русская старина. № 4. СПб.: Печатня В.И. Головина, 1885. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Sachovskoj_V/text1.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Sachovskoj_V/text2.htm

http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Sachovskoj_V/text3.htm; Федоров К.М. Ахал-Текинская экспедиция. Геок-тепинский бой. Асхабад, 1904. http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1880-1900/Fedorov/text.htm

Артур Джумагари. Кожабек-ата

Артур Джумагари — слушатель открытой литературной школы Алматы. Родился и вырос в городе Ташкенте, Узбекистан. С 2000 года живет в городе Алматы, Казахстан.

 

Кожабек-ата

 

Кайрат пил. Не просыхал по несколько дней. Напьётся, жену изобьёт, детей из дому выгонит. Утром, проснувшись, ничего не помнит. Хотя и трезвым он не отличался добрым нравом. Мадина, жена его, возила мужа к именитым врачам, кодировала, по бабкам да ясновидящим таскала, проклятия и порчу снимала. Кайрату ничего не помогало. С каждым разом лютовал он всё сильнее. В десяти километрах от дома находилось старое кладбище с могилой святого – Кожабека-ата. Два раза в неделю Мадина ездила туда. Молилась, просила Всевышнего вернуть мужу разум.

 

                                                      ***

В один из дней Кайрат не вернулся домой. Ещё в обед он с мужиками на дальнее пастбище уехал – срочная шабашка подвернулась. С работой бригада управилась быстро. Потом, как всегда, выпили, закусили и навеселе поехали назад. Ночь застала их в пути. В дороге машина заглохла. Водитель, матерясь, долго копался в темноте, пытаясь завести мотор. Наконец, хлопнув крышкой капота, громко прокричал:

– Ну всё, мужики, кина не будет! Мотор звездой накрылся. Теперь надо ждать до утра. Тягач с вахтовиками завтра здесь проезжать будет. Он нас на буксире до базы дотащит.

Мужики, непонятно чему, вначале обрадовались, шутили, потом притихли. Водка закончилась. В степи быстро холодало. Набрав сухой травы, развели костёр, подожгли покрышку от запаски. Кайрат был зол. Праздник только начинался – и такой облом. Гнев выпирал наружу. Он стал придираться к собутыльникам, ища повод подраться. Долго ходил вокруг машины, сплёвывал сквозь зубы сигаретную мокроту. На душе было мерзко. Зная буйный характер Кайрата, все молча наблюдали за ним, никто не спорил.

Подойдя к водителю, Кайрат гневно спросил:

– Эй ты, индюк плешивый, сколько отсюда до трассы топать?

– Километров тридцать, если по дороге.

– А по прямой?

– Не знаю, – ответил парень.

– Как это ты не знаешь? Это твоя обязанность – знать, – заорал Кайрат. – Ведь это ты, ослиная твоя голова, затащил нас сюда!

Отступив в темноту, водитель неуверенно пробормотал:

– Километров пять, наверное. Может больше.

Кайрат задумался. Закурил сигарету.

– Кто пойдёт со мной? – громко спросил он у мужиков.

Все молчали.

– Да и хрен с вами, подохните здесь. Я и без вас один дойду, – процедил он сквозь зубы.

Бросив окурок на землю, мужчина посмотрел на небо, потом по сторонам, достал новую сигарету и зашагал тяжёлой неровной походкой по степи. Первый час Кайрат шёл в полной уверенности, что скоро выйдет на трассу, поймает машину и быстро доберётся до населённого пункта. Деньги распирали карман, а значит, гулять ещё можно несколько дней. Пить в одиночестве он не любил. Время от времени мужчина останавливался, смотрел вдаль, ожидая увидеть в ночи огни проезжающих машин. Степь быстро забирала силы.

Кайрат устал, рубашка взмокла от пота, в ногах появилась дрожь. Ещё через час он понял, что заблудился. Дорогу назад уже не найти, идти вперёд не имело смысла. Вдобавок нестерпимо хотелось пить. В голове вертелись дурные мысли. Он думал, на ком выместит свой гнев, когда вернётся домой. От похмелья и жажды разболелась голова. Кайрат решил дождаться рассвета. Увидев перед собой каменный валун, он сел за него с подветренной стороны. Обняв колени, попытался согреться. Так в позе эмбриона и задремал. Через час небо на востоке окрасилось в розовый цвет. Степь постепенно приобретала другие черты. Возле камня рос невысокий кустарник. На его листьях сверкали капельки росы. Кайрат проснулся и принялся слизывать влагу с растения. Во рту появился горький привкус. Вдруг он услышал звон колокольчика. Мужчина вскочил на ноги, огляделся и пошёл на звук. В метрах пятистах от себя он увидел фигуру идущего человека.

– Эй, эй! Подожди! – закричал он.

Человек остановился. Кайрат подбежал к нему. Перед ним стоял седой старик, вроде пастух. Возле его ног крутился белый козёл с колокольчиком на шее и с глазами ярко-василькового цвета. Кайрат удивился и хотел рассмотреть животное получше, но сейчас было не до него. Пастух опирался на деревянный посох. Серый халат повязывался кушаком, на голове торчала чёрная овечья шапка, на ногах короткие сапоги.

– Пить, дай мне скорее пить! – с трудом вымолвил Кайрат.

Пастух посмотрел на мужчину и спокойным тоном ответил:

– Балам, у меня нет воды.

– Как так нет? Ты что, ходишь по степи без воды? – Кайрат выпучил глаза.

– Я здесь недалеко живу, потому и не беру её с собой.

– Ну тогда пошли скорей к тебе. Я умираю от жажды.

Старик молча повернулся и засеменил уверенной походкой.

Кайрат пристроился сзади.

Минут через сорок он обратился к проводнику:

– Старик, сколько нам ещё идти? Мои силы на исходе.

– Уже немного осталось, – коротко ответил пастух.

Солнце выкатилось из-за горизонта. Воздух быстро прогрелся. Иногда старик останавливался, дожидался попутчика, затем шёл дальше.

Кайрат совсем расклеился. Потухшим жалобным голосом он проговорил:

– Старик, ну где же твой дом? Я не могу больше идти. Мне надо отдохнуть…

Не обращая внимания на нытье мужчины, пастух без конца что-то бормотал себе под нос.

Кайрат остановился, устало сел на землю, потом прилёг. Его несколько раз вырвало. Достав из халата платок, старик протянул его лежащему.

– На, балам, возьми, вытрись, – произнёс он.

Мужчина лежал с открытыми глазами, тяжело постанывая.

Старик положил сухую шершавую ладонь ему на лоб. Покачав головой, произнёс:

– Эх, совсем не любишь себя. Так жить плохо.

Достав из рукава халата чёрный финик, он положил его в рот лежащему.

– Жуй, но не глотай, – предупредил он. – Первую жидкость выплюни, а потом попей слюны.

Отойдя в сторону, пастух присел на корточки, положив посох к себе на колени. Козёл резво носился вокруг, поедая сухую траву. Звон его колокольчика далеко разносился по степи. Старик обратился к мужчине:

– Балам, нельзя долго лежать. Солнце высушит тело, заберёт силы. Вставать надо. Идти надо.

Финик и вправду оказался целебным. Кайрату заметно полегчало. Он поднялся на ноги. На щеках проступил румянец, в глазах появился блеск.

Посмотрев на старика, он криво усмехнулся и спросил:

– Пастух, а ты не мог мне сразу дать свой волшебный финик? Зачем ждал, пока я свалился?

Старик не ответил. Поднявшись на ноги, он поманил рукой мужчину за собой.

Сил у Кайрата прибавилось. Он обогнал пастуха и быстрым шагом пошёл впереди. Вскоре они подошли к холмам. Дорога, петляя, поднималась вверх. Преодолев трудный участок, Кайрат взобрался на каменный выступ. На соседнем склоне виднелись кирпичные строения.

– Ну наконец-то! – воскликнул он.

Не дожидаясь старика, мужчина торопливым шагом спустился в низину. Тропа привела его к руслу наполовину высохшего ручья. В мелкой лужице жёлтого цвета плавали жуки. Пить затхлую воду мужчина не решился. Приложив последние усилия, он поднялся к строениям. Его взору открылась ровная площадка с десятком мазаров. Кайрат был вне себя от ярости. Он совсем не ожидал оказаться на кладбище. Захоронения казались заброшенными. Дождавшись пастуха, Кайрат подскочил к нему с обвинениями:

– Старик, ты куда меня привел? Это же старое кладбище! Здесь нет людей и воды. Где твой дом?

– Мой дом здесь, – спокойно ответил пастух. – Взгляни наверх, видишь проход между скалами? Там я и живу.

Козёл старика громко заблеял и побежал к зелёным кустам на склоне.

– Вот скотина, тварь уродливая, ну и обжора твой козёл! – выкрикнул Кайрат. –Какого хера ты повесил ему на шею колокольчик? Он задолбал меня своим звоном.

Пастух никак не реагировал на гневные крики мужчины.

Подойдя к ближайшему мазару, Кайрат сел возле входа, прислонившись спиной к кирпичной стене. Злым и измученным взглядом он уставился на старика. Только теперь он разглядел его получше. Пастух был невысокого роста, сухощавый, с морщинистым лицом. Низкие надбровные дуги скрывали выражение глаз. Отдышавшись, Кайрат немного успокоился.

– Слушай, старик, ты чего, здесь живёшь, что ли? Место совсем глухое, – удивлённым тоном спросил Кайрат.

– Кто-то ведь должен за могилами присматривать, – спокойно ответил пастух.

– А, понятно. Так ты сторожем здесь работаешь?

– Да, я могилы охраняю.

– И от кого, от ветра или от пауков? – ехидно усмехнулся мужчина.

Старик промолчал.

– Ну да ладно, – снисходительным тоном добавил Кайрат. – Каждому своё.

Пастух стоял рядом, поглядывая на попутчика.

– Вот шайтан, как же я хочу пить, – запричитал мужчина. – Пастух, перестань зыркать на меня. Давай уже, пошли к тебе домой. Сил моих больше нет.

– Сейчас, сейчас, потерпи ещё немного.

– Чего ты ждёшь? Когда я копыта откину?

Кайрат с трудом ворочал языком, но продолжал болтать без умолку.

– Старик, скажи мне, а тебе не страшно жить среди мертвецов?

– Мёртвых не надо бояться. Они живых не трогают.

Кайрат засмеялся.

– Ах, ты у нас ещё и философ! Наверное, и стихи пишешь у себя в пещере? Ох, и везёт же мне сегодня на умников. Сначала водитель-академик попался. Водку жрёт, как мерин, а в машинах ни черта не смыслит. Теперь вот старик-учёный в уши ерунду заливает. Что за жизнь такая дрянная.

Из кустов показался козёл. Он подбежал к старику. Пастух что-то сказал ему, и тот направился в мазар.

– Сторож, а имя у тебя есть? – спросил Кайрат.

– Кожабек – моё имя.

– Что-то я тебя раньше не видел в этих местах. Пришлый, что ли? Откуда будешь?

Старик махнул рукой в сторону:

– Оттуда я.

– Ладно, не хочешь, не говори, – тяжело вздохнув, проговорил Кайрат. Мне вообще по фигу, кто ты такой.

Старик зашёл в мазар, куда ранее забежал козёл. Через минуту он вышел с глиняным кувшином и пиалой.

У Кайрата глаза округлились от удивления:

– Старик, а у тебя что в кувшине, вода?

Кожабек утвердительно кивнул.

– Ты совсем из ума выжил? Я погибаю от жажды. А ты… Ну ты и тормоз.

Старик, не обращая внимания на недовольство Кайрата, налил ему в пиалу воды. Мужчина выхватил из рук пастуха кувшин и стал жадно пить прямо из горлышка.

– Не торопись, балам. Пей понемногу, мелкими глотками, – пытался остановить мужчину сторож.

Кайрат не слушал. Кувшин быстро опустел. Остатки воды он вылил себе на ладонь и намочил лицо и шею. Облегчённо вздохнув, мужчина расплылся в довольной улыбке.

– Уф, какой же это кайф!

Старик поднял пустой кувшин с земли и поставил у входа в мазар. Мужчина сидел довольный. Несколько раз он широко зевнул. Глаза слипались. Идти уже никуда не хотелось. Он попытался что-то сказать, бормоча невнятно, но через мгновенье уже спал крепким сном.

Проснулся Кайрат уверенный, что прошло всего несколько минут. Он сидел на том же самом месте, прислонившись к стене. Солнце исчезло за горизонтом. Наступили сумерки. В голове, как и в теле, ощущалась слабость.

– Старик, ты где!? – прокричал Кайрат.

Ему никто не ответил.

– Эй, Кожабек, ты куда пропал? Помоги мне! Мне опять нехорошо. Дай мне свой финик.

Мужчину колотила дрожь. Наверху послышался шум. Кайрат поднял голову. Козёл старика спускался с холма, обходя сыпучие камни. Мужчина попытался подняться, но у него закружилась голова, и он опустился на землю. Обнаружив тропу, козёл направился в сторону человека. Подойдя близко, он уставился на сидящего. Кайрат высунул язык и состроил ему гримасу. Козёл фыркнул, постучал копытом о землю, развернулся и полез на соседний холм. Кайрат закричал ему вслед:

– Эй ты, тупое животное, а ну вернись назад! Где твой хозяин? Позови его сюда!

Козёл, игнорируя крики человека, скрылся в кустарнике. Кайрату опять захотелось пить и вдобавок есть. Он сидел, размышляя, что ему делать дальше. Сейчас весь окружающий мир казался ему каким-то нереальным. Словно он находился во сне. «Старик, явно больной на всю голову, то непонятный финик мне подсунул, то водой в самый последний момент напоил, а теперь исчез куда-то! Да, жить на кладбище – можно быстро свихнуться».

Кайрат начал злиться на себя, на людей, на плохие обстоятельства. Диск полной луны выполз из-за холма и поплыл по небу. Кайрат заставил себя подняться и зайти в мазар. Обыскав все углы, он не нашёл источника воды. Внутри помещения было тепло и сухо, но провести ночь среди могил показалось ему плохой идеей. На могильном холмике лежала серая каменная плита. На ней просматривалась арабская вязь. Кайрат достал зажигалку, посветив, попытался прочесть надпись. Выйдя из мазара, мужчина огляделся. В ночном небе горели звёзды. Свет луны освещал всё пространство вокруг бледным светом. Кайрат решил подняться на вершину холма. «Может, мне повезёт и я увижу огни какого-нибудь селения», – подумал он. 

Тропинка, ведущая на вершину, едва просматривалась. Кайрат поднял длинную сухую палку, лежавшую возле мазара, приспособив её как посох. Тяжёлой медленной поступью он начал подъём. Неожиданно откуда-то сверху послышался стук копыт. В надежде, что это могут быть люди, мужчина ускорился. Звук приближался. Всадник или всадники спускались навстречу ему. Неожиданно в воздухе раздался протяжный истошный крик. Кайрат замер, не в силах пошевелиться. Нечеловеческий вопль повторился вновь. Мужчина с ужасом посмотрел на приближающуюся фигуру. Теперь их разделяло не больше двадцати метров. Фигура на мгновение скрылась за кустарником и тут же появилась рядом. Перед Кайратом стояла бледно-синяя старуха с распущенными волосами и лицом, наполненным ненавистью. Она тянула к нему свои костлявые руки. Глаза её горели зловещим багровым светом. Страх парализовал мужчину. Старуха передвигалась на кривых ногах, оканчивающихся копытами. От неё исходил сильный запах серы и тухлых яиц. Широко раскрыв беззубый рот, она бросилась на мужчину.

Одновременно в воздухе прозвучал громкий удар хлыста. От этого звука старуху перекосило. Она дико завизжала и отскочила назад. Почти сразу прозвучал ещё один хлёсткий удар, затем ещё и ещё… Старуха изворачивалась всем телом, надсадно хрипела, но продолжала тянуть в сторону человека костлявые руки. Оцепенение, в котором находился Кайрат, отпустило. Он бросил в старуху палку и со всех ног побежал обратно к мазару. Вбежав внутрь, мужчина забился в угол и застонал. Время от времени он слышал, как снаружи старуха громко завывала, произнося его имя. Кайрат со страхом ожидал, что она войдёт в мазар и набросится на него. Сквозь дверной проём пробивался лунный свет. Неожиданно на пороге появилась длинная тень. Кайрат стал истошно орать во всё горло. Тень вошла в мазар. В следующее мгновение он с облегчением вздохнул. Это был сторож. В руках он держал длинный пастуший хлыст. Кайрат нервно засмеялся. Из его глаз хлынули слёзы. Опустившись на пол, он потерял сознание.

Очнувшись, мужчина увидел над собой масляную лампаду, подвешенную под потолком. Старика рядом не было. Кайрат напряжённо вслушивался в звуки ночи. Сознание отказывалось верить в увиденное. Разум искал рациональное объяснение. Примерно через час, осмелев, он подполз к выходу и осторожно выглянул наружу. Страшной старухи нигде не было. В голове пульсировала одна мысль: «Надо срочно отсюда бежать». Преодолевая страх, мужчина вышел из мазара и побежал к тропинке. Неожиданно в нос опять ударил запах серы. Кайрат попятился назад. В темноте на склоне появились два горящих огонька. Они быстро двигались в его сторону. Кайрата затрясло. Ужасное лицо старухи выступило из тени деревьев. В ночи зазвенел колокольчик. Между старухой и мужчиной появился козёл. Он принялся бить копытами о землю. Старуха вдруг замурлыкала, словно котёнок, и отступила в темноту.

Сзади Кайрата ударили по плечу. Мужчина завертелся на месте, присел на колени и упал на землю.

– Ты зачем вышел из мазара!? – закричал старик. – Видишь, она беснуется, тебя ищет! А ну быстро назад!

Кайрат без лишних слов побежал к мазару. Остановившись у входа, он дождался старика и потерянным голосом спросил:

– Мне обязательно надо зайти внутрь? Может, я лучше рядом с вами побуду?

Не обращая внимания на слова мужчины, старик продолжил выговаривать ему:

– Её ведь только недавно из тёплого дома выгнали. Ей сейчас холодно и больно.

– Из какого дома? – прошептал Кайрат.

– Из того, в котором она жила всё это время.

Кайрат остолбенело глядел на старика.

– Ты всё это время был для неё домом. С фундамента, кирпичик к кирпичику, строил для неё уютное жилище, – жёстким тоном произнёс старик. – Когда пил запоями. Когда в беспамятстве измывался над женой и детьми. Когда сквернословил и людей обижал. Эта тварь внутри тебя жила, питалась твоими страхами, гордыней и злобой.

– Старик, Кожабек… Кожабек-ата, постойте, что вы такое говорите? Как такое могло находиться внутри меня? Эта же какая-то тварь… – заикаясь, забормотал мужчина.

– Вот именно, что тварь. И ты был таким. Сегодня, пока ты спал у мазара, я вытащил её из тебя. В степи мне с ней было не справиться. Я потому и привёл тебя сюда. Здесь место намоленное, святое. Сюда она не посмеет сунуться. От ручья в низине и до начала оврага ей не пройти.

Кайрат побледнел и весь покрылся испариной. Старик продолжил говорить:

– Тварь увидела тебя, когда ты вышел за пределы святого места. Я едва успел спасти тебя. Ох, и не любит же она свист этого хлыста! Мне его сам Молдалал-баба подарил. Шайтаны жуть как его боятся.

Кайрат слушал Кожабека-ата, нервно кусая ногти, боясь отойти от него хотя бы на шаг.

Козёл продолжал бегать вдоль оврага и время от времени стучал копытами о землю.

– Кожабек-ата, скажите, а что ваш козёл сейчас делает?

– Это мой Борька. Он не позволяет старухе подманить тебя. Она знаешь, какая хитрая? Может кем угодно притвориться, а если поймает глазами взгляд, то уже не отпустит. Когда Борька бьёт копытами о землю, разрушает её бесовские чары.

– Дедушка, скажите, что мне теперь делать? Я же не могу постоянно находиться здесь. Мне домой надо идти.

– До утра посиди в мазаре, молись и проси Всевышнего о помощи. Утром она исчезнет, но с наступлением сумерек опять вернётся. Ей без человеческого тела тяжело. Она ещё долго будет вокруг тебя крутиться. Я запечатал ей дорогу. Но ты должен пообещать мне, что бросишь пить, иначе она опять завладеет тобой.

Кайрат внимал каждому слову Кожабека-ата, беспрестанно кивая головой. Наконец старик произнёс:

– Всё, балам, иди в мазар. А мне надо кое-что закончить.

Кайрат замялся.

– Кожабек-ата, я плохо знаю Коран, и верующим никогда не был.

– Неверующие – это те, кто души не имеет, а у тебя она светлая. Читай молитвы своими словами, что сердце подскажет, – ободряющим тоном сказал старик.

Кайрат до утра просидел в мазаре. Впервые в жизни он просил Бога помочь ему избавиться от злых душевных недугов и скверны. С первыми лучами солнца он вышел наружу. Его спаситель ждал его, сидя на камне.

– Ну что, Кайрат, с возвращением тебя! Давай помогу тебе умыться перед дорогой, – с улыбкой на лице произнёс старик.

Кайрат разделся по пояс. Кожабек-ата полил ему водой из кувшина. Мужчина с опаской глядел в сторону оврага.

– Не бойся, её там уже нет, – сказал старик.

Протянув руку, он раскрыл ладонь. На ней лежал кожаный амулет.

– Это тебе. Носи его и не снимай. Там благословение твоей прабабушки – Айганым-апа. Это она попросила меня помочь тебе.

Кайрат удивлённо воскликнул:

– А я думал, что это моя жена, Мадина. Она всё время на могилу к вам ходила.

Старик улыбнулся.

– Твоя Мадина – благочестивая женщина. Ты должен каждый день благодарить её за то, что она для тебя делает. Если бы не она, ты давно бы уже помер или сошёл с ума. Но супруга твоя приходила не ко мне. Сама того не зная, она совершала молитвы у могилы твоей прабабушки. И ты сегодня всю ночь провёл в её мазаре. Айганым-апа дала мне финик и кувшин с водой специально для тебя.

Кайрат стал рыдать как маленький ребёнок. Кожабек-ата обнял его и легонько похлопал по спине.

– Ну всё, всё, перестань плакать. Самое страшное уже позади. Тебе пора идти. Борька проводит тебя до порога дома.

Мужчина упал на колени, без конца повторяя слова благодарности. Кожабек-ата мягко отстранил его и показал рукой, чтобы он уходил.

Стоя на вершине холма, Кайрат в последний раз обернулся и посмотрел в сторону кладбища. Две фигуры, одна – старика, вторая – согбенной женщины, смотрели ему вслед…

 

***

С той самой ночи Кайрат изменился. Пить перестал. С прежней работы уволился. Вместе с детьми стал пасти скот. Старое кладбище он привёл в порядок. Всё починил и покрасил. В соседнем посёлке он как-то рассказал об этом случае мулле. Тот поделился с участковым и врачом. Втроём они приехали к нему домой, долго беседовали. Хотели в больницу на обследование положить. Мадина не позволила. Всех прогнала.

Пастухи говорили, что Кайрат, когда заблудился и стал слизывать росу с растения, отравился. Ту траву даже животные обходят стороной. Галлюциногенная она.

 

 

1620 июня 2017 года

Чингиз Абланов. Оцепление

Действующие лица:

Шеф: командир подразделения полиции в чине капитана

Майор: человек в гражданском

Сержант

Молодой

Профессор

Студент,

Девушка,

Репортер, молодая женщина

Оператор

Неизвестные

Молодые люди

Студенты

Описываемые события происходят в городе – достаточно большом, возможно даже в столице. Город имеет разветвленную сеть улиц большинство из которых сходится к главной площади. География значения не имеет. Автору кажется, что подобная история может случиться в любой точке планеты.

ДЕЙСТВИЕ ПЕРВОЕ

Главная площадь. Место вокруг самого главного здания в стране. Здание оцеплено полицескими. Здесь же находится Майор окруженный репортерами

МАЙОР: Я ещё раз повторяю — никакого штурма не будет. Полиция контролирует ситуацию. Мы все заинтересованы в скорейшем разрешении конфликта и не хотим эскалации насилия.

РЕПОРТЕР: Почему к городу стянуты военные силы?

МАЙОР: Присутствие военных вызвано необходимостью поддерживать порядок. Мы противостоим слабоуправляемой толпе бунтарей и маргиналов, многие из которых находятся под влиянием алкоголя и психотропных препаратов. Армейские части будут задействованы если вдруг ситуация выйдет из-под контроля. Хотя, уверен, этого не произойдёт – наша доблестная полиция всегда стоит на страже порядка и интересов простых граждан. Прошу меня извинить

Он спешно уходит окружённый журналистами. Остаётся только девушка репортер, молодой оператор и двое полицейских).

РЕПОРТЕР (оператору): Снимай. Попробуем пройти здесь.

СЕРЖАНТ: Куда? Назад. Вырубай камеру. Хватит снимать я сказал! (Пытается руками закрыть камеру, замахивается на оператора). 

РЕПОРТЕР (Сержанту): Уберите руки!

Появляется  Шеф, в руках у него рация и наушники.

ШЕФ: В чём дело?

РЕПОРТЕР: Нам не дают снимать!

ШЕФ: Сержант?

СЕРЖАНТ: Виноват! Пытались пройти через оцепление.

ШЕФ (Репортёру): Через оцепление нельзя.

РЕПОРТЕР: Почему? Чего вы боитесь?

ШЕФ: Я беспокоюсь. За вас. Слышали, что сказал майор?

РЕПОРТЕР: Про маргиналов и бунтарей? Вы сами в это верите?

ШЕФ: Мы здесь третьи сутки, насмотрелись всякого.

РЕПОРТЕР: Чего? Расскажите!

ШЕФ: Ну хватит. Дамочка, вы мешаете моим людям работать.

РЕПОРТЕР: Почему нам не разрешают пройти через оцепление?

ШЕФ: Идите к майору. Спрашивайте у него. (обращается к Молодому). Боец, уведи!

РЕПОРТЕР (уходя): Господи, ну хоть бы они взорвали здесь что-нибудь! (Молодому) Не трогайте меня.

СЕРЖАНТ: Вот кукла! Разбить бы им камеру!

ШЕФ: Не надо. Никогда не обижай человека с камерой. Особенно если ты полицейский в оцеплении. (Кивает в сторону молодого). А это кто?

СЕРЖАНТ: Стажер.

ШЕФ: И как он?

СЕРЖАНТ: Пойдёт, в общем.

ШЕФ: А в деталях?

СЕРЖАНТ: Умник.

ШЕФ: Я могу с ним поговорить?

СЕРЖАНТ: Боец! К капитану.

ШЕФ: Новичок? Давно в оцеплении?

МОЛОДОЙ: Третьи сутки.

ШЕФ: А вообще?

МОЛОДОЙ: Третьи сутки.

ШЕФ: Понятно. Училище?

МОЛОДОЙ: Так точно.

ШЕФ: Почему к нам?

МОЛОДОЙ: Хотел защищать людей от воров и бандитов.

ШЕФ: И? Почему такой тон?

МОЛОДОЙ: Виноват.

ШЕФ: Продолжай.

МОЛОДОЙ: Я не вижу здесь воров и бандитов.

ШЕФ: Понятно. Слушай стажёр историю. Работал я первый месяц. Лет немногим более твоего. Вышли с напарником на дежурство. Идем по улице, слышим крики. Кричит женщина. И так, знаешь, кричит, уже безнадежно, что ли… Я на крик, напарник отстал, вызывал подкрепление – парень был послуживший, поумнее меня. А я нырнул во двор, смотрю — мужчина, средних лет, плотного телосложения. Бьёт женщину.  Кулаком… По лицу. Молодая совсем, руками так закрыться пытается и на меня смотрит. Ручки тоненькие. Глаза большие как у кошки. Глаза я на всю жизнь запомнил. Я к мужчине, удар в сплетение, женщину в сторону, пытаюсь того зафиксировать. На неё не смотрю, чего на неё смотреть? И тут она бьёт меня в живот. Не ножом, нет… Знаешь, чем? Напильником. Трехгранный напильник. Страшной силы удар. Ребро сломано, кровище…. Я за брюхо держусь, рана рваная. А эта сука мне в шею целиться. Так, что, боец, не говори, мне, как выглядит бандит. Понял?

МОЛОДОЙ: Так точно. А что с ней стало?

ШЕФ: С девкой? Напарник застрелил. Ещё вопросы?

МОЛОДОЙ: Если начнётся штурм. Там напротив тесные улочки и некуда деваться…Это же какая давка начнётся…

ШЕФ: Ты майора слышал? Штурма не будет. А для тебя есть задание. (Протягивает рацию с наушниками). Будешь моими ушами. Не отходи далеко. Услышишь что-то важное — докладывай.

Молодой одевает наушники и отходит

ШЕФ: Он всегда такой?

СЕРЖАНТ: Молодой ещё.

ШЕФ: Последи за ним.

СЕРЖАНТ: Слушаюсь.

ШЕФ: Устал, сержант? Трое суток без смены. Прости, возможности смениться нет.

СЕРЖАНТ: Я не жалуюсь. Просто злость берёт — законный выходной в задницу.  Разрешите вопрос?

ШЕФ: Валяй.

СЕРЖАНТ: Штурм ведь будет?

ШЕФ: Слышал, что сказал майор?

СЕРЖАНТ: Да что майор? Простите, я же не вчера родился.

ШЕФ: Сержант, а ты как к нам попал?

СЕРЖАНТ: После срочной. Предложили остаться я и согласился. А что? В армии мне нравилось. А тут ещё и платят неплохо.

ШЕФ: Скажи, а почему тебе нравилось в армии?

СЕРЖАНТ: Ну как… Порядок.

ШЕФ: Давай я тебе скажу. Не порядок, а, скорее, простота. Все просто и понятно. Решения принимаются старшими, твое дело выполнять. За решения, принятые другими отвечаешь не ты. Я прав?

СЕРЖАНТ: Так точно! (смеётся).

ШЕФ: Да ты не смущайся – я ведь сам такой. Сам пришел после армии, простым сержантом. Дослужился до офицера.

СЕРЖАНТ: Мне бы научиться излагать свои мысли как вы. Или майор… Складно и доходчиво. Замечаю, когда слов нужных не хватает, начинаешь на горло давить. А от этого становишься ещё смешнее. В смысле серьёзность теряешь. Вчера задержали трёх студентов, я ору на них, а они ржут…

ШЕФ: А ты с ними не разговаривай. Наше дело задержать, а потом с ними пусть майор разбирается. А насчёт штурма… Мы остаёмся на месте. Это военная операция.

СЕРЖАНТ: А, это хорошо. Хорошо ведь? Да, хорошо… Пусть вояки разбираются.

Подходит Молодой.

МОЛОДОЙ: Шеф, вас…

ШЕФ: Кто?

МОЛОДОЙ: Жена.

ШЕФ: Какая жена, что за бред?

Шеф забирает рацию

ШЕФ: (В рацию) Слушаю. (Молодому) Погуляй. Я… Я отключен… Был отключен, (вытаскивает мобильный телефон и включает). Когда? Куда? Почему отпустила?! Здесь же черт знает, что творится! Ладно. Я найду её. Найду! Иди домой. (отключает рацию).

СЕРЖАНТ: Всё в порядке?

ШЕФ: Да.

Шеф включает рацию.

ШЕФ: Говорит шеф. Кто у университета? Чей пост? Доложите обстановку. (Слушает). Набирает номер на мобильном. Это я. Не звонила? Как она была одета? Ну верх, низ…Понял. Продолжай ей звонить. (В рацию). Передаю ориентировку – девушка, семнадцать лет, волосы светлые. Рост метр шестьдесят. Телосложение хрупкое. Одета в светло-голубые джинсы и белую блузку. На ногах белые кроссовки. Особых примет… Примет нет. Увидишь – доложи. Нет, пока просто доложи.

Отдаёт молодому рацию.

СЕРЖАНТ: Кто это?

ШЕФ: Дочка. Утром ушла в университет. Жена волнуется.

СЕРЖАНТ: Разрешите?

ШЕФ: Что?

СЕРЖАНТ: Те парни, студенты вчерашние… Сказали, что сегодня все студенты выйдут на площадь. Может она здесь?

МОЛОДОЙ: Шеф, вас майор.

Заходит майор.

МАЙОР: Вольно. Доложите обстановку.

ШЕФ: За время несения дежурства особых происшествий не было.  Журналисты пытались прорваться.

МАЙОР: Журналистов ко мне. Всё? (Смотрит на сержанта)

ШЕФ: Сержант, бери стажёра проверьте оцепление.

Сержант и молодой уходят.

МАЙОР: Капитан, готовь людей, через пять минут начинаем. Вы выходите первыми. Армейские части пойдут следом. Зачищаем резко и жестко, не церемонимся. Всех раненых, недовольных в автобус, там разберёмся.

ШЕФ: Так тихо же вроде. Обстановка стабильная.

МАЙОР: Это хорошо как раз. Фактор внезапности сыграет нам на  руку. Момент лучше не придумаешь. Жди сигнала.

ШЕФ: Есть ждать сигнала.

МАЙОР: Командуй построение. (Уходит). 

Шеф звонит по сотовому телефону.

ШЕФ (тихо): Отвечай! Отвечай же, сука! (Набирает ещё). Пришла? Звонила? Нет? Ищи, звони всем кого знаешь, кто может знать! (Набирает ещё). Давай, давай родная, ответь. Придешь домой убью…

СЕРЖАНТ: Капитан? Объявлять построение?

ШЕФ: Нет! Подожди. Стажер, рацию! (Пытается с кем-то связаться, но передумывает).

СЕРЖАНТ: Шеф? (Шеф молчит. Сержант кричит остальным) Построение! Боевой порядок, готовность номер один. (Шефу). Капитан? Мы готовы.

Появляется майор.

МАЙОР: Капитан, в чём дело? Сигнал объявлен, почему не выступили?

ШЕФ: Рация! Стажер! Иди сюда! Твою мать, почему рация отключена?

МОЛОДОЙ: Виноват. Я думал, она работает.

ШЕФ: Думал? Дома у мамки будешь думать!

МАЙОР: Капитан, ко мне. Сержант проверь-ка бойцов ещё раз.

СЕРЖАНТ: Стажер, за мной. (уходят)

МАЙОР: Капитан, я вас не узнаю. В чем дело?

ШЕФ: Я считаю, что в данных обстоятельствах разгон не является оправданной мерой…

МАЙОР: Не тебе считать, капитан! Хватит строить из себя целку! Если вздумали соскочить, то вы выбрали не то время и не то место! Капитан, не я командую твоими людьми. Если их поведет кто-то другой, пойдёшь под трибунал.

Появляется Сержант.

СЕРЖАНТ: Стажер ранен.

ШЕФ: Что случилось?

СЕРЖАНТ: В толпе заметили построение, стали бросать камни. Ну, ему и прилетело. Его унесли.

МАЙОР: Капитан?

ШЕФ: Внимание! Взвод! Цепь сомкнуть. На рубеж валом марш!

Конец первого действия.

ДЕЙСТВИЕ ВТОРОЕ

Отделение полиции. В центре на скамьях сидят Шеф и Сержант. В руках у Шефа рация. Рядом лежит амуниция. Здесь же стоит  Майор, окруженный репортерами.

МАЙОР: Никто не говорил, что штурма не будет. Мы не исключали такую возможность. Мы говорили, что постараемся избежать подобного исхода. К сожалению, толпа пошла на обострение. Нам просто не оставили иного выхода. К счастью, обошлось без жертв. Полиция сработала профессионально.  Основную массу задержанных уже отпускают. А теперь, прошу меня извинить.

Майор уходит за ним уходит свита репортеров.

СЕРЖАНТ: Полиция сработала профессионально. Поздравляю вас, Шеф.

ШЕФ (В рацию): Повторяю — девушка, семнадцать лет, волосы светлые. Рост метр шестьдесят. Телосложение хрупкое. Одета в светло голубые джинсы и белую блузку… (Сержанту) Что с молодым?

СЕРЖАНТ: Порядок. Рассечение всего лишь. Сунулся, дурак, без шлема.

ШЕФ: Сержант, там, в оцеплении я подвис немного. Спасибо, тебе, поддержал.

СЕРЖАНТ: Вы не волнуйтесь. Всех с площади везут сюда. Если она была на площади, то обязательно сюда привезут. Я ребятам ориентировку передал. Отследят.

ШЕФ: Спасибо.

Сержант встаёт и направляется к выходу

СЕРЖАНТ: А может она дома уже сидит. Чай пьет. (Выходит)

Шеф набирает номер мобильного.

ШЕФ: Это я. Нет? У меня тоже нет. Наберу.

Появляется Сержант.

СЕРЖАНТ: Шеф, ещё одних привезли. Заводить?

ШЕФ: Да!

Сержант заводит группу студентов молодых людей семнадцати восемнадцати лет. Среди них есть девушка. Впереди стоит молодой студент. Шеф оглядывает входящих и достаёт телефон.

ШЕФ: У меня один вопрос – кто-нибудь видел эту девушку? (показывает студенту фото на телефоне).

СТУДЕНТ: А вам зачем?

ШЕФ: Отвечайте на вопрос.

СТУДЕНТ: Пока не ответите, «зачем» говорить не буду.

СЕРЖАНТ: Слушай ты! Героя из себя не строй! Отвечай, как следует! Не то…

СТУДЕНТ: Не то — что? Что вы мне сделаете? Бить будете? Бейте!

ШЕФ: Сержант спокойно. (показывает фото девушке). Это моя дочь. Тоже студентка. Она пропала. Пошла утром на занятия и не вернулась.

СТУДЕНТ: Ага, а я ваш пасынок! (Девушке). Молчи! Врёт он всё.

СЕРЖАНТ: Так ну всё! Доигрался. (Замахивается).

Появляется Профессор.

ПРОФЕССОР: Прекратите! Прекратите немедленно этот произвол!

СЕРЖАНТ: Так. Ты дед марш обратно в комнату, пока тоже не получил.

ШЕФ: Вы кто?

СЕРЖАНТ: Тоже задержанный.

ПРОФЕССОР: Я преподаватель. Преподаю этим молодым людям физику.

СЕРЖАНТ: То-то я смотрю затесался переросток! А ты, препод, какого туда потащился? Или ты зачинщик?

ПРОФЕССОР: Называйте это как хотите. А потащился, как вы выразились, я чтобы защитить этих молодых идиотов, от идиотов, более зрелых.

ШЕФ: Не надо оскорблять сотрудника при исполнении. Сержант, уведи этих.

Сержант выводит студентов.

ШЕФ: Профессор, вас можно так называть? Посмотрите сюда. Вы видели эту девушку?

ПРОФЕССОР: А вам зачем?

ШЕФ: Господи! Вы все как сговорились!

ПРОФЕССОР: А что вы хотите? Люди вам не верят. Как-то вы упустили тот момент, когда превратились в пугало.

ШЕФ: Я всегда был пугалом. Профессия у меня такая быть пугалом. Чтоб люди меня пугались и вели себя как следует. На фотографию посмотрите! Это моя дочь. Она учится в вашем университете. Сегодня пошла на занятия и не вернулась. Вы её видели?

ПРОФЕССОР: Это правда, ваша дочь? Что ж, простите. Мне очень жаль. Я надеюсь, с ней ничего дурного не произойдёт. Лицо мне знакомо. Определенно видел ее в университете. Но я ей не преподаю. И сегодня её не видел. Нет. Точно нет.

ШЕФ: Скажите, профессор, вы общаетесь с ними, каждый день. Чего им не хватает?

ПРОФЕССОР: Знаете, у меня на этот счёт своя теория. Человек решается изменить существующий порядок вещей либо а: от полного отчаяния, крайней обездоленности, когда уже и терять нечего и жить так больше невмоготу, либо б от жизни хорошей, да-да, хорошей. Тогда появляется ощущение высокой ценности своей жизни  и ощущение собственного достоинства. Вот у этих молодых людей есть то, чего мне старику всю жизнь не хватало – достоинства. И мириться с существующим порядком вещей они считают ниже своего достоинства.

ШЕФ: У меня сегодня боец был ранен. Один из этих достойных молодых людей разбил ему голову камнем.

ПРОФЕССОР: А вы как хотели? Вы же выстраиваете против них три линии обороны, ощетиниваетесь против них своими щитами, палками, заграждением и думаете, что к вам они должны относиться иначе? Если есть оцепление, значит, есть люди за оцеплением и люди перед оцеплением. Вот и появляются «мы» и « они», «чёрные» и «белые», «белые» и «красные»…и вот общество разделено, вы растаскиваете его в разные стороны – «наводите диполь», простите мне мою терминологию. И получается что вы по одну сторону, а ваша дочь по другую.

ШЕФ: Успокойтесь, моя дочь не из этих…

ПРОФЕССОР: Ну вот опять, «из этих»… Из каких «этих»? А кто тогда «те»? Вы стоите друг против друга, а знаете, мир кажется очень простым если смотреть на него через прицел автомата.

ШЕФ: Ну что вы мелете? Какой прицел, какой автомат? У нас нет огнестрельного оружия. Только у офицеров. Я свой даже с предохранителя не снял.

ПРОФЕССОР: А я не вас имею в виду…

ШЕФ: Хорошо. Если вы такой миротворец, зачем же пошли на площадь?

ПРОФЕССОР: По той же причине что и вы… Вы ищете свою дочь, а я своих учеников. Ведь завтра опять начнутся занятия и они вернутся в класс, но возможно уже не все… А как мне смотреть им в глаза? Должен же я знать, что их может ожидать там, на площади?

Появляется Сержант.

СЕРЖАНТ: Профессору на выход. Приехали за вами.

ШЕФ: Вы свободны.

ПРОФЕССОР: Прощайте. Не волнуйтесь. Найдется ваша дочь. Знаете, в науке самое простое объяснение часто оказывается наиболее вероятным. Потеряла телефон, батарея села. Все так и будет, увидите.

ШЕФ: Хорошо, если бы так.

Профессор уходит.

ШЕФ: Где студенты?

СЕРЖАНТ: Оформил и отпустил. Та девушка, хочет поговорить с вами.

ШЕФ: Зови.

Входит девушка.

ДЕВУШКА: Покажите фото.

Шеф достаёт телефон и показывает фото

ДЕВУШКА: Я с ней не учусь, но у меня друзья с её факультета. Сегодня утром её видела. Она не ходила с нами. Как раз при мне её уговаривали – она отказалась.

ШЕФ: Она молодец.

ДЕВУШКА: Знаете, что она сказала? «Если пойду, меня отец убьёт». Я могу идти?

ШЕФ: Да, спасибо, тебе. Сержант!

ДЕВУШКА: До свидания. (Уходит).

Входит Сержант.

СЕРЖАНТ: Шеф, тут такое дело. В общем, когда военные пошли, толпа с площади бросилась, кто куда, многие побежали в переулок. Там людей набилось, там же тупик. А военные наседают, у них бронемашина была… И когда люди начали их  камнями обкидывать, водитель запаниковал. Ему бы заднюю включить, а он по газам…Ну переклинуло пацана! Короче подавил людей. Там раненых много и погибшие тоже есть.

Шеф бросается к выходу.

СЕРЖАНТ: Шеф, там уже нет никого! Их в морг увозили!

Бежит за ним следом.

Конец второго действия.

ДЕЙСТВИЕ ТРЕТЬЕ

Морг. На полу лежат тела, покрытые простынями. Среди них бродят Шеф и Сержант. В помещении темно, оно освещается лучом фонарика Сержанта.

СЕРЖАНТ: Чёрт скользко. Шеф, пойдемте отсюда. Нет её здесь. Всё уже на три раза обошли.

ШЕФ: Как такое могло случиться, Сержант? Как мы допустили такое?

СЕРЖАНТ: Мы-то здесь причём? Нам приказано было площадь зачистить. Что приказано, то и сделали. Мы ж не виноваты…

ШЕФ: А кто? Кто виноват?

СЕРЖАНТ: А никто! Никто! В этом! Не! Виноват! Ни вы, ни я, ни даже водила тот полоумный, что людей подавил. Роковое стечение обстоятельств. Если хотите знать, они сами напросились. Нечего было на площадь идти.

ШЕФ: Кто они? Кто? Этот? (Срывает простынь). Или этот? (Срывает другую).

СЕРЖАНТ: Шеф тише. Мы и так здесь незаконно.

ШЕФ: Сержант, иди сюда! Посвети!

Сержант подходит. Луч фонарика падает на тело.

ШЕФ: Профессор! Этого не может быть, Сержант! Не может быть!

СЕРЖАНТ: Почему?

ШЕФ: Потому что когда твой полоумный водила давил людей, Профессор сидел в участке и разговаривал с нами. Кто за ним приезжал? Ты их видел?

СЕРЖАНТ: Нет. Был приказ оформить и отпустить. Вот я и отпустил…

ШЕФ: Что-то не так. Так нельзя. Так нельзя!

СЕРЖАНТ: Тише. Сюда идет кто-то.

Сержант тушит фонарь.

В темноте появляются три человека, которые волокут связанного четвёртого.  Они ставят четвёртого на колени, на голове у того мешок.

Шеф включает фонарик. Луч света освещает Майора и двух людей в гражданской одежде.

МАЙОР: Кто здесь? Капитан? Что вы здесь делаете? Не светите в лицо!

ШЕФ: Что здесь происходит, Майор?

МАЙОР: Капитан, выключите свет!

ШЕФ: Что здесь происходит?

МАЙОР: Капитан, вы самовольно оставили свой пост и находитесь здесь незаконно. Немедленно возвращайтесь на дежурство, вы офицер, и командуете людьми.

ШЕФ: Я офицер и командую людьми, и я требую объяснений!

МАЙОР: Какие вам нужны объяснения? Вы сами все понимаете. Слышали, на чём основаны лозунги этих горлопанов? Власть нас не защищает, законы не работают, справедливости нет. А если так, то право человека и его обязанность сменить власть, изменить законы и  восстановить справедливость — пусть даже и путем насилия.  А если это право человека, то почему и я не могу им воспользоваться и судить самому – не по закону, а по справедливости? По моей справедливости и по моему, собственному закону?

Шеф достаёт пистолет.

ШЕФ: Развяжите его.

МАЙОР: Не дури, капитан. (Достаёт свой пистолет и направляет его на Шефа. Сержант встаёт между ними)

СЕРЖАНТ: Спокойно! Мы все устали и раздражены. Давайте просто успокоимся, хорошо?

Майор стреляет. Сержант падает. Шеф стреляет в Майора, тот падает. Двое его помощников убегают.

ШЕФ: Сержант!

СЕРЖАНТ: Простите, испортил вам всё. Всё как-то не так пошло. Пост оставил самовольно, пули словил глупо – не при исполнении. А вас вообще могут под трибунал отдать.

ШЕФ: Сержант, держись. Я сейчас тебя отсюда выведу.

СЕРЖАНТ: Вы лучше бегите. Дочку найдите и бегите отсюда. Они вас в покое не оставят…

ШЕФ: Сержант! Сержант!

Шеф укладывает мертвого Сержанта на пол, затем идёт к человеку с мешком. Шеф срывает с головы мешок и видит Студента.

СТУДЕНТ: Не надо!

ШЕФ: Тише! Где остальные? Где девушка?

СТУДЕНТ: Я не знаю! Не знаю.

ШЕФ: Тихо! Я выведу тебя отсюда. (Поднимает Студента и выводит того на свет).

СТУДЕНТ (кричит): Помогите! Помогите!

ШЕФ: Тихо! Тихо, не ори!

Появляется группа молодых людей.

МОЛОДОЙ ЧЕЛОВЕК: Смотрите, полицай!

Молодые люди нападают на Шефа и долго и жестоко избивают его. Студент убегает прочь. Наконец они бросают Шефа и уходят. Шеф с трудом садится, достаёт телефон, и трясёт его. Телефон разбит. Шеф включает рацию

ШЕФ: Внимание всем кто меня слышит. Передаю ориентировку.  Пропала девушка, семнадцать лет, волосы светлые. Рост метр шестьдесят. Телосложение хрупкое. Одета в светло голубые джинсы и белую блузку. На ногах белые кроссовки.  Особые приметы – родинка под правой ключицей, на лопатке небольшая татуировка в виде бабочки. На правой стопе слабозаметный шрам сантиметра три. Она наступила на разбитую бутылку, когда ей было шесть. Это было на море, и я нес её домой на руках. Прикус исправленный, она носила пластинку. Всем кто меня слышит. Пропала девушка. Всем кто меня слышит…

КОНЕЦ

Әуезхан Қодар. Мағжан және орыс символизмі

Әуезхан Қодар жазушы, мәдениеттанушы, көсемсөзші, философия ғылымдарының кандидаты, «Экология» Қазақстан Халық Академиясының академигі, халықаралық «Алаш» және Н.В. Гоголь атындағы «Триумф» сыйлықтарының иегері.  1988 жылы СССР Жазушылар Одағына мүше болып қабылданған. 1989 -1996 жылдары Қазақстан Жазушылар Одағы жанындағы көркем аударма және әдеби байланыс жөніндегі Бас редакциялық коллегияның редакторы қызметін атқарған. 1994 жылдан бері «Алтын ғасыр» Қазақстан халықтары мәдениетін қорғау жөніндегі одақтастықтың президенті. 1999 жылдан «Тамыр» журналының негізін қалаушысы және бас редакторы.

 

Мағжан және орыс символизмі

Академик Лихачев біздің тақырып туралы ойланғанда былай деген екен:

«Әрбір елдің өз Шығысы мен өз Батысы, өз Оңтүстігі мен өз Солтүстігі бар, және де бір елге Шығыс болған нәрсе оның көршілері үшін – Батыс. Бейбітшілік түрдегі көрші болудың мәні де сол емес пе – этникалық шекаралар шекараға құлып салынған саяси шекаралар болмауға тиіс, алуан түрлілік ешкімді кемсітпей, керісінше, байыту керек.

Біздің екінші шығарылымымыз осы алуан түрлілікке қазақ зиялыларының арасында алғашқылардың бірі боп барған Мағжан Жұмабаевтың поэзиясы жөнінде, немесе нақтырақ айтқанда біздің бүгінгі тақырыбымыз «Мағжан және орыс символизмі».

Мағжанның әдеби қалыптасуын екі кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңі 1912 жылы Қазанда шыққан Шолпан кітабына байланысты. Мұнда ол үйреншікті шығыстық үрдісте жазады, көбінесе Абайдың ықпалында болады.

Бірақ Абайдан айырмашылығы, Мағжан жас кезінен бастап Ресей отаршылдығына қарсы күрескер болып қалыптасады. Себебі егер Абай заманында Ресейден қазаққа білім, ғылым, өркениет тарайды деген иллюзия болса, Сперанскийдің реформасынан кейін Түркістан уалайатында орыс мұжықтары қаптап, қазақтың ең шұрайлы жерін тартып алып, патшалық Ресей өзінің отаршыл үстемдігін ашықтан ашық жүргізе бастады. Егер 19 ғасыр бойы қазақ бірен-саран орыстың шенеунігін ғана көрсе, енді орыстың араққа тойған мұжықтарынан теперіш көріп, олардың мүлде дос емес, басқыншы халық екеніне әбден көзін жеткізді. Сондықтан жас Мағжанның лирикалық кейіпкері бір жағынан білім, ғылым, биік шығармашылық мақсаттарын көксесе, екінші жағынан өз ұлтының отаршылдық бұғауындағы артта қалған халық екенін түсіне бастады. Міне, оның алғашқы ұстанымы осы аянышты халге халқының көзін ашу, оның ұлттық сана-сезімін оятып, ұлт азаттық күреске, еркіндікке, бостандыққа жетелеу болды. Бұл жағынан ол 1913 жылынан бастап «Қазақ» газеті айналасында топтасқан, кейін Алаш қозғалысын ұйымдастырған Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Алихан Бөкейханов ықпалында еді. Міржақып Дулатов тіпте оның үйінде тұрып оған дәріс берген мұғалімі болған. Орыс әдебиеті жөніндегі мағлұматты ол алғаш осы Міржақыптан алады. Міне, осы кезден бастап ол кейін «күміс ғасыр» деп аталған 20 ғасырдың басындағы орыс әдебиетіне ғашық болады.

Шынында да ол тамаша әдебиет еді! Егер орыс әдебиетінің алтын ғасырын қалаған Пушкин мен Лермонтовтың поэзиясы өте рационалды, ақылға табынушы, классикалық формаларды жақтаушы, ұлттық сана-сезімді, отансүйгіштікті қалыптастырушы әдебиет болса, Брюсов, Мережковский, Блок, Бальмонт бастаған орыс символизмі мүлде басқа негізде қалыптасқан еді. Оларға түрткі болған Бодлер, Малларме, Артюр Рембоға дейінгі француз символизмі болатын. Бұл орыс әдебиетінің әлемдік деңгейге шыққанының белгісі еді. Өйткені бұл бір жағынан романтизм кезеңінен дәріптелініп келе жатқан жеке тұлғалық санаға, индивидуализмге негізделген болса, екінші жағынан, санадан тыс нәрселерге, адам ойының ұғынып болмайтын дүниенің шексіздігіне талпынуына, өмір мен өлімның аражігін шатастырған иррационалдылыққа негізделген болатын. Үшінші жағынан бұл ағымда патриотизмнен гөрі өзге әсіресе таңсық, экзотикалық елдерге тамсану басым еді. Әрине, ол кезде Освальд Шпенглердің «Закат Европы», немесе «Батыстың батуы» кітабы әлі жазыла қойған жоқ, бірақ орыс интеллигенциясы арасында өзінің Азия қаупінен қорқу негізінде туындаған панмонголизм ағымы дәуірлеген еді. Жалпы бұл терминді алғаш енгізген орыс философы Владимир Соловьев болатын. Ол 1894 жылы өзінің «Панмонголизм» деген өлеңін жазады. Онда мынандай шумақтар болатын:

Как саранча, неисчислимы                                                                                     

И ненасытны, как она,                                                                                 

Нездешней силою хранимы,                                                                             

Идут на север племена.

 

О Русь! забудь былую славу:                                                                                 

Орел двуглавый сокрушен,                                                                                     

И желтым детям на забаву                                                                           

Даны клочки твоих знамен.

Смирится в трепете и страхе,                                                                       

Кто мог завет любви забыть…                                                                             

И третий Рим лежит во прахе,                                                                           

А уж четвертому не быть.

Өзінің историясофиялық ілімінде Соловьев Еуропа өзінің даму потенциясын бітірді, енді одан өзге халықтар өзінің тарихи кегін алады, Еуропаға Шығыстан қауіп келе жатыр деген ойды айтады. Оның айтуынша бұл кек қайтару идеясы кішкене аралдардың көсемдері жапондарда туындайды. Олар алдымен Қытай мен Кореяны басып, сосын Қытайлармен бірге Еуропаны жаулайды. Ал тағы бір жұмысында ол былай дейді: «Жалпы, менің ойымша, қытайлар Еуропаны жаулап алуға жаралған. Біздің Еуропаға сіңіп кетуіміз ең биік нүктеге жеткенде олар бізді басып жаншып өзіне бағындырады». Соловьевтың бұл ойын оның досы философ Константин Леонтьев те және өзге интеллигенция да қолдайды. Осы бағыттың пайда болуы арқасында Андрей Белый Ресейдің ішікі ыдырауына арналған «Петербург» романын жазады. Онда оның бас кейіпкерінің, сенатордың фамилиясы Аблеухов және ол осы фамилияны қырғыз қайсақ ханы Аблайдан шыққан, ал Ухов деген жұрнағы кейін қосылған деп келтіреді. Және Абылайды әйел патша Анна Иоановнаның кезеңінде Ресей бодандығына кірген деп көрсетеді. Сөйтіп ол бас кейіпкерін қазақтан шыққан қылып суреттейді. Сол сияқты Александр Блок та өзінің «Да, скифы мы, да, азиаты мы» өлеңінде тіпті орыстың өзі түп негізі бойынша азиат, азиялық халық екенін мойындайды. Ал Мережковский болса өзінің әйгілі өлеңінде Еуропаны түн баласына балап, пайғамбарды тек Шығыстан күтеді. Көрдіңіз бе, Мағжанның «Пайғамбар» өлеңінің қандай қалың контекстте жазылғанын. Мұндай геосаясаттық пәлсәпаға көтерілу, еуропалық және орыс символизмінің эстетикасына еркін ену Мағжанның 1922 жылы Қазанда  және 1923 жылы Ташкентте шыққан жинақтарына тән. Осыдан бастап оның екінші кезеңі басталады.

Бірақ оның ойынша қауіп енді қытайдан емес тарихтың қалың қатпарларында жоғалған ұлы ғұнндардың ұрпағы түркі халықтарынан болады. Оның «Мен келемін, мен келемін, мен келем, Күнен туған, гүннен туған пайғамбар!» дейтіні осыған мегзейді. Бірақ Мағжанның ойынша кек алу деген жау халықты таптау өту, немесе, жойып жіберу емес. Алғашқы екпінмен ол «Күл қылайық қаласын» деп жазса, кейін «Гүл қылайық қаласын, Ұл қылайық баласын» деп өзін заматта түзеп жібереді. Бұл үзіндіде де Мағжанның орыс интеллигенциясының гуманистік үрдісінен көп үйренгені байқалады. Сонымен қатар осы өлең арқылы Мағжанның түркішілдік ағымына да қатысы көзге ұрып тұр. Және байқап қарасаңыз түркішілдік ол да гуманизмнің бір түрі. Демек ол ықылым заманнан келе жатқан дәстүр емес, модернистік ағым. Ол Еуропаның өз күнәсін мойындап, өзге ұлттарға есесін жібермеуге де, рухани жаңаша өсуіне де жол берген дархан, кең пейіл гуманистік ниетінен туындаған зор мүмкіндік. Сонымен қатар, 20 ғасырдың басында гуманизм өзінің шырқау шегіне жетіп, дағдарысқа ұшырайды.

Міне, осы уақытта символизм құдай іздеудің, гуманизмді жаңа деңгейге көтерудің жаңа түрі ретінде әйгіленеді: Ибсен, Мережковский сияқты символист-жазушыларды қызықтырған нәрселері діни ─ философиялық мәселелер, ницшелік асқан тұлға туралы, яғни өзінің шектеулі мүмкіндіктеріне қарсы шыққан адам туралы мәселе. Ғасыр ғасырға ауысып жатқан өліара шақта зиялылар абсолюттік құндылықтарды көксейді, діннің түрлі түріне ғажап әсершіл болады. Осындай ұстанымда болған символизм ағымы о дүниемен байланысты жаңартуға құмар еді. Сондықтан олар табыт құпиясына жиі үңілетін, олар үшін қиял ғажап әлемінің, мистиканың, этникалық діни нанымдардың, теософия, оккультизм, магияның маңызы арта берді. Симиволизм эстетикасы о дүниелік қиял ғажап әлеміне бойлай бере бұрын құндылық саналмаған құндылықтарға талпынды, олар – түс жору, өлімге бойлау, эзотерикалық толғаныстар, эрос пен магияның, сананың өзгертілген ахуалының және күнәһарлықтың әлемі. Ғасырдан ғасырға көшіп жатқан символитерге заманақыр, өркениеттер күйреуі идеясы да жақын еді. Ойлап қарасаңыз дүние сезінудің осындай нюанстарының барлығын Мағжан Жұмабаевтың екінші кезеңіндегі поэзиясынан табуға болады. Мысалы оның «От» деген өлеңі қазақтардың өте көне замандарда болған отқа табыну нанымына арналған. Бірақ Ахурамаздаға табынған зороастризмде ол мінәжаттың бір бөлігі ғана болса, Мағжан от бейнесін монотеистік құдай деңгейіне көтереді. Және өзін де Күннен, оттан жаралған қылып көрсетеді.

 
Күннен туған баламын,
Жарқыраймын, жанамын,
Күнге ғана бағынам!

Өзім Күнмін, өзім от,
Көзім қысық, сөзімде от,
Өзіме өзім табынам!
 
Жерде жалғыз Тәңірі от,
Оттан басқа Тәңірі жоқ!

Сонымен бірге Мағжан Отты абстрактты, қол жетпес биіктегі монотеисттік құдай сипатымен де шектемейді, ол үшін ол отты болмысымен әрбір құбылысты толтырған һәм жандандырған пантеисттік құдай. Міне, осы тәңірлік жалынымен ол адамды да құдай деңгейіне көтереді, екеуін бір біріне теңестіреді:

Мен оттанмын, от менен,
Жалынмын мен, жанамын,
Оттан туған баламын!

Бұл жолдарда әлгі символистік талаптардың ең шыңынан шығып тұрған жоқ па? Және бұл өлеңде Мағжанға символисттер талабынан шығу аз, ол оған өзі талпынса да, талпынбаса да пайғамбарлық деңгейге көтеріледі. Ал пайғамбар дегеніміз кім? Ол адам мен құдай арасындағы дәнекер. Ол бір жағынан құдайды адамға жақындатса, екінші жағынан адамды құдайға жақындатып, оның рухани өсуіне мол мүмкіндік береді. Сонымен қатар Мағжанның суреттеуінде адам мен от бірболмысты нәрсе. Ақынның бұл пайымы грек философы Гераклиттің натурфилософиясына жақын. Өзінің Табиғат туралы еңбегінің 30 фрагментінде ол былай деген еді:

Барлыққа бір бұл әлемдік тәртіпті тәңірлер мен адамдардың ешқайсысы жасаған жоқ, бірақ, ол әрқашанда мөлшерлі түрде жанып, мөлшерлі түрде сөнетін мәңгі тірі от кейпінде болған, бар және бола бермек.

Міне, Мағжанға оттың мәңгі тірілігі қымбат және әрбір адамнан да ол осындай алау мен жалынды, от болып жанып өтуді талап етеді. Мағжанның ойынша қазіргі өркениетке жылу жетіспейді, әсіресе, жан жылуы. Өйткені Батыс өркениеті жаннан бас тартып, тәнге табынуда. Бұдан ақын батыстың бас мінін көреді. Екінші жағынан бұл Ресей большевиктері жалау еткен Маркс теориясын пародиялық түрде кемсіту, ащы сынға алу. Осы мақсатта Мағжан Пайғамбар өлеңін жазады. Өлеңнін динамикасы автордың ақ пен қараны, қараңғылық пен жарықты бір біріне қарсы қоюынан туады. Бұл да таза символикалық эстетиканың көрінісі. Осы арқылы ақын батыс мәдениетін күйреген, заманақырына жеткен мәдениет деп көрсетсе, Шығыс өркениетін әлемге жаңа шуақ, Күн нұрын сыйлаушы, сөйтіп қараңғылықты жоюшы мәдениет қылып көрсетеді.

Бірақ іс жүзінде Мағжан Шығыс мәдениетінің көп жағдайда адамның жекетұлғалық болмысын сыйламайтын кертартпа мәдениет екенін түсінеді. Бұл тұрғыда оның ойынша Шығыс әлі біраз өзгеруге тиіс, өз бойындағы стихиялық күш қайратты биік мәдениетпен, философиялық сыни көзқараспен ұштастыра білуі тиіс. Міне, осыдан болар, «Мен кім?»  өлеңінде Мағжан ескілікпен қоштасып символизмге тән индивидуализм культін дәріптейді.

Мейірленсем, сегіз жұмақ қолымда,
Қаһарлансам тамұқ даяр жолымда.
Жоқ жақыным, жасағандай жалғызбын,
Мен бе иілер әлсіз адам ұлына?!        
 

Мұнда «Жоқ жақыным» дегені Шығыстың туысшылдығына, рушылдығына, ұжымшылдығына қарсы болғаны, ал «Мен бе иілер әлсіз адам ұлына?» жолынан Ницшенің ықпалы аңқып тұр. Өйткені Ницшенің ілімі бойынша адам егер оның бойында билікке жігері болмаса өте әлсіз құбылыс, сондықтан ол өзінің дәстүрге, үйреншікті нәрсеге байланған әлсіздігінен аттап өтіп, басқа биіктен көрінуге тиіс. Егер сопылық философия адамды идеализацияудан толық адам немесе ал инсан ал камил ілімін тудырса, Ницше адамды аспаннан жерге түсіріп, одан енді шынайы түрде жерден аспанға еш құдайсыз, табиғаттан тыс күштердің қолдауынсыз тек өз күшімен аспанға көтерілуін талап етеді. Егер Абай үшін бұл адамды құдайдан айыру болса, Мағжан бұл талапты оп-оңай қабылдап тұр! Өйткені:

Өзім Тәңірі, табынамын өзіме,
Сөзім Құран, бағынамын сөзіме!
Бұзушы да, түзеуші де өзіммін,
Енді, ескілік, келдің өлер кезіңе!
 

Бірақ ескілік оңайлықпен кете қоймайды екен. Оны Мағжан Кеңес үкіметі орнағаннан кейін түсінді. Оны «Тоқсанның тобы» өлеңінен байқауға болады. Бұл өлеңді көбінесе Мағжанның кеңес билігінен кешірім сұраған өлеңі деп келтіреді. Іс жүзінде бұл өлеңде қатпар қатпар астар жатыр! Ойлап қарасаңыз бұл өлең Октябрь төңкерісінен кейін орнаған қазақ даласындағы өмірге ащы сатира сияқты көрінеді. Өйткені төңкерістен бұрын аса көп болмағанмен зиялыларымыз бар болса, ұлттық тұтастыққа талпынысымыз өркендесе ендігі үкімет ұлтты қақ жарып бай-шонжарын құртып тек қана бейнеттен безеуі шыққан жаман-жәутігін ғана қалдырған екен:

Бұл жиында кімдер бар?
Ал айтайын жаттап ал.
Жалпы еңбекші зарлы бар.
Тап талтүсте таланып,
 
Тірі күйі тоналып,
Соғым болған сорлы бар

… Кеңес үкіметі тіпті әйелдің ажарын еркектің көзін тартар еркесылқымдығын жойып жібергендей:

Көйлексіз етке күн тиген,
Бейнеттен көзі кіртиген,
Шөккені шер мен ыза, зар.
 
Итаяқтан ас ішкен,
Аш ішпеген, жас ішкен,
Сауыншы сорлы қатын бар.

Сөйтіп бұл өлең Кеңес кезеңінде жазылса да, сол баяғы символизм эстетикасының ұстанымдарымен жазылған.

Жалпы, символизмнің басты бағыты о дүниелік сырға, өлімге талпыну. Мағжанда бұл үрдіс құрбан болу үрдісімен жалғасады. Егер Блоктың құрбандыққа талпынуы теоретикалық түрде болса, Мағжан сталиндік заманның мұз қарыған атмосферасында  өзінің тірі қалуының беймүмкін екенін түсінеді:

Барады үдеп бұл боран,
Жанымда жоқ тірі жан.
Тоңазыды денем де.
Адаспай дұрыс келем бе?
Қорқып жүрек ойнайды,
Көз алдыма елестеп,
Әлде нелер келеді.
 
Боранын тәңір ашпады,
Жол білінбей бастады,
Көрінген бір жарық жоқ,
Босаңсыды қара көк.
Сар далада адасып,
Суық кебін жамылып
Қалармын, кім біледі?

Сол сияқты, «Оқжетпестің қиясында» поэмасында Мағжан қазақтың соңғы ханы, өмір бойы Ресей империясымен күресіп өткен, ақыры аянышты қаза тапқан Кенесарының бейнесін жасайды. Мұнда ол оны өзінің елі үшін, елінің еркіндігі үшін өзін саналы түрде құрбандыққа қиған батыр ретінде суреттейді.

Құрбандық тақырыбы

Құрбандық тақырыбы Мағжан шығармашылығында өте үлкен тақырып. Ол оның лирикасына да, поэмаларына да тән және ақын үшін өте маңызды тағы бір тақырыппен ұштасады: ол зиялысы аз қазақ даласындағы жекетұлғалық сананың, рухани дамуға талпынудың баянсыздығы. Әрине мұнда жоғарыда айтылғандай символизм философиясының да ықпалы бар, бірақ мұндағы ең шешуші нәрсе оның өзінің осындай баянсыздыққа ұшырауы еді. Себебі ол аса таланнтты тұлға ретінде замандастарынан әлдеқайда озып кеткен еді. Сол кездегі онша отырықшы бола қоймаған қойдың соңынан ерген ел жағдайында Мағжанды «қалың елі қазағының» жете тануы мүмкін емес еді. Ол білімге, мәдениетке талпынды, бірақ олар Ресейде, Еуропада еді, сонымен қатар бұл білімге жеткен сирек қазақтар өз қандастарынан шығынып, бөлектенсе де, Еуропаға да сіңіп кетуі қиын болды. Сондықтан жалғыз жол ғана бар еді ─ еуропалық мәдениетті қазақ топырағына сіңіру. Міне, Мағжан осы жолмен мүлтіксіз жүре білген алғашқы қазақ тұлғаларының бірі және бірегейі. Ол үшін символизм тек тартымды ағым ғана болған жоқ, ол оның дүниетанымына сіңді, өзінің дербес стиліне айналды. Сондықтан болар, егер кейбір Брюсов, Бальмонт, тіпті Блок сияқты орыс символитстерінің өлеңдері кейде еріккеннің ермегі сияқты өмірден алыс боп көрінсе, Мағжан символизмді өте өміршең көзқарасқа айналдыра білді. Мысалы «Александр Блок» деген өлеңінде ол Блокты тек өзінің Прекрасная Дамасын жырлаған өмірден алыс идеалист қылып көрсетеді, ол оған бір жағынан өкініш білдірсе, екінші жағынан сүйсінеді. Өйткені Блок сүйіспешілігінің сол табандылығы арқасында тарихта қалып отыр ғой. Міне осының өзі Мағжанның символизмнің тек шәкірті болып қалмай, оның аясынан өсе келіп, кейін өзінің сара жолын сала білгенін көрсетеді.

Мария Арынова. Бала патша (Антуан де Сент-Экзюпери)

XI

 

Екінші планетаны бір даңғой адам мекендейді екен. Өзі қызық, алыстан бала патшаны көзі шалып қалды да, айғай салды:

— Ә! Бәсе! Айттым ғой! Келе жатыр! Маған бас иетін адам бар демеп пе едім, дәл соның өзі!

Даңғойлар үшін өзінен басқаның бәрі оған бас иіп, тағзым ететіндер болып саналады.

— Сәлеметсіз бе, — деп амандасты бала патша әлгі кісімен. Қалпағыңыз қандай қызық!

— Бұл қалпақты сен сияқты тағзым етіп келгендермен амандасу үшін әдейі киіп алғам. Келген ел  у-шу болып, мені қаумалаған кезде қалпағымды былай көтеріп қоямын. Алайда, осы жерден тірі пенде өтпейді, неге екенін?!

— Ә,солай ма? — деді түкке түсінбеген бала патша.

— Екі алақаныңды шапалақташы, — деді даңғой мазасы кетіп.

Бала патша екі алақанымен қол соғып,шапалақ ұрды. Мәз болған даңғой ақырындап қалпағын көтеріп амандасты.

Бұл енді өзі алдында ғана болған патшадан қарағанда әлдеқайда қызық сияқты деп ойлады бала патша. Сондықтан тағы да қол шапалақтап жіберді. Дәл осы сәтті күтіп тұрған даңғой да қайтадан қалпағын сәл көтеріп, амандасты.

Осылайша бір-біріне  қайта-қайта тағзым ету жалғаса беретін түрі бар. Бес минуттан соң бала патша мына әуре ойыннан жалықты да, даңғойдан:

— Қалпағыңыз басыңыздан ұшып кету үшін не істеу керек? — деп сұрады.

Өкінішке орай, даңғой мұның сөзіне құлақ асатын емес.Жалпы, даңғойларды аспанға шығарып мақтасаң ғана масаттанып тыңдайды. Әйтпесе, тыңдамайды,сөзіңізге құлақ аспайды да. Оған дәмеленбей — ақ қойыңыз.

— Сен маған соншалықты көп тағзым еттім деп есептейсің бе? — деп сұрады даңғой баладан.

— Тағзым ету деген не? — деп сұрады бала патша.

— Ойбай —ау, тағзым ету деген осы планетадағы ең сұлу, ең бай, ең үлде мен бүлдеге оранған  ақылды адам екенімді сенің мойындауың.

— Бірақ, сенің планетаңда өзіңнен басқа тірі жан жоқ қой!

— Оны қайтесің? Мен бір жасап қалайын.Маған тағзым ете берші!

— Жарайды, мен саған тағзым еттім дейік. Бала патша иығын қиқаң еткізіп, таңданысын жасыра алмады. Сонда сен не табасың? Не мақсатыңа жетесің?

Бала патша бұл жерден  тезірек кетуге асықты. Кідірместен жүріп те кетті.

«Осы үлкен кісілер сондай қызық өздері», — деді ішінен ол саяхатын жалғастырып.

 

XII

 

Келесі планетаның иесі ішімдікке өте құмар адам екен. Бала патша мұнда көп бөгелмеді, бірақ, ол мына көріністен кейін қатты ойланып қалды.

Ішкіш кісінің бір жағында бос бөтелкелер, екінші жағында әлі ашылмаған, іші шарапқа шүпілдеп толып тұрған бөтелкелер тізіліп тұр. Дәл ортасына өзі жайғасып алған.Тып-тыныш.

— Мұнда не істеп отырсың? — деп сұрады бала әлгі адамнан.

— Ішіп отырмын, — деді ішкіш түнерген қалпы.

— Ал, неге ішесің? — деп сұрады бала патша.

— Бәрін ұмыту үшін, — деп жауап берді ішкіш.

— Нені ұмыту үшін? — деп сұрады бала патша оған жаны ашып.

— Өзімнің ұятымды ұмыту үшін ішем, — деп жауап берді ол мойнын   салбыратып.

— Ол қандай ұят? Ұятың болса неге ішесің онда? — деді бала патша қалай да бірқол ұшын созғысы келіп.

— Ішу дегеннен ұялам! — деді ішкіш әңгіме бітті дегендей мүлгіген қалпына қайта оралып.

Бала патша ойланған қалпы қарайламастан  қайтадан жолға түсті.

«Осы үлкен кісілер қандай қызық өздері», — деп тағы ішінен қайталады.

 

 

XIII

 

Сонымен, төртінші планетаға да келіп жеттік. Бұл жердің иесі бизнесмен кісі екен. Ол кісінің жұмысына берілгендігі соншалық, бала патша келгенде тіпті басын да көтермеді.

— Сәлеметсіз бе, — деді бала, сигаретіңіз өшіп қалыпты.

— Үшке екіні қоссаң, болады — бес. Беске жетіні қоссаң, болады — он екі. Он екіге үшті қоссаң, болады он бес.Он беске жетіні қоссаң, болады — жиырма екі. Жиырма екіге алтыны қоссаң, болады — жиырма сегіз. Сигаретімді қайта түтетуге уақыт жоқ. Жиырма алтыға бесті қоссаң, болады отыз бір. Уф! Сонымен, бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір.

— Бес жүз миллион деп нені айтып отырсыз?

— Әй, сен әлі осындамысың? Неғып жүрсің? Бес жүз миллион дедім …ол не еді өзі… есіме түспей тұр. Менің жұмысым басымнан асады,шырағым! Мен жұмысқа берілген адаммын, анау — мынау әңгіме айтатын уақытым жоқ! Екіге бесті қоссаң болады — жеті…

— Бес жүз миллион деп нені айтып тұрсыз? — деп қоймады бала патша. Ол біреуге сұрақ қойса, жауап алмай қоймайтын әдетіне тағы да басып.

Бизнесмен енді ғана басын көтерді де:

— Қоймадың ғой өзің. Елу төрт жылдан бері осында тұрып келем. Осы уақыттың ішінде үш-ақ рет жұмысыма кедергі кездесті. Дәл жиырма екі жыл бұрын бір зауза қоңыздың кесірінен жұмысым үзіліп қалып еді. Ол жолы бірінше рет есептен бас көтергенім болатын. Әлгі қоңыз қайдан келгенін бір Құдай біледі, дарылдап қоймады. Соның кесірінен есептен жаңылысып, төрт қате жіберіп алыппын. Ал, екінші рет осыдан он бір жыл бұрын белімнің құяңы ұстап қалып, қорлық көрдім. Соның кесірінен жұмысым үзіліп, есебім тоқтап қалды. Менің қол қусырып, қарап отыратын түк уақытым жоқ. Мен істің адамымын дедім ғой. Міне,үшінші рет… сен маған кедергі болдың! Жаңа бес жүз миллион дедім ғой…

— Миллион деген ненің саны? Нені айтып тұрсыз?

Бизнесмен балаға жауап бермесе, құтылмасын білді де:

— Бір кезде аспаннан көруге болатын кіп-кішкентай нәрселер, — деді.

— Шып жүретін шыбындар ма?

— Жоқ, өздері жарқырап тұрады.

— Аралар ма?

— Жоқ деймін. Ара емес. Аспанда алтындай жарқырап тұрады  өздері. Жалқаулар соларға қарап, бос армандап уақытын өткізеді. Мен болсам істің адамымын дедім емес пе?! Босқа қиялданып, аспанға қарап, ерігіп жататын уақытым жоқ.

— О! Таптым! Жұлдыздарды айтасыз ғой.

— Дұрыс айтасың. Жұлдыздарды айтам.

— Сонда осы бес жүз миллион жұлдызды не істемекшісіз?

— Бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір,— деп түзетті ол. Мен өте ыждаһатты адаммын. Дәл санын айтқаның жөн,ауытқыма.

— Жақсы,солай болсын. Сонда бұл жұлдыздардың бәрі не үшін керек сізге?

— Не үшін керек дейсің ба?

— Иә.

— Қалай айтсам болады. Осы жұлдыздардың бәрі менікі.

— Сонда сіз аспандағы бар жұлдыздың иесімін дегіңіз келе ме?

— Дәл солай.

— Мен бір патшаны көрдім иелік құрып…

— Есіңде болсын, патшалар ешқашан иелік құрмайды. Олар бір нәрсеге «патшалық» етеді. Екеуі екі түрлі нәрсе.

— Ал, жақсы. Жұлдыздарға иелік ету сізге не береді? Қандай пайдасы бар?

— Менің байлығым — осы жұлдыздар.

— Байлығыңыз сізге қандай пайда әкеледі сонда? Санына жете алмайтын көп жұлдызды не істейсіз?

— Егер біреулер жаңа жұлдыз ашса, соны сатып алуға жұмсаймын.

«Мұның сөзі жаңағы ішкіштің ар жақ бер жағы екен, басы істей ме өзінің» деп ойлады бала патша

Тыныш тұрмай ол  тағы да сұрақ  қоя бастады.

— Жұлдыздарды қалай меншіктеп, иемденуге болады? Қалай?

— Сонда олар кімдікі? Жұлдыздарды айтам, — деп  ашудан бұрқ ете қалды бизнесмен.

— Мен оны білмеймін. Жұлдыздар ешкімдікі де емес деп ойлаймын.

— Онда олардың бәрі менікі, ұқтың ба? Себебі «жұлдыз кімдікі болу керек» деген ой ең бірінші маған келді. Сондықтан, аспандағы бар жұлдыздың иесі мен болам.

— Жұлдыздың түгел иемдену үшін осы себеп жеткілікті деп ойлайсыз ба?

— Әрине, солай. Сен келе жатып бір гауһар тауып алсаң, ол сенікі болады емес пе? Бір аралға түстің дейік, онда жан адам кездеспесе, арал сенікі. Сенің басыңа бір керемет идея келсе, оны жүзеге асыру үшін бірінші болып патент аласың. Демек, ол идея да сенің жалғыз өзіңдікі. Ендеше, жұлдыздың бәрі менікі. Себебі, маған дейін бір де бір адам оларды иемдену туралы ойламаған Ал, менің басыма бұл ой  бірінші болып келді.

— Жарайды, сіздікі дұрыс  болсын. Енді жұлдыздың бәрін жинап алып, қайтпексіз? — деді бала патша.

— Мен оларды тездетіп басқаруды қолға алам, бір ретке келтірем. Жұлдыздарды түгелімен бір бірлеп санап шығам, жаңылып қалсам, қайта санаймын, — деді бизнесмен. — Бұл оңай шаруа емес. Бірақ, мен өте табанды адаммын!

Бала патшаның көңіліне оның жауабы тағы да қонбады.

— Мысалы, менің шарпым бар болса, мен оны мойныма орай салам да, өзіммен бірге алып кетем.Егер менің гүлім болса, оны үзіп алам да, алып кетем.Сіз жұлдыздарды үзіп ала алмайсыз ғой!

— Мен оларды банкке салып қоям.

— Ол не деген сөз?

— Ол дегенің былай: мен бір жапырақ қағазға бір де біреуін қалдырмастан жұлдыздырдың санын жазам. Сонан соң, әлгі қағазды темір жәшіктің ішіне салып,кілттеп тастаймын.

— Сол-ақ па?

— Әлбетте! Осы да жетіп жатыр.

«Қызық екен, деп ойлады бала патша. Айтқандары кәдімгідей әсерлі. Сонда да миға қонбайды».

Бала патшаның  көңілге қонымды нәрселер туралы ойы неге екенін үлкен кісілердің ойларымен мүлде үйлеспейді. Бәрін басқаша түсінеді, сондықтан оларға ұқсамайды.

— Мен, деді ол қайтадан бизнесменге, өзімнің гүліме  күнде су құямын. Мысалы, менің қол астымда үш вулканым бар. Оларды мен апта сайын тазалап тұрамын. Сөнген вулканды да тазалаймын. Себебі, ертең не болатыны ешкімге белгісіз. Мүмкін ол жанартауға айналып кететін шығар. Қалай болғанда да, мен оларды күл-қоқыстан тазартып, пайдамды тигізем. Маған ғана қарап тұрған гүлімді де жақсы күтемін.Барынша мәпелеймін. Демек, оған да пайдам тиеді. Ал, сіздің жұлдыздарға еш пайдаңыз тимейді.

Бизнесмен аузын ашып, бірдеңе деп жауап қатпақшы болды да, не дерін білмей тосылып қалды.

«Осы үлкен кісілер адамның басына келмейтін істермен айналысады өздері», — деп ойлады ол ішінен саяхатын әрі қарай жалғастырып.

 

V

 

Алтыншы планетаны айтсам, тіпті, қызық. Планеталардың ішіндегі ең кішкентайы өзі.Кішкентай ғана. Бұл жерде  көше шамы мен оны жағатын адам ғана сыятын орын бар. Бала патша бұл планетаның не үшін керек екенін қанша ойланса да, түсінбей-ақ қойды.Ашық аспанның астында демесең, бір де бір адам жоқ, үйлер де көрінбейді. Олар болған күннің өзінде мына жерге сыймас еді.Тек қана көше шамы мен оны жағатын шырақшы адам ғана бар.

Ол енді ішінен өзіне өзі былай деді:

«Бұл адамның біртүрлі қызық іспен айналысатыны дұрыс та шығар. Әйтеуір, әлгіде өзім кездескен патшамен, даңғоймен, ішкішпен, бизнесмен ағаймен салыстырғанда айналысатын ісі дұрыс сияқты. Әрі-беріден соң  шаруасында бір мән бар ғой.Ол кешке қарай көше шамын жаққан кезде, жаңадан бір жұлдыз жанғандай болады. Немесе бір жайнаған гүл ашылғандай әсер етеді. Ал, шамды өшірген кезде, жұлдыз да, гүл де ұйқыға кетеді. Қандай әдемі жұмыс! Әдемі болған соң, пайдасы да зор».

Бұл планетаға келген бойда бала бар ықыласымен шырақшымен амандасты:

— Сәлеметсіз бе! Неге шамды өшіріп тастадыңыз?

— Тәртібі солай, — деп жауап берді шырақшы.

— Мен түкке де түсінбедім, — деді бала патша.

— Түсінбейтін ештеңесі де жоқ, — деді шырақшы. Тәртіп деген — тәртіп, ереже деген — ереже. Сау — саламатсың ба? Осылай деді де, шамды өшіріп тастады.

Сосын қып—қызыл, шақпақ—шақпақ көлдей орамалымен маңдайының терін сүртті.

— Менің бұл жұмысым айтуға оңай болғанмен, қиындығы бастан асады. Бұрын басқаша еді, бұлай емес еді.Таңертеңгісін шамды жағатынмын, кешке қарай өшіретінмін. Күндіз көңілім қалаған уақытта дем алатын едім, түнде ұйқым қанғанша ұйықтаушы едім…

— Қазір тәртіптеріңіз өзгеріп кетті ме сонда?

— Тәртіп те, ереже де өзгерген жоқ. Мына дүние бір қызық болып кетті ғой! Жылдан жылға планеталар  тез-тез айналатын болып алды. Ереже түк өзгерген жоқ!

— Сонда, не өзгерді? Қазір қалай болды енді?— деп сұрады бала патша.

— Сонымен, планета бір минутта  жерді бір айналып шығатын болды. Менің енді бір секунд та дем алуға мұршам жоқ. Өзің ойлашы  бір минуттің ішінде шамды жағып та, сөндіріп те үлгеруім керек!

— Ой! Қандай қызық! Сіздің планетаңызда күннің ұзақтығы бар-жоғы бір минут болғаны ғой?

— Мұның қызық ештеңесі де жоқ. Екеуміздің сөйлесіп тұрғанымызға міне бір ай болды.

— Бір ай? Қалайша?!

— Иә. Отыз минут. Отыз күн деген сөз! Амансың ба?

Ол көше шамын қайтадан жақты.

Бала патша ережені бұлжытпай орындайтын шырақшыға қызыға қарады. Күннің батқанын тамашалау үшін орындығын өзіне қарай жылжытып, алыстан  көз алмай қарайтын кезі есіне түсті… Жаңа досына көмектескісі келіп:

— Білесіз бе…мен бір әдіс білем…сол әдісті сізге айтайын ба… сіз қашан дем алғыңыз келсе, сонда дем аласыз…

— Онда жақсы болар еді, — деді шырақшы. Сонда «өгіз де өлмейді, арба да сынбайды». Мен әрі жұмысымды атқарам, әрі уақытында дем алам.

Бала патша көкейіндегі ойын айта бастады:

— Білесіз бе, сіздің планетаңыз кішкентай ғана. Оны үш аттасаң айналып шығасың. Сондықтан, арасында дем алу үшін былай істеңіз. Асықпай, ақырын басып жәй жүрсеңіз, күн тез батпайды. Сіз де шам жақпайсыз.Тынығуыңыз керек болса, еш асықпаңыз… сонда күннің ұзақтығын өзіңіз жасап аласыз. Рахат болады, шын айтам.

— Қой, бұл айтқаныңнан түк те шықпайды, — деді шырақшы. Болмайтын нәрсемен айналысып жүрсем. Үнемі ұйқым қанбайды, ұйқы қысып, жата қалғым келіп тұрады деймін саған.

— Менің айтқаным миға қонбай ма? — деді бала патша.

— Әрине, көкейге қонатын нәрсе емес, — деді шырақшы. Амансың ба? Ол шамды тағы да сөндірді.

 

«Бұл кісі, деп ойын жалғастырды бала патша, жолға түскен соң, басқаша адам екен. Мен кездестірген патшаға да, даңғой-мақтаншаққа да, ішкіш-маскүнемге де, тіпті, бизнесменге де ұқсамайды. Олар бәрі жабылып шырақшыны ұната қоймайтыны белгілі. Себебі, осы кісінің айналысатын шаруасы ғана көңілге қонады. Себебі, ол өзінің қарақан басының ғана қамын ойламайды. Басқаларға жақсылық жасайды».

Ол өкінішпен бір күрсініп алды да, ойын жалғастыра түсті:

«Бұл кісі дос болуға нағыз лайық адам екен. Бірақ, планетасы тым кішкентай, шағын ғана. Екі адам да сыймайды…».

Құдайдың құдіретімен бар-жоғы жиырма төрт сағаттың ішінде бір мың төрт жүз қырық рет таң атып, күн бататын кішкентай планетаны қимай бара жатқанын бала патша еш мойындағысы келмеді.

 

XV

 

Алтыншы планета жаңа ғана өзі болған алақандай жерден он есе үлкен болып шықты. Мұнда қалың-қалың кітап жазатын бір қарт Мырза мекендейді екен.

— Тамаша болды! Нағыз ел көріп, жер танып жүрген жолаушы алдымнан шықты! — деп ол бала патшаны көре сала қуанғанынан айғайлап жіберді.

— Ал, айта бер, қайдан келе жатсың өзің? — деді қарт Мырза.

— Мына кітаптың қалыңын-ай! — деп таң қалды бала патша. Сіз мұнда немен айналысасыз?

— Мен алып мұхиттардың, айдын шалқар көлдердің, буырқанып аққан өзендердің, асқар таулардың қай жерде, қалай орналасқанын білетін оқымыстымын.

— Қандай қызық, — деді бала патша. Міне, бұл нағыз ауыз толтырып айтатындай мамандық! Ол бәрін білетін географтың планетасына айнала бір қарап шықты. Мұндай керемет планетаны ол бұрын— соңды кездестірмеген болатын.

— Планетаңыз қандай тамаша. Теңіздер қай жерінде орналасқан?

— Оны мен біле алмадым, — деді географ.

— А? (бала патшаның көңілі түсіп кетті) Ал, таулар қай жерде?

— Оны да біле алмадым, — деп жауап қатты географ.

— Қалалар, өзендер мен шөлдер қай жерде орналасқан?

— Білмеймін, біле алмадым деймін.

— Апыр ай, ә! Сіз географ емессіз бе?!

— Иә, дәл солай. Бірақ, мен ел мен жерді араламаймын. Ешқайда саяхатқа шықпаймын. Оған уақытым жоқ. Қаланың да, даланың да санын алып, дала кезіп жүргендер нағыз географ емес. Өзендер мен тау-тастың, мұхиттар мен шөлдердің де қасына барып, зерттеп жүргем жоқ. Оның бәріне шұқшиятын шамам жоқ, әрі ол менің жұмысым емес. Мен сияқты оқымысты кабинетінен шықпай-ақ жаза береді. Бірақ, мен өзің сияқты бәрін өз көзімен көрген саяхатшыларды зерттеуші ретінде қабылдаймын. Сондықтан, кездесіп қалғанда олардың айтқандарын мұқият тыңдаймын. Көрген-білгендерінің бәрін қағазға түсіріп алам. Егер мен өз жұмысыма сол адамдардың арасынан біреуін таңдап алсам, оған сауалнама толтыртып, тексерем. Әсіресе, оның  адамгершілігі қандай дәрежеде екен, сонысы бәрінен маңызды.

— Неге адамгершілігі соншалықты маңызды? Оны не себептен  тексересіз?

— Өйткені, саяхатшы көрген-білгеніне өтірік қосса, апатқа ұшыратуы мүмкін. Аяқ астынан астаң- кестең сұмдыққа тап боламыз. Ішетін адамдардың да айтқанына сенуге болмайды.

— Ал, оларға неге сенуге болмайды?

— Өйткені,маскүнем адамның көзіне бәрі қосарланып, екеу болып көрінеді. Соның айтқанына сеніп, географ бір таудың орнына екі таудың суретін салуы мүмкін.

— Мен дәл сондай ішкіштің біреуін жолымда кездестірдім, ендеше.

— Әбден мүмкін. Егер саяхатшының адамгершілігі жоғары, ар-ұяттан аттамайтын болса, оның айтқанын жаңалық етіп кіргізуге болады.

— Оның қалай жасалатынын көруге бола ма? Жаңалықты айтам.

— Жоқ. Бұл өте күрделі жұмыс. Алдымен әлгі саяхатшының айтқаны рас болса, көргендерін дәлелдей білуі керек. Егер ол үлкен тау кездестірдім десе, дәлел ретінде ол үлкен тас әкеліп көрсетуі тиіс.

Неге екенін географ бір сәт балаға өзінен өзі алаңдап отырған сияқты көрінді.

— Ал, сен тау асып, тас басып тым алыстан келдің! Сен нағыз саяхатшысың ендеше! Сен маған өз планетаңды суреттеп берші, кәнеки!

Сосын географ қалың кітабының біреуін ашты да, қарындашын ұштай бастады. Саяхатшының сөздерін алдымен қарындашпен жазып алады. Ал, оның айтқандарын сиямен өшпейтіндей етіп жазу үшін, саяхатшы дәлелдерін алға тартуы міндетті. Онсыз болмайды.

 

— Ал, құлағым сенде, — деді географ.

— О! Менің тұратын жерім туралы айт дейсіз бе, айтайын, — деді бала патша. Ауыз толтырып мақтанатындай үлкен планета емес. Шап-шағын.Үш вулканым бар. Екеуі жарылуға дайын белсенді жанартау, ал үшіншісі сөнген. Бірақ, кім білсін, оны да біржақты айтуға болмайды.

— Иә, бірнәрсе туралы біржақты айттым, бітті деуге әсте болмайды, — деді географ оны қостап.

— Менің бір тал гүлім бар және.

— Гүлдерді есепке алмаймыз,  кітапқа да жазбаймыз, — деді географ.

— Ойпырмай, неге олай дейсіз?! Ол  керемет әдемі!

— Өйткені гүл деген үлбіреген бірдеңе.

— «Үлбіреген » деген қандай ол?

— Айналайын, география кітабы  ең керекті, ең құнды нәрселер туралы ғана жазады. Бүгін-ертең керек болмай қалатын сән емес ол. Таудың орны ауысуы мүмкін емес нәрсе екені белгілі емес пе? Сол сияқты теңіздің суы ешқашан да таусылмайды. Бұлар мәңгі жаратылған нәрселер. Міне, біз осындай мызғымайтын, маңызды заттарды жазамыз.

— Бірақ, сөніп қалған вулкандардың қайтадан отқа оранып, оянуы мүмкін ғой. Жаңағы сіз айтқан «үлбіреген» деген сөз нені білдіреді?

— Вулкандар сөнген бе, сөнбеген бе бізге бәрібір, — деді географ. Біз тауды ғана есепке аламыз. Ол ешқашан өзгеріске ұшырамайды.

— «Үлбіреген» дегеннің не екенін түсіндірмедіңіз ғой. Ол нені білдіреді? — деді бала патша өз сұрағына  жауап  алмай қоймайтын әдетіне басып.

— Ол «жақын арада түгі қалмайды, өзінен өзі жоқ болып кетеді» дегенді білдіреді.

— Сонда менің гүлім де жақын арада жоқ болып кете ме?

— Әрине

«Менің үлбіреген қайран гүлім-ай! — деп ойлады ішінен бала патша, — мына дүниеге қарсы тұратын оның қауқары да жоқ! Оның бар-жоғы төрт тікенегі бар! Ал, мен болсам оны жападан жалғыз қалдырып кеттім!»

Ол жолға шыққалы бері бірінші рет қатты өкінді.Бірақ, өзін- өзі демеп:

— Мен енді қайда, қалай қарай барсам болады, жөн сілтеп, ақыл қоса аласыз ба маған, — деп өтінді ол.

— Жер деген планетаны барып көргенің  дұрыс шығар. Елдер мақтайды…

Енді бала патша Жер қайдасың деп жолға шықты. Дегенмен, бар ойы гүлінде еді. (Гүлі есінен бір шықпай қойды).

 

 

 

 

 

 

 

 

Сафина Ақтай. Үйге қайтамын. Шаршадым

Сафина Ақтайжазушы. 1996 жылы Қарағанды облысында дүниеге келген, шығармалары республикалық басылымдарда жарық көрген. Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетін тәмамдаған.

Үйге қайтамын. Шаршадым

(Әңгіме)
 

Негізі оның жады тым нашар еді. Узайдың. Оның есімі — Узай. Жаңа ғана танысқан адамының атын ұмытып қалатын, тіпті еске сақтауға тырыспайтын да.

— Есіміңіз кім?

— Ғарыш

— Қуаныштымын.

— Мен де.

Екі күн өткеннен кейін Ғарыш үлкен үмітпен Узайға хабарласатын еді. Узай онымен қайда, қашан, тіпті не үшін танысқанын білетін. Алайда есімін ұмытқан еді. Сондықтан есіміңіз кім еді деп қайыра сұрайтын. Тек Ғарыштан ғана емес, бәрінен. Әлдекімдердің бұған өкпе артқанын көрсеңдер ғой. Шынымен адамдар есімін есте сақтамағаны үшін ренжиді екен. Узай онысына еш қымсынбайтын. Қайта ұмытып, қайта сұрайтын. Әлдекімдер оны тәкәппәр деп ойлайтын. Адамдарды әдейі ұмытады дейтін. Негізі оның жады тым нашар еді…

***

Сағат 23:02. Ұйықтаңдар. Әңгіме осымен тәмам…

Узай осылай дегісі келді. Алайда онсыз да ренжіп жүрген әлдекімдердің бұдан одан әрмен көңілі қалар еді. Сондықтан әңгіме жалғасын табады. Күні бойы шапқылап жүгіргеннен болар талықсып ұйықтап кетіпті. Түсінде бүгін таңертең жол бойында жолықтырған Үміт мырзаны көрді. Өзі де Үміт мырзаның шаштаразына бас сұқпақ болып жүр еді. Бүгін өзі жолықты. Екі жылда таудай денесі шағылып кеткен, еңкіш тартыпты. Баппен бастырылған мұрты аппақ, ал көздері тым шаршаңқы еді. Шынымен дәл өңінде көрген бейнесі түсінде де сол қалпында жаңғырып тұр. Үміт мырза Узайға емеурін білдіріп, аузын аша беріп еді кенет көзінен жас аға бастады. Құдды жас емес теңіз іспетті, тоқтамай ағып жатыр. Ол жас емес, қан екен. Узайдың ақ плащы әбден қанға малшынып кетіпті. Узай қалтасынан бет орамал алып Үміт мырзаның көзінен аққан қан-жастарды сүртпек болып ұмсынса да, денесіне қолы тимейді, құдды ашық шыныда тұрған жандай ұстатар емес. Сөйтсе, Үміт мырзаны Узай айнадан көрген екен. Айнаның бетін ұстапты, бетін ұстаған соң оның денесіне қолы қайдан тисін. Айнаға қарап тұрған Узай одан Үміт мырзаны көрді. Кенет айна қан жылай бастады, айнаның бетінен аққан қанды жас Үміт мырзанікі екен. Жоқ, айнада Үміт мырза жоқ, шынымен дәл алдында тұр екен. Енді қол соза бергенде әлгі аққан қан жылғадан жүгірген судай ұстатпай зуылдап кете барады. Бар жерді шарлап көкке қарай асау мұхиттай аласұрып, кенет қызарған ай болып туыпты. Узай өмірінде ондай қан қызыл түсті ай көрмеп еді. Айға қарай қадамдай бергені мұң еді, ай жалынға айналып мұны шарпып алыпты. Ақ плащын жалын шарпи бастады. Ол өртене бастаған екен. Узай айқайлайын десе, үні шықпайды. Денесі дір ете түсті де көзін ашты. Қан қызыл түсті ай мен жалын ғана есінде. Қалғанының бәрін ұмытыпты. Негізі оның жады тым нашар еді.

***

Желмен жалбалақтап ұшқан ақ пакет артынан біреу қуғандай зулайды. Әлдекім қоқысқа тастауға ерінген бе, әлде расымен бастырылмай көше шарлап кетті ме, белгісіз тарихы бар ақ пакет желігіп барып Узай кіргелі келе жатқан шаштараздың көшенің тұсына трапеция іспеттес қылып орнатқан ағаш жақтауына барып жабыса қалды. Саябырсыды. Узай шаштараздың есігін ашып қарап қалса, өзін көрді. Шашы желден әбден ұйысып қалыпты, айна соны дәл көрсетті. Сопақ есіктен әрі өте беріп еді алдынан Үміт мырза шыға келді. Бұл Үміт мырзаның жеке шаштаразы болатын. Неше жыл қатарынан осында шаш қияды, әрі өзі қожайын.

— Қош келдің, Узайжан. Қалың қалай? Бері қарай өте ғой. Бір стақан шай құйып жіберейін жаңа ғана демдеген едім.

— Қалыңыз қалай? Жағдай жаман емес, негізі. Узай тренчын шешкен күйі сөйлеп, табалдырықтан аттады.

Үміт мырза бір стақан ыстық шайды қоюлап тұрып құйып, Узайға ұсынды. Қолы дірілдейді екен. Узай оны кеше ғана көрсе де тағы да аппақ қудай сақал-мұртына көзін алмай қарады. Кенет көздеріне назар салды. Тым шаршаңқы көрінді. Жымиып отырса да ар жағында бір ауыр мұң жасырын тұр. Ол негізі байқалатын. Үміт мырза қолын шаюға тұрып кеткенде Узай шаштараздың бір бөлмесінде құдды мұражай іспеттес шағын бұрыштың барын байқады. Бір-екі рет келіп, шаш қидырып жүргенде байқамаған еді. Алтын түсті жылқының мүсіні, дәл кеше түсінде көрген қан қызыл түсті айы бар картина, тіпті ескі радио.

— Мен оны жақсы көрем.

Дауыс жақыннан шықты. Үміт мырза қолын сүлгіге сүрткен күйі Узайдың радионы ұстап тұрған қолдарына бір, радиоға бір көз тастады.

— Ол менің бала кезімнің куәгері һәм не деуші еді – естелік. Отанды сағынғанда осы бұрышқа жиі келіп тұрамын. Алыс емес қой, дәл жұмыстың жанында (Үміт мырза әзіл айтқандай езу тартты). Бізде мұны «қасірет» дейді Узай ханым, сағыныш…

— Отанға деген сағыныш па?

— Отанға. Үш жылдан бері табаным тимеген Отанға, үш жылдан бері көзім көрмеген бауыр, ата-анаға және бір уыс топыраққа.

Узай Үміт мырзаның алдындағы орындыққа жайғасты. Үміт мырза қолына су сепкіші мен қайшысын алып, әңгімесін жалғай түсті. Узай оның бейнесін айнадан барлап қарап отыр.

— Сол адамның өзегін өртеген маусымдағы түннен кейін туған жерге аяқ баса алмаймын деп кім ойлаған. Саясат бізді ойыншыққа айналдырады деп еш уақытта ойламаппын.

— Саясат – нашар.

— Ойыншы саясаткерлер тым ақылды еді, сол себептен олар бақытсыз болды. Бақытсыз адам өзгенің бақытын тартып алуға құштар бола ма сонда? Тіпті ең ұлысын. Төңкеріс деп бағаланғаннан кейін ол шекараға жақындап бара да алмадық. Барсақ, абақтыға тоғытып, я өлтірер еді. Біз үшін жалған әрі хақсыз саналатын айыптың тырнағына еш іліккім келмейді. Үміт мырза көзін бір нүктеге қадап, қайтадан қолындағы қайшысымен Узайдың шашының ұшын қылшықтап қия бастады.

— Үміт бар ғой?

— Үміт өлмейді ғой. Бірақ бәрінен де Отанға деген сағыныш жерлеп барады. Бұны тәлкек дейміз бе әлде қалай? Мен сияқты тағдырға тап болғандардың бәрі Отанын сатты деген жалған айыпқа жығылды. Сол бізді өртеп барады. Олар бізді қуғындай түсіп, жаныштағылары келсе де, Отанымыз өзектен тебе ме?

— Сонда әлдекімдердің ызбарлы қаһарынан туған жерге табан тіреу мұңға айналды ма?

— Айналғалы қай заман. Ана жақта тыныштық жоқ. Үміт мырза оң қолымен жүрегінің тұсын қағып қойды.

— Мұнда сізді ешкім де өзектен теппейді ғой.

— Отан деген адамда біреу ғана, Узайжан. Оның үш-төртеу болуы мүмкін емес.

— …

Кейде адам түсінде тым бақытты болып кетеді. Кейде керісінше. Сосын оның түс екеніне қатты қуанады. Ал кейде керісінше өкінеді. Узай жиі түс көретін. Мүмкін жиі ойланғаннан болар. Ал кейде керісінше ештеңе ойламайтын. Оның жазуы да айқыш-ұйқыш еді. Тек өзі ғана түсінетін. Негізі жазудың жаман болуы, әрі адамның тез жазуы оның интеллектуалдық деңгейінің жоғарылығын білдіреді деп жатады кейбіреулер. Мүмкін шынымен солай шығар. Бір күні ол өліп қалыпты. Мына жаһаннан ізім-ғайым жоғалыпты. Оны еш пенде іздемейді екен. Адамдар еш қамсыз тірлік етіп жүре береді екен. Олар тіпті өлетіндерін де ойламайды екен. Дәл қазіргі сәттің рахатын сез деген қағидатты ұстанған болса керек, дәл қазіргі сәттің рахатымен талай пендешіліктің лимитін құртып тыныпты. Узай оларға көктен барлап тұрды. Кенет аспанды қара бұлт торлап, көкте қан қызыл түсті ай туды. Узай ол айдан қатты қорқатын, өйткені ол ай емес жалын екен. Дөңгелене лапылдап жанған жалын. Узай оны біресе тозақ оты десе, біресе жәй ғана жанып тұрған от деп көрді. Тағы да плащымды жалын шарпыр деп Узай айдан қашқақтай тырмыса берді, тырмыса берді. Жалын оны қуып келе жатса да қаша алмайды екен. Орнынан қозғалар емес. Айқайлағысы келді. Көзін ашса, алдында ақ қабырға ғана тұр. Оның ойында қалғаны жалын ғана. Себебі оның жады тым нашар еді.

***

Ол апельсинді жақсы көретін, мандаринді де. Әсіресе қабығын аршып, айнаның алдына қоятын, сонда иісі бөлмені алатын. Сол үшін жақсы көретін. Үміт мырза ғой.

— Мандарин мен апельсиннен бересіз бе? Бір-бір келі.

Узай бүгін тым көңілді. Жаңа жыл келген сайын көтеріңкі бір көңіл күй адамды баурап алатын сыңайлы. Бірақ бұл факт емес, әркімде әрқалай. Узай қолына екі дорба ұстаған күйі шаштараздың есігін әрең ашты. Есікте 2019 деген шыршаның бейнесі бар әдемі сурет тұр екен. Басқасы орнында. Узайдың алдынан шыққан Үміт мырза да тым көңілді.

— Қош келдің, – деп ерекше нығырлай әрі әндете сөйледі.

— Мынау сізге.

— Маған? Ооо апельсин, мандарин. Жақсы көрем. Рахмет, Узайжан.

Узай ішкі бөлмеге өте бергенде Үміт мырза әдетінше шай құя бастады. Стақан шайды Узайға берді. Қолы дірілдейді екен. Кенет қолын қалтасына сұғып жіберіп көк құжат суырып шықты да Узайға ұсына берді. Кәдімгі жеке куәлік. Үміт мырзаның аты жөні, туған күні, айы, жылы. Узай түсінді. Үміт мырза азаматтық алыпты. Қуана күлімсіреп құжатты Үміт мырзаның өзіне берген Узай бұлай болады деп күтпеген еді. Үміт мырза құдды жансыз адамдай құжатты ұстаған күйі көзінен жасы мөлтілдеп тама берді. Ол жылап отыр екен. Құжаттың бетіне жылт етіп тамып, сосын үстелге қарай ағып кете берген бір тамшы жас.

— Мен оны тәрк еткем жоқ. Мен одан аяқ алып қашпадым. Мен Отаннан безінбедім. Қалай безінем? Мен сонда оны саттым ба? Үміт мырза қолындағы көк қағазға қайта-қайта қараған күйі «Мен оны саттым ба… амалсыздан… Ол менің анам ғой, Отаным менің анам. Анасы баласын өзектен тебе ме?» дегенді қайталай берді.

***

Антарктидада Жер атты үйге кіретін есік бар. Ағаштан жасалған, сықырлап ашылады. Ал Солтүстік Америка мен шығысындағы Тынық мұхиты сол үйдің терезелері. Картада бар қалған мемлекеттер сол үйдің бөлмелері. Үйдің мұржасы Солтүстік мұзды мұхитында орналасапты. Онда жылу бар, себебі түтін шығып тұрады. Узай мен Үміт мырза сол Жер атты үйдің Антарктидада орналасқан есігінен шығып кетті. Жерден тысқа шықса, көгілдір бір кеңістік бар екен. Мұнда уақыт деген түсінік жоқ екен. Мұнда бәрі Жер атты үйде болған қуаныш пен қайғыны білмейді екен, ешкім ешкімді танымайды. Жер атты үйде үстемдік құрып жүргендер мұнда қап-қара қоңыз іспетті екен. Уақыт оларды өзгелер танымайтындай етіпті. Себебі уақыттың жады тым нашар еді. Ана жақтан дәл Жер іспетті дөңгелек үйлер көрінді.

— Ана үйлерде қанша адам тұрады екен?

— Барғың келіп тұрса, сол жаққа қарай баралық.

Үміт мырза мен Узай Жерден алыстап, оның маңында бар дөңгелек үйлерге таяды. Есіктерін қақса, ешкім де ашпайды екен. Үміт мырза денесін сезбейді, қалықтап ұшып жүр. Өмірінде өзгеше еркіндікпен қауышқандай болды. Қалықтап ұшып жүріп, өзінің Жер атты үйінің тас төбесінен төне қарады. Анау жатын бөлмесі ғой, қонақ бөлмесі Еуразия материгінде орналасқандықтан болар үлкен екен. Ал ана тұста қан қызыл түсті ай көрінді. Үміт мырзаның жүрегі шым етті. Туған мекенге көктен көз тастады, бірақ ештеңе сезбеді. Қуаныш та, өрекпу де жоқ. Ол ондағы тас жүрек жандарды қатты аяп кетті. Себебі олар енді еркіндікпен дәл Үміт мырзадай қауыша алмайды. Олар еркіндігін қатыгездікке сатып жіберген еді. Қатыгездік еркіндікті енді еш уақытта қайтармайды. Ал ондағы қан қызыл түсті ай мұны шақыратындай. Шынымен шақырып тұр екен.

— Үміт, Үміт. Шақырып тұрған Узай екен.

— Есік қақсам ешкім ашпайды. Шамасы қонақ күткілері келмейтін сияқты.

— Жоқ, мүмкін олардың жағдайы жақсы шығар, олар бәлкім біртұтас бақытты отбасы болар. Сондықтан да бөтен жанды жолатпайтын шығар.

— Олар тіпті біз сияқты тысқа да шықпайды ғой.

— Тыныштық пен береке болса, тысқа не үшін шығады? Оларға өз үйінен жайлы жер жоқ.

— Ал біз тыста жүрміз ғой?

— Үйге қайтамын. Мен шаршадым…

— Бұл үйлер бізге есік ашпады. Жерге, өз үйімізга қайтайық онда.

— Ал егер өз үйіміз өзімізге есік ашпаса ше?

Узайдың да, Үміт мырзаның да жүрегі шым ете қалды. Есік ашпай қойса….

Жердің есігін екеулеп қақты. Тұтқасын жұлқи тартты. Айналаны мұхиттай меңіреу тыныштық басты. Алыстан мұнартып бұларға қан қызыл түсті ай қарап тұр екен. Ай жымиды. Бұлар да. Бұлардың ойына Жерге қайта оралмайтындары кіріп те шықпайтын сыңайлы. Мәз болып күлді. Ай да бұлармен бірге билей бастады. Меңіреу тыныштықты әдемі музыка бұзды. Еуразия материгінде, қонақ бөлмеде жатқандар әдемі музыка естіді. Әр кеш сайын әдемі музыка ойнап тұратын болды. Бір күні кенеттен музыка тоқтап қалды. Мүлдем.

Мерей Қосын. Мен жоқ жердегі «Менің өмірім» (пьеса)

Мерей Қосындраматург, жазушы, Т. Жүргенов атындағы Ұлттық өнер академиясының «кинотеледраматургия» мамандығы бойынша 2016-шы жылы бакалавр, 2018-інші жылы магистратурасын бітірді. UNIQUM ғылыми танымдық журналында журналист, newreporter.org сайтында медиасыншы болып жұмыс істейді

Мен жоқ жердегі «Менің өмірім» (пьеса)

(Соңғы әрекет)

(Эксперименттік драма)

 

Көз ішінде сақталған миллиондаған

суреттермен арпалыса ғұмыр кешкен

адам баласының сезімдері енді жер

бетінен алысқа бет алды.

Қатысушылар:

                                                                   

Қыз

Жігіт

Сурет адамдар

Оқиға көз ішінде өтеді. Адам көзінде сақталып қалған өмірдің әрбір

сәттері біздің санамыздан тыс Сурет күйінде ғұмыр кешеді. 

Бірінші бөлім

Бірінші көрініс

Сахна – көздің іші. Айналаның барлығы ақ қағаздарға салынған суреттер(картиналар). Әртүрлі Адамдар, оқиғалар, көріністер сахна айналасын (картиналар). Әртүрлі Адамдар, оқиғалар, көріністер сахна айналасын картиналар арқылы қоршап тұр. Көздің дәл ортасында орындықта сары көйлекті қыз отырады. Қыздың алақанына төбеден тамшы ағып түседі.

Қыз: Жиырма бес мың екі жүз алпыс екінші тамшы. Жып-жылы. Сыртта қатты жаңбыр жауып тұр. Мынаның төбесі тесік. Содан сорғалап ағып тұрған

тамшылар. Жоқ, бұл мүлде олай емес. Жаңбыр тамшысы болса, жаңбыр

тоқтағанша үздіксіз ағар еді ғой. Ал бұл тамшы анда-санда, әбден сарғайтып күттіріп барып ойламаған жерден сарт ете түседі. Бірде ыстық, бірде сап-салқын, көбінде орындығымды былғайды да кетеді. Мен бұның сырын ешқашан түсіне алмаспын.

Қыз орындығына шығып, төбесіне қарайды.

Қыз: Ештеңе көрінбейді. Бірақ бір тесік бары анық қой. Шынымен төбеде бір тесіктің бары анық, шығып кетуге болатын шығар, мүмкін. Бұрын қалай ойламағам? Қазір.

Жерге секіріп түсіп, айналасынан биіктеу бір зат іздей бастайды.

Қыз: Осы суреттерден басқа бірдеме көріне ме, жоқ па? Жынданып кететін шығармын. Жоқ, түсінбеймін, осы күнге шейін жынды боп кетпей қалай жүрмін? Ештеңеге ақылым жетер емес, басым бар, ал миым қайда?! Осы мен не іздеп жатыр едім? Иә, биіктеу бір зат керек.

Сахнаны айналып, әр жерді бір түртпектеп шығады.

Қыз: Құрып кетсін бәрі! Осы суреттерден басқа бірдеме көретін күнге жетем ба, жоқ па? Жоооқ, жоқ тиіспе, маған бұларға қол тигізуге болмайды.

(суреттерге апара жатқан қолын тартып алады)

Орындығына келіп қайта отырады.

Қыз: Қандай биік төбе, ештеңе көрінбейді! Мұнда баспалдақ тұрғызсам да, жете қоймаспын. Қуыстай бір саңылау көрінсе ғой. Жоқ. Ештеңе жоқ, бәрі бекер.

Орындығынан секіріп түседі тағы.

Қыз: Тыныштық, тыныштық, тағы тыныштық, тыныштық, тыныштық…… Бітпейтін, шексіз тыныштық.

Орындықтың жанына кеп төбесіне қарайды.

Қыз: Ей, тамшы! Өтінем, тағы тама берші, міне, менің орындығымның үстіне тама бер, мен оны сүртіп әуре болайын. Шын айтам, сенің дауысың сондай әдемі естіледі, мына әлемдегі ең ғажап үн мына сенікі сияқты. Сенің дауысың мені аз да болса үміттендіреді. Әйтеуір бір үн, қандай да бір дыбысты естудің соншалықты таңғажайып екенін сен білсең ғой. Ей, мен сені күтіп тұрмын деймін!

Орындыққа сүйеніп, жерге отырады.

Қыз: Жоқ, қалай түсінбейсің? Сен қозғалыссың. Сен менің алақаныма тамғанда мен өзімнің тірі екенімді, бірдеме сезетінімді түсініп, қалай қуанатынымды айтып жеткізе алмаймын.  Жоқ, бұл не өзі? Түсіне алар емеспін. Бұның ақыры қайда? Білесің бе, тамшы,  сен ағып түскен сайын мен күткен уақыт жақындағандай болады. Менің жерге оралатын кезім келгендей үміттенем.

Орнынан ұшып тұрып, ілулі тұрған картиналарға қарай бастайды. Күліп тұрғанәйел адамның суретіне жақындап келеді.

Қыз: Сіз кімсіз? Неге рахаттанып күліп тұрсыз? Даусыңызды шығарып күле салуға болмай ма? Осылай қатып тұрғаннан бір уақыт болсын шаршамайсыз ба? Сізден гөрі мен ылғи қозғалыстамын, өтірік болсын айқайлап күлем, жылаймын, әйтеуір осылай қозғалып жүрем ғой. Жарайды, қанша айтсам да, түк естімейсіз ия? Солай ма? Ия, солай екенін көріп тұрмын. Сізден гөрі бақытты сияқтымын шамасы.

Екінші суреттің жанына барады. Қыз бен жігіттің құшақтасып тұрған суреті.

Қыз:Сіздер де шаршамайсыздар, әлі құшақтасып тұрсыздар. Бір-бірінің бетіне бір рет болсын қараса қайтер еді, мүмкін бір-бірін танымайтын адамдар шығар. Қанша уақыт өтті, бұл екеуі әлі тұр. Жабысып қалған шығар мүмкін, білмеймін ғой енді.

Суреттердің бәріне бір қарап шығады.

Қыз: Бәрі сол бәз-баяғы қалпы. Біреуі ыржиып, біреуі тыржиып қатып, сол күйі тұр. Қаншама уақыт өтті. Білмеймін, бәлкім, жылдар, ғасырлар өткен болар, мен де сол сары көйлекпен әлі тұрмын.

Сахнаның ортасында ала сызықтар бар. Қыз сол ала сызықтармен жүріп өтеді.

Қыз: Бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті! ПАУЗА.

Ойланып қалады.

Қыз: Жоқ, бұлай емес, мен ол кезде өте көңілді болғам. Болмайды, қайтадан.

Ала сызықтардан қайтадан аттай бастайды.

Қыз: Бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жеті! Мен осылай өте көңілді келе жатқам. Кенет мен оң жағыма жалт қарадым. Қатты жылдамдықтағы көлік жаныма келіп, әрең тоқтады. Белгісіз адам маған қарады, мен оған қарадым. Қап-қара көздер болатын. Менің барым, бүкіл өмірім осы ала сызықтарда қалып қойғаны ма? Жоқ, мен осылай деп мың, миллион рет ойлаған шығармын. Әрине, олай емес. Олай болса, маған не болды? Жоқ, бәрібір де менің өмірім онда қалып қойған жоқ. Міне, осы жетінші сызыққа келгенде мен оның көзіне еніп кеттім. Бірақ мен дәл осы жетінші сызық бойында оны күтем. Ол мені тағы қайта көретін болады. Сосын мен жер бетіне, өз өміріме оралам. Бірақ ол сәт қашан келеді? ( қынжылып, айғайлап жібереді)Бәрібір де ол мені қайта көреді, мен оның өміріне енемін, солай мен тіршілікке, жер бетіне оралам. Гүлдер, құстар, көліктер, адамдардың даусы. Айқай-шу, бәрі керемет қой сондай.

Алақандарымен ала сызықтарды жабады.

Қыз: Ақ, қара, ақ, қара, ақ , қара! Қандай зеріктіретін түстер. Қайтадан. Бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жетінші сызық, мен сондай көңілді едім, ол маған жалт қарады. Мен де. Енді ол маған тағы солай қарайды. Мен өмір сүремін. Қызылды-жасылды, жалт-жұлт еткен тіршілікте, кәдімгідей тірі адам сияқты өмір сүремін. Ия, ол мені сөз жоқ, қайта көреді. Мен жер бетіне оралам.

Айналасындағы суреттерге бұрылып қарап қояды.

Қыз: Сонда сендер осылай қатқан күйлеріңде мәңгі тұра бересіңдер ме? Айтыңдаршы, сендер неге мен сияқты асықпайсыңдар? Өмір сүру туралы неге ойламайсыңдар?!.

Бір тамшы орындыққа ағып түседі.

Қыз: Міне, айттым ғой, ол мені естиді, тамшы мені естиді. Жиырма бес мың екі жүз алпыс үшінші тамшы!

Орындығындағы тамшыны қолымен сипап сүртеді. Көйлегінің етегімен тағы сүртеді.

Қыз: Мені осылай әуреге салғаның сондай ұнайды маған. Сен өзі қызықсың, менің отыратын орындығымды су қылып тастайсың, ал маған оны енді мына көйлегімнің етегімен сүртуге тура келеді. Әйтпесе, орындығыма жаным ашиды. Ал оны сүрткен сайын мына сары көйлегім кірлеп кетсе, кейін мен жерге оралғанда адамдардан ұят боп жүрмей ме. Соны да ойлаймын. Алақаныма тамшы десем, орындыққа тама қоясың, ал орындыққа аға бер десем алақаныма ыршып түсесің, сен өзі менімен ойнағанды жақсы көресің, ия? Бірақ маған да сенің осы қырсықтығың ұнайды, рас айтам. Сен болмасаң мына өлі тыныштықта ақылымнан алжасып кетер едім баяғыда.

Екінші көрініс

Құлаған заттың даусы естіледі. Қыз артына жалт қарайды. Ол белгісіз бір жігітті көреді. Жігіттің қолында дирижердің таяғы бар. Үстіне де музыканттың қара костюмін киген.

Қыз: Ей, адам? (Жігіт артына жалт қарайды.)Сіз кімсіз?

Жігіт: Ал сіз?

Қыз: Мен бе, мен әдемі қызбын.

Жігіт: Ау, ия, мүмкін.

Қыз: Жоқ, мен әдемі қызбын!

Жігіт: А, ия әрине, бойжеткен!

Қыз: Қолыңыздағы не зат?

Жігіт: Таяқша.

Қыз: Қалай?

Жігіт: Мен Манхэттенде симфониялық оркестрде осылай орындап тұрғам.

Қыз: Нені?

Жігіт: Нені? Композицияны. Оркестрмен бірге. Жоқ, міне, тыңдаңызшы, естіп тұрсыз ба?

Қыз: Нені?

Жігіт: Музыка, симфония даусын.

Қыз: Сіз кімсіз өзі? Дегенмен, сізді көргеніме қатты қуанып тұрмын.(Жақындап барып оның бетінен сипайды.)

Жігіт: Әдепсіздеу қыз екенсіз!

Қыз: Шын айтам, мен қатты қуанып тұрмын.

Жігіт: Бұл не өзі?

Қыз: Көз.

Жігіт: Көріп тұрмын, кімдікі?

Қыз: Кімдікі дейсіз бе, білмеймін мен де.

Жігіт: Ал сіз кімсіз?

Қыз: Мен бе? Білмеймін. Ал сіз?

Жігіт: Жаңа айттым ғой. Үлкен Манхэттенде, концертте дирижерлік етіп тұрғам. Біздің оркестор таңғажайып музыкант (George Frideric Handel) Гендельдің (Sarabande) «Сарабанда» деген симфониясын орындап жатқан. Қолымда мына таяғым бар болатын.

Қыз: Сосын…

Жігіт: Сосын, осы жерде есімді жидым.

Қыз: Қалай енді?

Жігіт: Мен өзімді бір түрлі сезініп тұрмын.

Қыз: Қалай енді?

Жігіт: Ау?

Қыз: Қалай енді?

Жігіт: Қалай енді? Не қалай енді?

Қыз: Қалай енді?

Жігіт: Ау, сіз осы… Жоқ мен түс көріп тұрмын-ау, шамасы. Иә. Мына суреттегі кімдер?

Қыз: Білмеймін.

Жігіт: Сіз меніңше тек сұрақ қойғанды ғана білесіз- ау.

Қыз: Сіз де менің орнымда болсаңыз… түсінесіз бе, жоқ, сіз мені мүлде түсінбейсіз! Сіз маған ерекше қуаныш сыйлап тұрсыз.

Жігіт: Ол үшін қуаныштымын. Бірақ енді мен қашан оянам? Мүмкін сіз маған, әлде мен сізге, екеуміз бір-бірімізге көмектесерміз?

Қыз: Бері келіңізші. Міне, ала сызықтарды көріп тұрсыз ба?

Жігіт: Ия. Енді… осы арқылы жолдың арғы шетіне өту керек шығар.

Қыз: Қандай жол? Сіз мені тыңдаңызшы алдымен. Мынау ала сызықтар. Мен осы сызықтар бойымен жүріп келе жаттым. Үстімде осы көйлегім, дәл осылай күліп келе жаттым. Сөйтіп, жетінші сызықты басқанымда оң жағымнан қатты жылдамдықпен бір көлік кеп зорға тоқтады.  Сол сәтте мен оң жағыма жалт қарадым. Сосын сол көлік ішіндегі белгісіз қара көздердің ішіне еніп кеттім. 

Жігіт: Бұл не? Ертегі ме?

Қыз: Қайдағы ертегі? Мен сізге бұл жерде қалай пайда болғанымды айтып тұрмын. Және сіз ештеңе білмейсіз. Мен осы құрып кеткір ақ, қара түстердің ішінде қанша жыл, қанша ай өмір сүріп келе жатқанымды да білмеймін. Міне, мына бұрыштан, қараңызшы, тамшы ағып тұрады, мен оны санаймын. Жаңа сіз келерден бұрын ғана жиырма бес мың екі жүз алпыс үшінші тамшы менің алақандарыма ағып түсті. Ып-ыстық. Мен осылай қалт жібермей оларды санап отырам.

Жігіт: Жалықпайсыз ба? Қателесіп кетпейсіз бе? Босқа уақыт өткізу ғой бұл!

Қыз: Босқа уақыт өткізу? Пауза. Көрдіңізбе, уақыт бар.

Жігіт: Сіз тым ерке бірақ ақымақтау қыз екенсіз.

Қыз: Ал сіз тым дөрекісіз. Мен сіздей адамды өмірімде бірінші рет көріп тұрмын. ПАУЗА. Ия өмірімде бірінші рет тірі адаммен сөйлесіп тұрған сияқтымын.

Жігіт: Кешіріңіз, мен сізді ренжітіп алған сияқтымын. Бірақ сіз де мені тыңдаңызшы. Қараңыз, қалай ойнайды екем. Міне, осы таяқтың ұшына қарап, бүкіл оркестор қосылады. Музыканы естіп тұрсыз ба?

Қыз: Музыка? Жоқ, мен тек сіздің таяқты ебедейсіз қимылдатқаныңызды ғана көріп тұрмын.

Жігіт: Сіз әуелі мұқият құлақ түріңіз. Жақсылап тыңдаңызшы, міне, қайырмасы. Оһ, менің сүйікті Сарабандам!

Қыз: Шын айтам, мен ештеңе ести алмадым.

Жігіт: Саңыраусыз ба?

Қыз: Бірақ, мен сізді естіп тұрмын ғой. Тастаңызшы таяқты, бұл барып тұрған алдау.

Жігіт: Сарабанда алдамайды! Ол арқылы сіз өмір сүресіз!

Қыз: Ал мен  өмір сүріп жатырмын деп ойламаймын.

Жігіт: Тыңдаңызшы! (Музыка өшеді.)Бұл нағыз өмірдің өзі.

Қыз: Сіз маған айтыңызшы, мен жер бетіне, өзіме орала алам ба? Мен өзім жайлы жиі ойлаймын.

Жігіт: Сонда не ойлайсыз?

Қыз: Мен өзі қандай адам болды екенмін? Мүмкін әлі де жер бетінде өмір сүріп жатқан шығармын. Бірақ мен қазір осындамын ғой, ешқандай өткенсіз, болашақсыз.  Сонда қашан өзіме оралам?

Жігіт: Онда мен де сіз сияқтымын ғой шамасы. Не болып кетті өзі? Сонда біз кімбіз, қайдамыз?

Қыз: Мен үнемі осы жетінші сызыққа келем де, жер бетіндегі тура сол сәттегі өзім сияқты күліп тұрам. Ол мені тағы көрсе екен, көрсе мен осылай, жер бетіне, өз өміріме оралам. Солай ғой? Мен соған сенем.

Жігіт: Рас айтам, сіз дәл ақымақтар сияқты ойлайсыз және сөйлейсіз. Жоқ, неге бәрі түсініксіз боп кетті? (Суреттерге қарап)Адамдар бір-біріне қатты ұқсайды. Бірақ оларды көздерінен ажыратуға болады. Маған қараңызшы

Қыз: Ия.

Жігіт: Сіздің көздеріңіз өте әдемі!

Қыз: Өтірік айтпаңыз, сіз мені ақымақ деп ойлайсыз.

Жігіт: Ақымақтығыңыз рас енді, бірақ мен сізге көздеріңіз туралы айтып тұрмын қазір.

Жігіт артына бұрылады да сахна сыртына қарай жүгіріп кетеді.

Қыз: Ей, қайда кеттіңіз, тоқтаңыз, тоқтаңызшы!

Оның артынан жүгіріп сахнаның оң жағына бұрышқа дейін барады. Ал жігітсол жақтан жүгіріп шығады.

Қыз: Сіз қайда кеттіңіз, не істеп жүрсіз?

Жігіт: Мен шапалақтың, қатты айқай-шудың даусын естідім.

Қыз: Қайдан? Мен неге ести алмаймын? Сіз мені алдамаңыз.

Жігіт: Залдың, халықтың айқай шуы менің құлағымнан кіріп, жан дүниемді

төңкеріп бара жатыр. Бірақ енді тоқтап қалды. Ештеңе ести алмай тұрмын мен де. Ақылымнан адасқан шығармын, әлде түс көріп жатырмын ба? Сіз кімсіз, айтыңызшы маған?

Қыз: Ал сіз кімсіз?

Екеуі де күліп жібереді.

Қыз: Мен бишімін, ия мен балеринаға ұқсайтын сияқтымын. Мен ол жайлы көп ойладым. Мына ала сызықтармен өтіп бара жаттым. Көңілді едім. Үстімде дәл осы сары көйлегім. Сіздіңше мен кім болуым мүмкін? Мен сондай көңілді болдым және үстімде сары көйлегім бар еді. 

Жігіт: Сіз өмір туралы ештеңе білмейсіз. Кешіріңіз, бірақ мен сізді ешқандай балеринаға ұқсата алмаймын. Сары көйлек киген, өзі көңілді, езуі екі жаққа кеткен, көшеде, жол бойында балмұздақ сатып тұрған қызға көбірек ұқсайсыз.

Қыз: Жоқ, сіз менің ашуыма тимеңіз. Кешірерсіз, мен де сіздің дирижер екеніңізге ешқашан сене алмаймын, себебі мен анау сіз айтқан Сарабанданы естіген жоқпын. Құр таяқты ұстап алып, оңды-солды қимылдатқаннан керемет музыка туады дегенге сенбес едім.

Жігіт: Себебі сіз ести алмайсыз!

Қыз: Себебі сіз өтірік айтасыз!

Жігіт: Себебі…. сіздің көздеріңіз сондай әдемі!

Қыз: Сіз тағы өтірік айттыңыз! (Орындығына барып отырады.) Шындығында мен өзімді ешқашан көрмеген сияқтымын, көзімнің түсі қандай, бетім, аузым, мұрным қалай жаратылған, мүмкін менің бетімде бір кемшілік бар шығар? Әрине, мен өзімді сұлу жаратылыспын деп есептеймін. Бірақ оған да сену қиын. Себебі мен өзімді ешқашан көрген емеспін ғой.

Жігіт: Мен де өзімді ешқашан көрмеген сияқтымын.

Қыз бен жігіт бірбіріне қарап тұрып қалады.

Жігіт: Мен өзімді сіздің көзіңізден көріп тұрмын.

Қыз: Мен де.

Осы сәтте төбеде ілулі тұрған екі картина бірінен кейін бірі жерге құлап түседі. Қыз селк етіп артына қарағанда, жігітқараңғылық ішінде ғайып боп кетеді.

Үшінші көрініс

Сахнаға сурет кейпіндегі адамдар шығады. Олар бір топ және бірдей ақ түсті киім киген. Бәрінің көздері қара матамен байланған. Бәрі бір-бірінің артынан тізіліп сахнаға шығады. Жүрістұрыстары робот сияқты, яғни жансыз суреттер, тек салқын дауыспен, ешқандай эмоциясыз сөйлей алады. Қыз жігітті іздеп жүргенде, олар келеді. Қыз таңғалады.

Қыз:Сіздер кімсіздер?

Бірінші сурет:Суреттер.

Екінші сурет:Біз суретпіз. 

Үшінші сурет:Бізге қосыл.

Төртінші сурет:Бізге қосылуыңды талап етеміз.

Қыз:Не үшін?

Бесінші сурет:Біз жүріп келеміз.

Алтыншы сурет:Бізге бәрі шетінен қосылып жатыр.

Жетінші сурет:Біз көбейіп келеміз.

Сегізінші сурет:Бәріміз суретпіз.

Тоғызыншы сурет:Сен де суретсің.

Оныншы сурет:Бізге қосылуыңды талап етеміз.

Қыз:Жоқ, мен ешқандай сурет емеспін. Өздеріңіз қызық екенсіздер. (Күледі.) Мен бе сурет? Жоқ!

Бірінші сурет:Бізге қосылуыңды талап етеміз.

Қыз:Мен адаммын! Ия, адаммын. Міне, күлдім, жылай да алам. Міне, менің басым, аузым, шашым, жүрегім соғып тұр, бәрі орнында.

Екінші сурет: Қайталап айтамыз.

Үшінші сурет:Бізге қосыл!

Қыз:Жоқ, сіздер маған сенбейсіздер ме? Қараңыздаршы, міне, көрсетейін. Міне, мынау ала сызықтар. Мен осы сызықтар бойымен жүріп келе жаттым. Үстімде осы көйлегім, дәл осылай күліп келе жаттым. Сөйтіп, жетінші сызықты басқанымда оң жағымнан қатты жылдамдықпен бір көлік кеп зорға тоқтады. Мен қатты қорықтым сол сәтте. Сол үрей менде әлі бар. Сол сәтте мен оң жағыма жалт қарадым. Сосын сол көлік ішіндегі белгісіз қара көздердің ішіне еніп кеттім.

Төртінші сурет:Біз асығыспыз.

Қыз:Жоқ, сіздер мені түсінбедіңіздер ме? Осы жерде, мына көздің ішінде өмір сүріп жатқаныма қанша уақыт болғанын да білмеймін. Қанша заман өткенінен жаңыла бастадым.

Бесінші сурет:Бізге асығу керек.

Қыз:Міне, мына бұрыштан тамшы ағып тұрады. Қайдан түсетінін білмеймін. Бірақ алақаныма кейде оның ыстығы, кейде салқыны сезіледі.

Алтыншы сурет:Біз асығыспыз.

Қыз:Мен сол тамшыларды санап отырам, біреуін де мүлт жібермеймін. Сосын…

Жетінші сурет:Бізге асығыспыз. Бол тез.

Қыз:Қайда?

Сегізінші сурет:Нұх пайғамбарға

Қыз:Ол кім?

Тоғызыншы сурет:Әлемді тағы топан су басқалы жатыр.

Қыз:Мен әлі ештеңе түсіне алмадым.

Оныншы сурет:Топан судан бәрімізді құтқару үшін Нұқ пайғамбар келе жатыр.

Қыз:Осы жерге ме? Аа… анау аққан тамшы сол судан емес пе осы?

Бірінші сурет:Біз асығыспыз.

Екінші сурет:Бізге қосылуыңды талап етеміз.

Қыз:Сонда бәріміз тізіліп қайда барамыз?

Үшінші сурет:Құдайдан Нұх пайғамбарды тағы жіберуін сұраймыз.

Төртінші сурет:Бәріміз тілейміз

Бесінші сурет:Бізге қосылуыңды талап етеміз.

Қыз:Жоқ, мен ешқайда да бармаймын. Мен осында, осы ала сызықтар үстінде жер бетіне қайта оралатын сәтті күтемін. Белгісіз көз жер бетіндегі мені тағы көреді, сосын мен өзіме, жер бетіне ораламын.

Алтыншы сурет:Біз онда саған күш қолдануға мәжбүр боламыз.

Қыз:Жоқ, тоқтаңыздар. Сіздерді түсінбедім.

Жетінші сурет:Қосылу керек.

Қыз:Жоқ, жақындамаңыз, әйтпесе қазір мына орындықтан секіріп кетемін.

Сегізінші сурет:Жер жоқ.

Тоғызыншы сурет:Сіз құламайсыз

Оныншы сурет:Сіз өлмейсіз

Бірінші сурет:Сіз бізге қосылуға тиіссіз.

Екінші сурет:Сіз суретсіз. 

Үшінші сурет:Бізге қосылыңыз.

Қыз:Жоқ, тоқтаңдар, мен сурет емеспін.

Төртінші сурет:Тамақтанасыз ба?

Қыз:Қалай?

Алтыншы сурет:Ұйықтайсыз ба?

Жетінші сурет:Дәрет қыласыз ба?

Қыз:Бәрін білетін сияқтымын, бірақ ешқашан ол туралы ойлап көрмеппін.

Сегізінші сурет:Сіз суретсіз!

Тоғызыншы сурет:Біз тағы ораламыз.

Төртінші көрініс

                                     Сахнада қыз жалғыз өзі қалады.

Қыз:Сіз суретсіз, яғни мен суретпін! Ия, олар мені суретсің деді, кәдімгі мыналар сияқты сурет, сонда мен Суретпін бе?! Мен Суретпін! Пауза. Сурет болмасам, бұл суреттер арасында не істеп жүрмін? Мен кіммін? Бұл көздің ішінде не істеп жүрмін? Бұл  не? Бұл қай жер? Бұл кімнің көзі? Олар кімдер? Олар да сурет! Ал мен ше? Жоқ! Мен қалай сурет болам? Бұл Өтірік! Ия, бұл өтірік! Сурет деген міне, мыналар, сендерсіңдер! Еш қозғалмай осы қабырғада мелшиіп қатып ілініп, салпиып тұрғандарыңа қанша болды, білесіңдер ме? Мысалы мен өзімнің бұл жерде қанша уақыт болғанымды білем, себебі мен тамшыны санап отырдым, ия сол тамшының саны – менің осында өткізген уақытымның өлшемі.

Тамшы ағады.

Қыз: Ооо, міне, жиырма бес мың екі жүз алпыс төртінші тамшы! Ия, бұл не сағат па, күн бе? Бәрібір бұл уақыт… Ия, осы сан – менің көз ішіндегі, өлі тыныштықтағы өмірім! Ей, ақымақ тамшы, саған айттым ғой, менің мына орындығымды бір күні ортасынан тесіп түсірмесең болғаны. (Алақанымен орындықты сүртеді.) Ал орындықты алып тастайын десем, ешқандай дауыс ести алмай қалам да, санаудан жаңылып қалам, сондықтан мейлі, бұл орындықты бір күні тесіп тастасаң да мен саған еш ренжімеймін, тек жер бетіне оралсам болғаны. Жер бетіне адам болып оралсам, ия, мен сурет емеспін! Ол анық қой. Сен не дейсің, тамшы?! Олардың айтқаны ақымақтық қой, өзің ойлашы. Ия, бірақ менің ұйықтамайтыным, түс көрмейтінім және тамақ жеп, біреуді сүймегенім де рас, бірақ бұл мені сурет деген сөз емес қой. Мысалы, мен күлемін, жылай да аламын, жүрегім қатты соғып біреуді күте де аламын! Оны сен жақсы түсініп тұрсың ғой, айтшы, Тамшы! Айтыңдаршы, сендер қалай ойлайсыңдар?

Ол қабырғадағы ілулі тұрған картиналарды аралап жүріп сөйлейді.

Қыз:Сендер айтыңдаршы, үнемі менің жанымдасыңдар ғой, мені жақсы білесіңдер! Мен сендер сияқты мелшиіп қатып, қабырғада ілулі тұрған жоқпын ғой, дұрыс па? Мен сендерге аузым талып, жағым қарысқанша сөйлеймін, қызықты бірдемелер айтып, өзіммен өзім күліп, талай рет жыладым да. Ия, талай рет. Демек, менің сурет емес екенім анық қой. Жоқ, мен не үшін бұл туралы қайталай бердім. Олар айтса айта берсін, өздері сурет болғасын мен сияқты сұлу адам бола алмағандарына күйінеді. Ия, олар қатты күйінеді. Жоқ, олар күйінуді де білмейтін сияқты, жан ашуды да, жақсы көруді де, біреуді күтуді де олар білмейді.

Орындығына келіп отырады.

Қыз:Ол қайда кетті? Ол неге ғайып болды? (Күледі.) Көздерің әдемі

екен деп қояды, ал өзінің көздері қандай ғажап екенін тіпті білмейтін сияқты.

Ол келеді. Қандай бақытты сәт, оның жанында болу, онымен бірге болу қандай ғажап сезім, қандай қызық, мен аузым шаршап жалғыз өзім сөйлей бермеймін, ол да сөйлейді, екеуміз бірге күлеміз, айтысамыз да, қызық қой бәрі. Ол мені мына тыныштықтан, жалғыздықтан құтқарады. Менің кеудемді ыстық сағыныш басып барады. Пауза.

Ол ала сызықтар үстінде жүре бастайды.

Қыз:Келеді, келмейді, келеді, келмейді, келеді, келмейді, келеді, келмейді, келеді, келмейді.

Ала сызықтар аяқталып қалады да, ол жерге отырып қалады. Пауза. Ол орнынан атып тұрады да,суреттерді санай бастайды.

Қыз:Келеді, келмейді, келеді, келмейді, келеді, келмейді, келеді, келмейді, келеді, келмейді…

Ол сахнаның бір шетінен бастап екінші шетіне жеткенде соңғы суреттің орнында жігіт тұрады. Жігіт қолындағы таяқшасымен музыка ойнағандай өзінен өзі қозғалып тұр. Қыз: Ей, адам!
 Жігіт: Сарабанда!

Қыз: Не дедіңіз?

Жігіт: Сарабанда!

Қыз:Кім?
 Жігіт: Музыканы айтам!

Қыз өзін Сарабанда деп шақырды деп қатты қуанып барып, басылып қалады.

Қыз: Мен сіздің келетініңізді білгем!

Жігіт: Қалай білдіңіз?

Қыз:Сіз жүректің өз иесінің сұрағына жауап беретінін білесіз бе?

Жігіт: Сонда сіздің жүрегіңіз не деп жауап берді? Сіз одан не сұрадыңыз сонда?

Қыз: Жүректен бе? Бәрін сұрадым! Мені мына тыныштықтан құтқаруын, жер бетіне оралуыма көмектесуін сұрадым.

Жігіт: Енді ол тілегіңізді қабыл алды ма?

Қыз: Білмеймін, бірақ ол маған көмектесіп жатқан сияқты.

Жігіт: Жоқ, мен неге тағы мұнда тұрмын? Жаңа ғана Сарабанданың екінші бөлімін орындауды бастап жатқан сияқты едік қой. Не болып жатқанын түсінсем бұйырмасын.
 Қыз: Ал менің қуанышымда шек жоқ. Сіз ше, мені көргеніңізге мүлде қуанып тұрған жоқсыз ба?

Жігіт қызға жақындап келіп, көздеріне ұзақ қарап тұрады.

Жігіт: Білмеймін, мен ештеңе білмей тұрмын. Бірақ… мен шын сұлулықты көріп тұрмын.

Қыз үнсіздікті бұзғысы кеп жігіттің қолындағы таяқты тартып алады.

Қыз: Бұның қандай сиқыры бар екенін түсіндіріңізші! Қане, сіздің Сарабандаңыз қайдан, қалай шығады?

Жігіт қыздың қолынан ақырын ұстайды да, қозғалта бастайды.

Жігіт: Осылай бастап нотаны ауада тербетесіз.

Қыз: Ал бұдан не пайда? Ешқандай үн естімесең, айтыңызшы, мен шындығында ештеңе де ести алмай тұрмын. 

Жігіт: Сіз көзіңізді жұмыңызшы, енді естіп тұрсыз ба?

Осы сәтте тамшы ағып түседі. Қыз жүгіріп отырып аққан тамшыны алақанына салып әбігер болады.

Қыз: Бұл жиырма бес мың екі жүз алпыс бесінші тамшы. Еш жаңылыссыз, бұл тамшы сондай ыстық.
 жігіт:  Тамуын тамады, бірақ одан не пайда? Бұның несі қызық, түсінбеймін?

Қыз: Айтпақшы, мен сізге қызық нәрсе айтып берейін. Ол сізді сөзсіз қызықтырады. Жаңа ғана. Осы жаңа ғана, көздерін қара матамен байлаған, үстеріне аппақ киім киген көп адам келді де, маған былай деді: «Сен Суретсің, сен бізге қосылуың керек».  

Жігіт: Қалайша? Неге оларға қосылуың керек?

Қыз: Соны білмеймін. Олар Нұх пайғамбар деген кісіні күтіп жүрміз дейді. Ол бізді топан судан құтқаруға келе жатыр дейді.
 Жігіт: Топан су?

Қыз: Ия, топан су деді. Ал бұл апаттан бізді Нұх пайғарымыз ғана құтқарады дейді.

Жігіт: Қызық екен! Ал, сені неге сурет дейді?

Қыз: Сол өзім де түсіне алмай-ақ қойдым. Мен оларға өзімнің бүкіл сезімім

бар Адам екенімді, әрі көп өтпей жер бетіндегі өміріме оралатынымды айттым. Бірақ олардың сұрақтары, сөздері расында біртүрлі түсініксіз болды.

Жігіт: Бәрі біртүрлі. Ия, рас, мұнда бәрі біртүрлі ерекше, тіпті көңілсіз, ал менің музыкам…

Қыз: Сізге бұл жер шынында да көңілсіз бе?

Жігіт пен қыз бірбіріне тағы ұзақ уақыт қарап қалады.

Жігіт: Бірақ сіздің жаныңызда болу тіпті біртүрлі!

Қыз: Қалай сонда?

Жігіт: Білмеймін, өзім де түсіне алмаймын, бірақ кеудемде басқа музыка ойнап тұрады.

Қыз: Сарабанда ма?

Жігіт: Жоқ, Сарабандадан да ғажайып, тілмен жеткізу мүмкін емес, сондай таңғажайып жаңа музыка. Мен оны мына кеудемнен естіп тұрмын.

Қыз: Ал ол музыканың аты қалай?

Жігіт: Өзім жоқ жердегі менің өмірімнің мәнін айқындайтын тамаша туынды. Ол Адамның сүйіспеншілігі туралы.

Қыз: Тамаша ой екен, бірақ аты қалай?

Жігіт: Білмеймін. Ал мен сізден атыңызды сұрасам айта аласыз ба?

Қыз: Менің атым ба?

Жігіт: Ия, сіздің есіміңіз.

Қыз: Адам, сұлулық, махаббат, жасампаздық, сүйіспеншілік! Бәрі менің атым.

Жігіт қызға жақындап келеді де қолындағы таяқшаны бірге қозғалта бастайды.

Қыз: Кешіріңіз, мен тағы да ештеңе естіп тұрған жоқпын, құр таяқты қозғалтып жатқандаймыз.

Жігіт: Көзіңді жұм! Бұл Адам, сұлулық, махаббат, жасампаздық, сүйіспеншілік туралы, бұл сен туралы!

Қыз: Жоқ, кешір мені, мен әлі ештеңе естіп тұрған жоқпын. Сіз мені ақымақ қылып тұрсыз ба? Ештеңе естілмейді, мен көзімді аша берем, маған ренжімеңіз.

Қыз көзін ашқанда жігіт ғайып болып кеткен еді.

Қыз: Ей, ақымақ, қайда кеттің тағы?

Сахнаның жанжағынан іздестіре бастайды.

Қыз: Ей, сен тағы тығылып қалдың ба? Қайда кеттің, маған қалай ойнау керектігін жақсылап үйретпедің ғой. Сенің таяғың менде қалды, алып кетші! Маған бұл бос өтіріктей көрінеді және ұнамайды да! Алып кет! Тез! Ей, қайдасың?

Ол бүкіл жерді қарап шығады. Таба алмаған соң, орындығына келіп отырады.

Қыз: Ол міндетті түрде, мына таяқты алып кету үшін қайта келеді. Мен енді оны ешқайда жібермеймін.

Қыз күтеді, бірақ жігіт оралмайды.

Бесінші көрініс

Қыз: Тағы жалғыз қалдым ба?

Айналасын бір шолып шығады. Таяққа ұзақ уақыт қарап тұрып қалады.

Қыз: Тағы тыныштық. Бұны қозғалтса шынымен де дауыс шыға ма екен?!

Таяқты әрліберлі қозғалтып көреді.

Қыз: Жоқ, өтірік бәрі. Мүмкін мен шынымен де керең шығармын. «Сенің көздерің сондай әдемі»

Сахнаның екі жағына қайта қайта жүгіріп, жан жағын қарап шығады.

Қыз:Ол тағы кетіп қалды, бірақ қайта оралады. Ол мына затын алып кету үшін қайта  оралады. «Сарабанда» ия, «Сарабанданы» маған орындап беру үшін тағы келеді. Мен оған шексіз сенемін. Сендер қалай ойлайсыңдар?

Айналасындағы суреттерді шолып шығады.

Қыз:Ол қайтып орала ма? Ия, ол қайтып келеді және мені өзімен бірге жер

бетіне ала кетеді. Сөйтіп мен сендерден құтыламын. Ей, тамшы, ал, сен қалай

ойлайсың? Ол тағы келеді ғой ия, және маған Сарабанданы орындап береді,

мен бұл жолы музыканың даусын міндетті түрде еститін боламын.

Алақаныма тама қойшы, мен сені күтіп отырмын, ей, тамшы!

Сахнада суреттер қайта пайда болады. 

Бірінші сурет: Ол енді ақпайды.

Екінші сурет: Ол енді оралмайды.

Үшінші сурет:Сен естімейсің. Көрмейсің.

Төртінші сурет:Сен суретсің.

Бесінші сурет:Сен бізге қосылуға тиіссің.

Алтыншы сурет:Біз Нұх пайғамбарды күтеміз.

Жетінші сурет:Ол келе жатыр.

Сегізінші сурет:Сен суретсің.

Тоғызыншы сурет:Бізбен бірге болуға тиіссің.

Қыз:Жоқ, мен сурет емеспін.

Оныншы сурет:Енді боласың.

Қыз:Жоқ! Көресіңдер, мен жер бетіне ораламын. Міне, көріп тұрсыңдар ма?

Мынау таяқ сондай қасиетті, бұдан музыка шығады. Бұның иесі қазір қайтып 

келеді. Мен оны күтіп отырмын.

Бірінші сурет:Ол келмейді.

Қыз:Жоқ, келеді.

Екінші сурет:Ол енді оралмайды.

Қыз:Жоқ, ол мына затын алуға келеді. Бұл таяқ ол үшін өте қымбат. Және ол сондай керемет жан. Ол маған тамаша өмір сыйлайды. Сендер оның маған не дегенін білмейсіңдер ғой. Ойланып көріңдерші. Ол ерекше. Ол адам. Түсінесіңдер ме? Ол адам, мен оның жанында ерекше сезімді бастан кешірем.

Үшінші сурет:Бұл жалған ой.

Төртінші сурет:Адамның сандырағы.

Қыз:Сендер оны білмейсіңдер де, менің мына жаным оны маған тартады. Менің махаббатым оны осында қайта әкеледі. Бұл ақиқат. Сендер бұны ешқашан сезіне алмайсыңдар.

Бесінші сурет:Зодиак жүйесі қирады.

Қыз:Не дейсің?

Бесінші сурет:Зодиак жүйесі қирады.

Алтыншы сурет:Енді суқұйғыштар мен балықтар, тауешкілер мен егіздер болмайды.

Қыз:Ол не?

Жетінші сурет:Уақыт қирады.

Қыз:Қалай?

Сегізінші сурет:Себебі тіршілікті ұстап тұрған махаббат жойылды.

Қыз:Махаббат жойылды? Бұл сіздер үшін шығар, мүмкін!

Қыз рахаттана күледі.

Қыз: Әрине, суреттерде ешқашан махаббат болған емес.

Тоғызыншы сурет:Жердің тартылыс күші.

Қыз:Ол не?

Оныншы сурет:Ол бір асқан ақылды адамның ойлап тапқан заңы болатын.

Қыз:Заң ба? Бұл керемет дүние шығар.

Бірінші сурет:Бұл өтірік болатын.

Екінші сурет:Бірақ оны ешкім білген жоқ.

Қыз:Ақылды адамның ойлап тапқан заңы қалай өтірік болады? Сендердікі өтірік шығар, бәлкім?

Үшінші сурет:Оның ойлап тапқан тартылыс күші дегеніміз МАХАББАТ болатын.

Қыз:Тартылыс заңы мен махаббатың бір-біріне қандай қатысы бар? Ол ақылды кісі жай ғана керемет жаңалық ашты ғой.

Төртінші сурет:Кереметтігі сондай, адамдар ол туралы ойлай алмайды.

Бесінші сурет:Тартылыс – тіршілік арасындағы махаббат.

Алтыншы сурет:Жер мен оны мекендеушінің тамырындағы махаббат оларды ұстап тұр.

Жетінші сурет:Сондықтан жануарлар ауаға қалқып кетпей, жерде жүреді.

Қыз:Ал құстар ше?

Сегізінші сурет:Олар да белгілі бір қашықтыққа дейін көтеріле алады. Бәрі қайтып жерге оралады.

Тоғызыншы сурет:Жер мен оның бетіндегі тіршіліктің арасын махаббат жалғап тұр.

Оныншы сурет:Ал жер бетінен алыстаған сайын бұл тартылыс өз күшін жоя бастайды.

Бірінші сурет:Махаббат үзіледі.

Екінші сурет:Олар ауада қалқып қалады.

Үшінші сурет:Махаббат тек жер бетіне берілген.

Төртінші сурет:Жер бетінен алыстаған кез келген тіршілік иесі бұл бақыттан айырылады.

Бесінші сурет:Тартылыс күші жер бетін мекендейтін барлық тіршілікке тән.

Қыз:Ол белгілі ғой, бірақ адамдар қалай болады?

Алтыншы сурет:Адамдар да тартылыс күшінің қуатымен ғана тіршілік

кешуде.

Жетінші сурет:Ол күш барлығын жалғастырушы.

Сегізінші сурет:Адамдар туған топырағынан кете алмайды.

Тоғызыншы сурет:Себебі оларды тартылыс күші жібермейді.

Оныншы сурет:Адамдар бір-бірінен де кете алмайды.

Бірінші сурет:Тағы да сол тартылыс күші жібермейді.

Қыз:Ал мен неге жер бетіне орала алмаймын? Жер мені неге өзіне қарай тартпайды? Осыған кім жауап береді?

Екінші сурет:Сен суретсің!

Қыз:Жоқ, мен адаммын!

Үшінші сурет:Сен суретсің!

Қыз қатты айқайлап күледі.

Қыз:Міне, көріп тұрсыңдар ма? Мен рахаттана күліп тұрмын, ия қызғаныңдар, мен бәрібір де Адаммын!

Төртінші сурет:Сен жер бетінен алыстап кеттің.

Бесінші сурет:Сен тартылыс күшінен айырыла бастадың.

Алтыншы сурет:Сен ақыры суретке айналасың!

Қыз:Жоқ, менің кеудемде жаным бар, менде махаббат бар, білесіңдер ме? Менің кеудемде мына таяқтың иесіне деген шексіз сүйіспеншілік сезімі бар.

Жетінші сурет:Ол енді өшеді.

Қыз:Жоқ, ешқашан!

Сегізінші сурет:Сен махаббаттан айырыласың.

Тоғызыншы сурет:Сен суретке айналасың!

Оныншы сурет:Жоқ, жоқ! Басымды ауырттыңдар, жоғалыңдар, кетіңдер!

Мен адаммын! Тағы қайталаймын, мен адаммын, көріп тұрсыңдар ма? Мен

сендерге шексіз ашулымын! Сендерді жек көріп тұрмын. Менің

бойымда бүкіл сезім бар. Оны ешкім, ешқашан жоғалта алмайды.

Бірінші сурет:Ол жоғалады.

Екінші сурет:Ол өшеді.

Үшінші сурет:Сен суретке айналасың!

Төртінші сурет:Сен бізге қосылуға тиіссің!

Бесінші сурет:Нұх пайғамбар жақындап келеді.

Алтыншы сурет:Біз оны асыға күтудеміз.

Жетінші сурет:Ол бізді топан судан құтқарады.

Сегізінші сурет:Ол тағы бізді құтқарады.

Қыз: Жоғалыңдар! Мазамды алмаңдар, кетіңдер!

Тоғызыншы сурет:Сен бізге қосылуға тиіссің!

Оныншы сурет:Біз талап етеміз!

Қыз: Жоқ, ешқашан!

Осы кезде сахнаға тағы бірнеше суреттер шығады.Олардың қолдарында ұсақ тастар болады. Олар тастарды айналдырып тізе бастайды. Бәрі үнсіз оларға қарап тұрады. Олар тастарды шеңбер жасап айналдырып тізіп шығады

Бірінші сурет: Тазару отына шомылуларыңызды сұраймыз!

Сахнадағы барлық суреттер бірбірлеп тастан жасалған шеңбердің ішіне

кіріп шығады. Ешқандай үнсіз, дыбыссыз, бірқалыпты жүріспен барлық

суреттер бұл әрекетті орындап шығады.Қыз бір шетте барлығына

таңғалып қарап тұрады.

Екінші сурет: Біз сіздің де тазару отына шомылуыңызды сұраймыз!

Қыз: Бұл не?

Үшінші сурет: Тазару отына шомылуыңызды сұраймыз.

Қыз: Сендер шынымен де естеріңнен ауысқансыңдар!

Төртінші сурет: Біз сізден бізге қосылуыңызды тағы сұраймыз!

Суреттер қызды қоршап алады. Қыз қанша құтылуға тырыссада топты

жарып шыға алмайды. Суреттер оны шеңберге кіргізеді. Қыз еріксіз

тастарды аттап шеңберге кіреді. Қыз бойының күйіп бара жатқанын сезіне бастайды. Қатты шыңғырып, тізесі бүгіліп жерге отырып қалады. Ол бүкіл тәні, жаны күйіп бара жатқандай жиырылып, екі бүктеліп жатып қалады. Және шеңберден шығуға барынша ұмтылады. Суреттер енді оған мүмкіндік беріп, алыстай бастайды. Қыз сүйретіліп шеңберден шығады. Жерде домаланып, бүктеліп біраз уақыт жатып қалады.

Бесінші сурет: Сен суретсің!

Алтыншы сурет:Сен біздің қатарға қосылуға тиіссің!

Жетінші сурет:Нұх пайғамыбар келе жатыр.

Сегізінші сурет:Біз оны асыға күтудеміз.

Тоғызыншы сурет:Оны бізді құтқару үшін тағы жібереді.

Оныншы сурет:Біз оны асыға күтудеміз.

Бірінші сурет:Сен суретсің!

Екінші сурет:Және мәңгі сурет боп қаласың!

Тамшы ағып түседі. Бәрі оның дауысынан селк ете түседі. Қыз орнынан

сүйретіле зорға түрегеліп, орындықтың жанына барады да тағы жығылады. Бірақ тағы күшін жинап, орынан тұрады да орындыққа тамған тамшыны алақандарымен сүртеді.

Қыз: Мен неге сенің ыстық, суығыңды сезбей тұрмын? Ей, тамшы?

Үшінші сурет: Сен енді сезбейсің!

Қыз: Жоқ, мен бұл тамшының шексіз ыстық екенін ойлап тұрмын.

Төртінші сурет: Енді тек ойлайтын боласың.

Бесінші сурет: Сезбейсің!

Қыз: Бұл тамған тамшының өзінде ешқандай жылу да, салқындық та болмады. Енді тағы тамады тамшы.

Алтыншы сурет: Енді тамшы тоқтайды.

Қыз: Ол ағады. Менің алақандарыма тағы ағып түседі. Сонда мен оның ыстық, суығын сеземін. Ол кейде шексіз ыстық болады. Дәл көз жасы сияқты ып-ыстық. Ал, кейде салқын болады. Оның суығы алақандарымнан тартып бүкіл денемді мұздатады.  

Жетінші сурет: Бұл соңғы әрекет!

Сегізінші сурет: Енді бітті.

Тоғызыншы сурет: Бізге асығу керек.

Оныншы сурет: Сен бізге қосылуға тиіссің.

Қыз: Жоқ, ештеме біткен жоқ, мен міне баяғыдай өз орнымда тұрмын. Және мынау таяқтың иесін күтемін, ол оралады. Және мені мына әлемнен алып кетеді. Біз жер бетіне ораламыз.

Бірінші сурет: Сен бізге қосылуға тиіссің.

Қыз: Ешқашан! Міне, көріп тұрсыңдар ма? Менің көздерімнен аққан жас бүкіл бойымды шайып барады.

Екінші сурет: Бұл соңғы рет.

Қыз: Мен жылай аламын, мен күле аламын, мен бәрін сезіне аламын.

Үшінші сурет: Сен бізге қосылуға тиіссің.

Сахнаның екі жағына кезеккезек барып біреуді іздейді.

Қыз:Ей, жігіт, мені естисіз бе?

Төртінші сурет: Ол сені естімейді.

Қыз: Ол келеді. Мына таяқты алу үшін оралады. Ей, жігіт, сіз мені алдап

кетпегеніңізге шексіз сенемін. Қайта оралатыныңызға да! Бұлар білесіз бе, менен барлығын қызғанады. Олар мені қинап барады. Түсінесіз бе, мен керең

емеспін, шын айтамын. Сіз қайта келіп маған мына таяғыңызбен

«Сарабанданы» ойнап беріңізші. Мен сізді еститін боламын, рас айтамын, мен бұл жолы сізді еститініме сенімдімін. Өтінем, қайтып оралыңызшы, мені

жалғыз тастамаңызшы! Менің жаным өртеніп барады. Ыстық жас бетімді

күйдіріп барады. Өтінем, мені жалғыз тастамаңызшы, қайтып келіңізші, менің сізге айтар сырым бар. Сіз мені міндетті түрде тыңдауға тиіссіз.

Менің де міндетті түрде Сарабанданы тыңдағым келеді.

Қыз бұл сәтте жылап тұрды.

Бесінші сурет: Ол оралмайды.

Алтыншы сурет: Босқа үміттенесің.

Жетінші сурет: Сен суретсің!

Сегізінші сурет: Сен бізге қосылуға тиіссің.

Қыз артына жалт бұрылып, ортаға жүгіріп келеді.

Қыз: Менің махаббатым оны қайта әкеледі.

Тоғызыншы сурет: Бұл ой.

Қыз: Менде шексіз махаббат бар.

Оныншы сурет: Тағы да бос сандырақ.

Қыз: Мен жылап тұрмын және күле де аламын.

Қыз күлуге тырысады, бірақ ол өзінен тек бос дыбыс қана шыққанын естиді. Езуін тарта алмайды.

Бірінші сурет: Сен соңғы рет жыладың.

Екінші сурет: Сенде енді күлкі жоқ.

Үшінші сурет: Сен суретсің!

Төртінші сурет: Сен бізге қосылуға тиіссің.

Қыз: Жоқ, ешқашан! Мен күле аламын.

Ол қанша тырыссада езуін тарта алмады, тек түсініксіз ебедейсіз дауыс қана шығады, күлкі жоқ.

Бесінші сурет: Бұл соңғы әрекет!

Алтыншы сурет: Күлкі жоқ.

Жетінші сурет: Қайғы жоқ.

Сегізінші сурет: Махаббат жоқ.

Тоғызыншы сурет: Адам жоқ.

Оныншы сурет: Соңғы әрекет қана.

Бірінші сурет: Енді бәрі бітті.

Екінші сурет: Сен суретсің!

Үшінші сурет:Сен бізге қосылуға тиіссің.

Төртінші сурет:Бәрімізді тек Нұх пайғамбар кеп құтқарады.

Бесінші сурет:Ол тағы біз үшін келе жатыр.

Алтыншы сурет:Сен бізге қосылуға тиіссің.

Қыз: Мен неге күле алмай тұрмын? Мен өзімнің күлкімді естіп тұрмын ғой. Менің миым рахаттана күліп жатқанымды айтады маған.

Жетінші сурет:Бұл ой.

Алтыншы көрініс

АДАМ САНАСЫНЫҢ АЗАТ ЕТІЛУІ

(Кешегісінен, бүгінінен және ертеңінен)

Сурет қабырғада ілулі тұрған Леонарда да Винчидің «Мона Лизасын» алып, шеңбердің ішіне тастайды.

Бірінші сурет: Адамның езу тарту әрекеті (күлкісі) аяқталды.

Екінші сурет: Ол өлді.

Үшінші сурет: Күлкі енді мәңгілік тазару отына шомылды.

Қыз: Мүмкін емес, мен өзімнің күлкімді естіп тұрмын.

Сурет тағы бір картинаны алып, ондағы көріністі суреттейді де, шеңберге лақтырады.

Төртінші сурет: Жарылыс алдында соңғы рет күліп тұрған бойжеткен.

Франция. 2015 жыл.

Қыз:  Болмайды, олар маған керек! Лақтырма!

Бесінші сурет: Ол тағы сурет. 

Қыз: Олар мені естиді, олар менімен бірге өмір сүріп жатыр! Оларды отқа лақтырмаңдар!

Қыз шеңберге түскен картиналарды алуға тырысады, бірақ оның қолы шеңбер ішіне кіре алмайды. Қыз шеңбер ішіндегі жалыннан сескенеді.

Сурет тағы бір картинаны алып, ондағы көріністі суреттейді де, тағы да шеңберге лақтырады.

Алтыншы сурет: «Варлаам мен Иосафат туралы аңыздан алынған адам өмірінің аллегориясы». «Псалтырь және Мәриям Қыз Сөзінен» алынған миниатюраның жұрнағы, Франция, ХІІІ ғ. Пьерпонт Морган кітапханасы, Нью Йорк.

Қыз суреттердің алдын тосуға, оларға мүмкіндік бермеуге тырысады, бірақ олар өз істерін жалғастыра береді.

Қыз: Оларға тиіспеңдер! Олар күйіп кетеді ғой.

Жетінші сурет: Адам санасы енді бәрінен азат етіледі.

Сегізінші сурет: Бәрінен азат етіледі.

Тоғызыншы сурет: «Өзін «Эскимос» деп атағаны үшін жылап тұрып, тірі балықты отқа тастаған жеті жастағы Иннуиттік ұл». Гренландия. 1960 жыл.

Сурет бұл картинаны да опоңай алып, шеңбердің ішіне қарай лақтырады.

Қыз: Ей, тастаңдар, тимеңдер!

Оныншы сурет: Енді сен ашулана алмайсың.

Бірінші сурет: Бос айқайлайсың.

Екінші сурет: Сенде бәрі өшті.

Үшінші сурет: Сен суретсің!

Төртінші сурет: Сен бізге қосылуға тиіссің.

Бесінші сурет: «Жауынгердің Аббас шаһтың келуі туралы арманы». Әбу әл -Хасанның жұмысы. Ұлы моғолдар әулеті. Үндістан. ХVІІ ғ. басы. Өнер галереясы, Вашингтон.

Қыз: Мен өзімнің шексіз ызам пен ашуымды миым арқылы түсініп тұрмын.

Алтыншы сурет: Бұл соңғы әрекет!

Жетінші сурет: Сенің ашуың жанып жатыр.

Сегізінші сурет: «Ыза болғаннан өзінің қара денесін пышақпен кескілеген еркек». Африка. 1921 жыл.

Қыз әлдеқайда салмақтана сөйлейді, тура басқа суреттер сияқты бір қалыпты ырғақпен, бір қалыпты эмоциямен сөйлейді. Ол енді еш әрекетке бармайды, ұмтылмайды. Орындықта бәріне қарап отыра береді.

Тоғызыншы сурет: «Құмарлық туралы» «Бірінші және басты себеп, құмарлық атаулының анасы – өзін сүю» Ресей. ХVІІІ ғ. Гейдельберг университетінің славистика факультеті.

Қыз: Егер ол қайтып келгенде не болар еді?

Оныншы сурет: Ол оралмайды.

Қыз: Менің миым оның оралатынына сенеді.

Қыз орындықтан түсіп, сахнаның екі шетіне кезеккезек барып қайтады. Жігітті іздеп жүреді.

Қыз: Ол келеді.

Бірінші сурет:  «Су жұтып қойған баланың қуыршағы». Жапония.

Сурет тағы картиналарды тоқтаусыз бірінен соң бірін алып, шеңбер ішіне тастап жатады. Қыз өз өзімен кетеді.

Қыз: Менің миым оның келуін өтінеді. Бірақ ол адам асығар емес.

Екінші сурет: «N4 түйін», Леонардо да Винчи. Италия, VІ ғ басы. Бейнелеу өнерінің ұлттық галереясы.

Қыз: Егер мен оның орнында болсам, қыз үшін болмаса да өзіме ең қажетті қымбат зат үшін қайтып келер едім. Менің миым ол адамды көргім келетінін, аңсап, сағынып отырғанымды білдіріп тұр.

Үшінші сурет: «Оқ тиген жерінен аққан қызыл қанымен әлі дүние есігін ашпаған ұлына өсиет жазып жатқан жауынгер». Ресей. 1943 жыл.

Қыз: Осынша кешіккені үшін мен оны ешқашан жек көре

алмайтынымды ол адам білер ме екен?

Төртінші сурет: «Сен мені түспен шошындырып, елестермен үрейімді

аласың», Уильям Длейк гравюрасы, Англия, 1825. Пьерпонт Морган

кітапханасы. Нью Йорк.

Қыз: «Сарабанда». Менің миым бұл музыканы қаншалықты тыңдағым келіп

тұрғанын жеткізіп тұр. Сен оны қалайша сезбейсің? Ақылым жетер емес. Бірақ сен бәрібір келесің.

Бесінші сурет: Өз баласының етін жеп, ұшынған әйел. Қазақстан. 1932 жыл.

Қыз қайтадан орындықтың жанына келіп, алақандарын жайып төбеге қарап отырады.

Алтыншы сурет: «Шытырман». Шартре Соборының нефі, Франция.

Қыз: Мен миым арқылы бәрін түсініп тұрмын. Жалынам, алақаныма тағы бір тамшы ағып түсірші. Бір ғана тамшы. Сен де мені тастап кеткенің бе?

Сегізінші сурет: «Гуштасптың Каргты өлтіруі», «Шахнама» қолжазбасынан. Персия. ХVғ, Париж.

Қыз: Менің миым жанымның ерекше сенімін жеткізіп тұр. Сен менің

алақаныма тағы ыршып түсесің, сосын мен сенің шексіз жылуыңды не

болмаса шексіз салқыныңды сеземін.

Тоғызыншы сурет: Кездейсоқ өзінің құдайын қиратып алған әулеттің адамдары. Үндістан.

Қыз: Солайша мен бәрін қайта сезе бастаймын, жер бетіне, өзіме ораламын.

Оныншы сурет:«Рама мен Равана». Нурпур, Пенджаб, Үндістан, 1720 жыл, Кливленд өнер мұражайы.

Қыз: Менің миым маған жүрегімдегі шексіз сағынышты жеткізеді. Мен жер бетіндегі қызылды-жасылды, жалт -жұлт еткен тамаша түстерге қарай асығамын. Мен өзімнің бақытты адам екенімді бір күндері түсінуге тиіс едім. Мен сол сәтті армандаймын. Миым маған жанымның оны қаншалықты қалайтынын, қаншалықты сағына күтетінін жеткізіп тұр.

Бірінші сурет: Компьютер алдында отырып, өзінің нағыз бақытты адам екенін әлемге жария еткен баланың бейнесі. АҚШ. 2016 жыл.

Екінші сурет: Адам санасы бәрінен азат етілді.

Үшінші сурет: Бізге қауіптің жақындап келе жатқаны анық.

Төртінші сурет: Біз Нұх пайғамбардың келуін сабырлықпен күтуге тиіспіз.

Бесінші сурет: Бізде одан басқа жол жоқ.

Қыз ала сызықтарға келеді.

Қыз: Бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жетінші, міне дәл осы сызыққа келгенде…

Қыз ойланып қалады.

Қыз: Жоқ, мен ол кезде үстімде сары көйлегім бар еді және мен сондай көңілді болатынмын. Қайтадан, бір, екі, үш, төрт, бес, алты, жетінші сызыққа келгенде…

Қыз тағы ойланып қалады.

Қыз: Жоқ, мен ерекше көңілді едім.

Суреттер тас шеңберді айналып отырады.

Алтыншы сурет: Сен де бізге қосылуға тиіссің.

Жетінші сурет: Сен суретсің.

Сегізінші сурет: Біз Нұх пайғамбардың келуін тағатсыздана күтудеміз.

Тоғызыншы сурет: Сен біздің қатарда болуға тиіссің.

Қыз оларды елемейді, өзіменөзі тұра береді. Қыздың дауысы өте салмақты, бір тонды еді. Қимылы да өте баяу және еріксіз ауыр  қозғалады.

Қыз: Сосын мен алға қарай жүре бердім, ия мен өзімді сондай бақытты

және көңілді сезінгенімді ұмытпауға тиіспін. Жоқ, мен өзімді ерекше ауыр

сезініп тұрмын. Менің миым маған дәл сондай көңілді сәтімді қайталай

алмайтынымды айтады. Бірақ неге деп мен одан қайта сұраймын. Миым маған білмеймін деп жауап қайтарады.

Осы сәтте бір тамшы ағып түседі.Бәрі артына, орындық жаққа жалт қарайды.

Қыз: Менің миым маған тілегімнің орындалғанын айтып тұр.

Қыз орындыққа қарай әрең, сүйретіліп қозғалып келеді.

Оныншы сурет: Қауіп бізге жақындап келеді.

Бірінші сурет: Нұх пайғамбардың алдынан шығатын уақыт жетті.

Екінші сурет: Уақыт жетті.

Үшінші сурет: Бізге асығу керек.

Төртінші сурет: Уақыт жетті.

Суреттер бірінің артынан бірі тізіліп, сахнадан шыға бастайды.Сахнада тек Қыз қалады.

Қыз орындық бетіндегі тамшыны алақандарымен сүртіп жатады.

Қыз: Менің миым маған айтып тұр, мен шексіз қайғыдан боздап жылап жатырмын. Зарлап жатырмын. Менің соңғы тілегім орындалуға тиіс, сен маған көмектес, Тамшы! Менің миым шексіз қалауымды жеткізіп тұр.

Осы сәтте тағы бір тамшы қыздың жайып тұрған алақанына тамады. Көп ұзамай тағы тамады.

Қыз: Менің миым жанымның сені сезіп тұрғанын жеткізеді.

Тамшы тағы ағып түседі. Біртебірте тамшы көбейе түседі. Тіпті тез аға

бастайды. Бір уақытта қыздың үстіне нөсерлетіп жаңбыр төгіледі.

Жетінші көрініс

СОҢҒЫ ӘРЕКЕТ

Жапжасыл жұмақ не дала. Құстардың үні сайрап тұр. Аққан судың, жан жануарлардың дауысы естіледі. Бақша, орман, мүмкін жұмақ. Жер беті. Дәл ортасында бір түпалма ағашы тұр.Қыз сол ағаш түбінде отырған жерінен тұрады.

Қыз: Мен қайдамын?

Қыздың дауысы жарқын және өте тірі шығады.

Қыз: Мен жер бетіндемін бе? Шынымен де бұл топырақ па?

Айналасына қарап таңырқаған қыз қатты айқайлап қуаныштан күле береді.

Қыз: Мен жер бетіндемін бе, әлде жұмақтамын ба? Мынау қолымда әлі бар екен ғой.

Қыз таяқты жоғары көтеріп қозғалта бастап еді. «Сарабанда» музыкасы ойнай бастайды.

Қыз: Бұл «Сарабанда», ия бұл соның өзі. Мен енді естіп тұрмын. Сарабанда!

Ол ағашқа жақынырақ келеді. Қыпқызыл алманы көреді.

Қыз: Менің қатты қарным ашқан сияқты.

Ол қызыл алманы үзіп алып, аузына салады. (Демек, Қыз Хауаананың қателігін қайталау арқылы жер бетіне қайта оралды. )

Соңы

2016 жыл

Ықылас Шалғынбай. Қамал (Бір перделі пьеса)

Ықылас Шалғынбайдраматург, жазушы (Алматы).

Қамал

(Бір перделі пьеса)

Қатысушылар:

Кеңес — шекара күзетіндегі әскер.

Кеңес — шекара күзетіндегі тағы бір әскер.

Айтбай — шекара күзетіндегі командир.

Таң атып келе жатқаны, не кеш батып бара жатқаны белгісіз беймезгіл шақ. Шекара аймақтарының біріндегі екі елді бөліп тұрған ескі қорған. Қорғаннан кейін биік қарауыл көрінеді. Оған шығатын баспалдақ баяғыда қираған.  Қарауылдың маңайында кішкене үйшік тұр. Оның есігі шалқасынан ашық жатыр. Сахнаның алдына таман окоп орналасқан. Окоп арқылы жертөлеге баруға болады. Әр жерде қираған қирандылар байқалады.

Бос сахна. Окоптың оң жақ шетінен иығында автоматы бар Кеңес шығады. Есінеп, керіліп-созылып тұрады. Біреуді іздеген адамша жан-жағына қарағыштайды.

Кеңес (окоптың ішіне қарап айқайлайды). Кеңес жолдас!

Жүгірген дыбыс естіліп, окоптың сол жақ шетінен екінші Кеңес шығады. Екеуінің сыртқы түр-тұлғалары, жүріс-тұрыстары, киген киімдері бір-бірінен аумайды.

Кеңес. жантая кетіп едім, ұйқтап кетіппін ғой.

Кеңес. Бізге қалғып кетуге де бломайтының білесің ғой.

Кеңес. Жаурап кетіп жылынуға кірген едім…..

Кеңес. Шекараны шарлап шығып па едің?

Кеңес (аспанға қарап). Иә, бағана ғана сай-саланы кезіп шыққам. Таң атып келе ме?

Кеңес (аспанға қарап). Кеш батып бара жатқан секілді.

Кеңес (жерде жатқан газет қиқымдарын алады. Газетке шұқшиып, ежіктеп оқиды). Сирияда өздерін Ислам халифатымыз деп атаған ұйым пайда болыпты.

Кеңес.Олар туралы кеше қойшылардан естігенмін. Олар адам етін де жейтін де болуы керек.

Кеңестің қасына келіп, газетінің бір бетін алады.

Кеңес (ол да газетке шұқшиып, ежіктеп оқиды ). Украинада Лениннің ескерткішін құлатты дейді.

Кеңес. (газетін түсіріп. Шошына). Жұрт жынданайын деген екен. қалай ғана дәттері барды екен!?

Кеңес. Бәрібір олар жазасыз қалмайды.

Кеңес. Құдай бәрін көріп тұр ғой,  жазасын береді олардың.

Кеңес. Ол бұған қапаланатын болу керек.

Кеңес. Кеше ғана радиодан көсем жолдас өзі сөйлеген.

Кеңес (түсінбей). Қайдағы радио ол?

Кеңес. Қайдағы радио деймісің?

Кеңес. иә.

Кеңес (ойланған болып).  Он жылдықпен құттықтап сөйледі ғой.

Кеңес (газеттің екінші бетін аударып). Берлин қаласының ортасынан қамал тұрғызып жатыр екен.

Кеңес(шатанып).Қамал тұрғызғандары дұрыс болған екен. Енді ол жерден ешкім де шыға алмайтын болды.

Кеңес(Кеңестің әрекетін айнытпай қайталап, газеттің екінші бетін аударып). Кеше, яғни, он бірінші қыркүйек Америкада ірі сауда орталығында жарылыс болыпты.

Кеңес(газетін шиыршықтап). Кеше емес, он жылдың алдында болған жарылыс қой ол.

Кеңес. Міне мында анекдод бар екен, оқып берейін саған.

Кеңес. Тыңдағым келмейді.

Кеңес.  Қызық екен..

Кеңес. Менің етігімді қайда қойдың?

Кеңес (түсінбей). Қайдағы етікті айтып тұрсың?

Кеңес. Кеше саған бердім ғой.

Кеңес. Сенде етік болған емес.

Кеңес. Кеше саған су жаңа етік бергем сыйлыққа. Қасымызда Сұлтан қарап тұрды.

Кеңес. Қай Сұлтан?

Кеңес. Екеуміздің досымыз.

Кеңес. мүмкін сондай түс көрген шығарсың. түсіңе етік кірген болар.

Кеңес. түс деймісің? (Ойланған болып).жоқ әлде  түс көрдім ба? (Ойланып) түс болуы мүмкін емес.

Кеңес. Менде Сұлтан деген дос жоқ. Мында екеуміз ғанамыз.

Кеңес (ренжіп).  Сен мені түсінбей-ақ өтетін болдың.

Кеңес.  Мен сені түсінуге тырысып келем. (Үнсіз қалып). Шекараны шарлап келуіміз керек.

Кеңес. Таң атсын.

Кеңес. Таңның атуын күтсек кеш қаламыз.

Кеңес (айналасына үңіліп қарайды). Мында бір нәрсе тұр ма?

Кеңес (ол да үңіліп қарайды). Қараңғылық шығар.

Екеуі сахнаның сол жағына келіп, биік қорғанға тіреліп, ары- бері жүреді.

Кеңес(таңданып, қабырғаны  сипап). Бұл не ?

Кеңес(қабырғаны сипап). Қорған ба, әлде жартас па?

Кеңес. Соқыр тұман ба?

Кеңес. Жоқ, қорған екен

Кеңес.  Бұл мұнда қайдан пайда болған?

Кеңес. Мен сенен сұрайын деп тұрмын.

Кеңес. Шынымен қорған көріп тұрмысың?

Кеңес. Иә, кәдімгі қара тастан қаланған қорған екен.

Кеңес. Түнде мен күзетте тұрғанда жоқ еді.

Кеңес. Ұйқыдан өліп пе едің. Таң ағарғанша тұрмаймысың?

Кеңес. Таң атпай кетті. Сосын…

Кеңес. Бір жамандық болса, басщтабқа жауап бересің.

Кеңес (сахнаның оң жағын нұсқап). Былай барып көрелікші.

Екеуі сахнаның оң жағындағы қорғанның қасына келеді. Қорғанның қасында ары-бері жүреді. Қорғанды итереді.

Кеңес (таңданып, қабырғаны сипап). Мұнда да қорған тұрғызылған екен.

Кеңес (шекараны бөліп тұрған қорғанды нұсқап). Мына қорғаннан басқа қорған жоқ еді ғой.

Кеңес. Бұл қалай болғаны?

Кеңес (таңданып, қабырғаны сипап). Қара  жолдың үстінен тұрғызғаны несі?.

Кеңес(қабырғаны сипап). Жалықпай қара тастан қалап шығыпты.

Кеңес (айналасын шолып). Айналамызға түгелдей қорған соғылыпты.

Кеңес(айналасын көзбен шолып). Қалай ғана тез өзгеріп кеткен?

Кеңес. Көзді ашып-жұмғанша басқа әлемге айналып сала берді.

Кеңес. Бір күннің алдында  ғана жазық дала болатын

Кеңес. Алысқа қарасаң көзің талатын  кең дала еді ғой.

Кеңес. Төменде ағып жатқан өзен де көрінбей қалыпты.

Кеңес (ойланған болып). Не айтуға болады?

Кеңес. Дұрыс болған. Енді бізді  ешбір жау ала алмайды

Кеңес. Жынданғанбысың?

Кеңес. Үрей, қорқыныш дегенді ұмытамыз.

Кеңес. Бірақ біз қамалып қалдық ғой.

Кеңес. Бір жерінде шығатын қақпасы бар шығар.

Кеңес. Онда іздеп көрелік.

Екеуі қорғанды  жағалап, қақпаны іздеп сахнаның сол жағына шығады.

Кеңес(үрейлі бейнеде). Айналамыз түгелдей қорған, не шығар қақпасы да жоқ.

Кеңес. Сығалайтын тесік те қалдырмағандары несі?

Кеңес (таңданып). Кәдімгі қытай қорғаны секілді.

Кеңес (қабырғаны сипап).  Берлин қамалынан аумайды.

Кеңес.  Бітеу жұмыртқа дерсің мұны.

Кеңес. Кәдімгі терең қазған көр десең де болатындай.

Кеңес. Келші, итеріп көрелік.

Екеуі бар күштерімен қорғанды ұзақ итереді.

Кеңес (итеруін тоқтатып). Құлату мүмкін емес.

Кеңес (итеруін тоқтатып). Мызғымастай етіп тұрғызғаны көрініп тұр.

Кеңес. Құлататын бірдеңе алып келші.

Кеңес үйшіктен үлкен балға алып келеді. Балғамен ұзақ соққылайды.

Кеңес (соққылауын тоқтатып, ентігіп). Құрып кетсін,  шағылатын түрі жоқ.

Кеңес. Темірден балқытып құйған секілді.

Кеңес (қорғанның  басына қарап). Асып түссек қайтеді?

Кеңес (қорғанның басына қарап). Біздің қолымыздан келе ме?

Кеңес (қорғанға жармасып). Кел, мені демеп жіберші.

Кеңестің артынан көтерген болады. Кеңес қорғанға жабысып, өрмелемек болып ұзақ арпалысады. Бірақ бір орыннан қозғала алмайды.

Кеңес (қолын жоғары қарай ербеңдетіп). Көтер, бар күшіңді салсаңшы.

Кеңес (Кеңесті көтерген болып). Көтерілсеңші, маған  мініп алмай.

Кеңес. Ұстайтын жер жоқ.

Кеңес. Иығымды ауырттың, құрып кеткір.

Кеңес. Болды, жібер!

Кеңес (жерге түсіп, қорғанның басына қарап). Мынадан асып түсу мүмкін емес.

Кеңес (қорғанның басына қарап). Биіктігіне көз жетпейді ғой.

Кеңес. Аспанға барып тіреліп қаған ба?

Кеңес (қорғанның басына қарап). Қорған емес, құдық секілді.

Кеңес (күбірлеп, қайғылы үнмен). Сонда бұл не қылған қорған?

Кеңес (күбірлеп, қайғылы үнмен). Сонда бұл не қылған  құдық?

Кеңес. Командирге мәлімдесек қайтеді?

Кеңес (үрейлене сыбырлап). Менің оған айтуға дәтім жетпейді.

Кеңес. Қайтсек те оған айтуымыз керек.

Кеңес. Үш басты итіне талатып, отқа күйдірсе қайтемін?.

Кеңес. Алжасқаннан саумысың, үш басты ит болушы ма еді?

Кеңес. Әне, сенбейсің сен.  Аңыздарда солай айтылған.

Кеңес. Осы командирдың аты кім деп айтқан еді?

Кеңес (ойланып). Бізге ол туралы айтқан ба еді?

Кеңес. Баяғыда осында келе жатқанда қайықшы шал ескертіп еді ғой.

Кеңес (ойланып).  Қаһар деген болуы мүмкін.

Кеңес. Қаһар емес. Әмір деген секілді еді.

Кеңес. Мүмкін, Рахман?

Кеңес. Мүмкін,  Рахим?

Кеңес. Әлде, Мейір ма еді?

Кеңес (шамданып). Көрші ауылдағы наубайшы қатын ғой ол.

Кеңес. Бейбіт шығар онда?

Кеңес. Әлде, Берік па еді?

Кеңес. Мұрагер болуы да мүмкін?

Кеңес. Қадыр деп айтқан жоқ па?

Кеңес. Расул болуы да ғажап емес.

Кеңес. Әлде, Әзииз?

Кеңес. Жаппар деген шығар?

Кеңес. Жоқ әлде Халық па еді?

Кеңес. Кәрім деп айтқан сияқты ма еді?

Кеңес. Әлде Мәжиид.

Кеңес. Мүмікн, Уәли

Кеңес. Рашид болуы да мүмкін.

Кеңес (таңданып). Осының бәрі оның аты ма сонда?

Кеңес. Оның он алты есімі болуы мүмкін емес!

Кеңес. Мүмкін тоқсан тоғыз аты бар шығар оның.

Кеңес. Иә, есіме енді түсті, аты Айт.

Кеңес. Айт деймісің? Не айтам?

Кеңес (ойланған болып). Жоқ, Айт емес, Айт..Айт…  иә, Айтбай.

Кеңес. Аты Айтбай екеніне сенімдісің бе?

Кеңес. Дәл соның өзі.

Кеңес. Бар қайратымызды бойымызға жиып мәлімдейік.

Кеңес. Ол ұйықтап жатыр ғой.

Кеңес. Оятсақ қайтеді?

Кеңес. Күнәларымды сұрап, итіне талата ма деп қорқам.

Кеңес. Мүмкін ол мейірімді.

Кеңес. Отқа қақтап, азаптаса қайтем?

Кеңес. Бізге  кешірім жасайтын шығар.

Кеңес. Сонда не айтам оған?

Кеңес (ойланып). Біз қамауда қалдық деп айт.

Кеңес. Ол сене қояр ма?

Кеңес. Біз азапта өмір сүріп жатқанымызды да ескерт.

Кеңес. Біз осынша тар кеңістікте жасайтындай не жаздық сонша деп айтайын.

Кеңес. Олай қатты кетпе

Кеңес (қуанып). Өзіне атап құрбан шалатынымызды айтайын онда.

Кеңес. Біздің оны жақсы көретінімзіді де айтшы.

Кеңес. Есімізден бір сәтке шығармаймыз деп айтайын.

Екеуі окоптың қасына келіп, окопқа үңіліп қарайды.

Кеңес. Қорқып тұрмын.

Кеңес. Тәуекел етелік.

Кеңес  жасқана басып окопқа түсіп көрінбей кетеді. 

Үнсіздік.

Кеңес (тағатсызданып, окопқа еңкейіп, ақырын дауыстайды). Кеңес, бармысың?

Быраз үнсіздіктен кейін Кеңестің айқайлаған дауысы естіліп, окоптан жүгіріп шығады.

Кеңес (шошына, сыбырлап). Не болып қалды?

Кеңес (ентігін баса алмай).  К…к… командир жоқ?

Кеңес. Жоғы қалай?

Кеңес. Барлық бөлмелерді аралап шықтым. Таба алмадым.

Кеңес. Иті де жоқ па?

Кеңес. Бөлмелердің іші жылан жалағандай бос жатыр.

Кеңес. Оны осында дегендері өтірік болғаны ма?

Кеңес. Бірақ мен итінің үргенін талай рет естігенмін.

Кеңес. Мүмкін көрші ауылдың иттері шығар үрген.

Кеңес (үрейленіп). Ұзақ жыл сенген иемізден айырылғанымыз ба сонда?

Кеңес. Біз оған күмән келтірген бе едік?

Кеңес (ойланып). Есімде қалмапты.

Кеңес. Сен осында ұйықтап жатыр дегенің қайда?

Кеңес (шамданып). Бізден бұрынғылар солай деп айтқан.

Кеңес. Бізді қорғанға қамап зытып берген екен.

Кеңес. Ауылдың жесір қатындарына кеткен болды.

Кеңес. Оны ұйықтап жатыр деп ойладық ғой.

Кеңес. Бізге бір басшы болмаса тоз-тозымыз шығады.

Кеңес. Әрине, бізге бір жарылқаушы керек.

Кеңес. Командир бар болса да біз оған қамауда қалғанымызды айта алмас едік.

Кеңес (үрейлі бейнеде). Он алтыншы номер!

Кеңес (қайғылы үнмен). Он алтыншы номер тыңдап тұр.

Кеңес (кібіртіктеп). Сонда  бі…бі…біз қамаудамыз ба?

Кеңес (түсінбей). Байлаудамыз ба дейсің бе?

Кеңес. Жоқ, біз қамауда ма едік деймін.

Кеңес. Сен өзіңді байлаудамын, (ойланып) тұтқындамын, қамаудамын деп ойлайсың ба?

Кеңес. Мен олай ойламаймын. Бірақ…

Кеңес. Қамауда болуымыз мүмкін емес. (Екі қолын ербеңдетіп) Міне көрдің бе,  біз еркіндіктегі адамдармыз.

Кеңес(Кеңестің әрекетін қайталап, қолдарын ербеңдетіп). Еш күнәміз жоқ екені даусыз.

Кеңес (рухтанып). Біз тәуелсізбіз. Өзің көріп тұрсың ғой, біздің қол-аяғымыз кісендеулі емес.

Кеңес (есі ауысқан адамша). Сонда қайда тұрмыз?

Кеңес. Шекара күзетінде тұрмыз.

Кеңес. Иә, дұрыс айтасың, шекара күзетінде тұрмыз.

Кеңес. Шекара күзетінде тұрғанымызға күмәнің болмасын.

Кеңес (жыламсырап). Енді не істейміз?

Кеңес (ойланып). Мүмкін басштабқа хабарлаймыз?

Екеуі үйшікке  кіріп кетеді.

Үнсіздік.

Кеңес. Алло. бас штабқа хабарласып тұрған шығыс солтүстік шекара бөліміндегі Кеңес Сұлтанов?

Дауыс (әйел адамның даусы). Сәлеметсіз бе? сіз «Даму» компаниясына хабарласып тұрсыз.

Кеңес. Бұл бас штаб емес пе?

Дауыс. Номерден қателесіп тұрсыз. Бұл «Даму» компаниясы.

Телефон үзіліп кетеді. Екеуі үйшіктен шығады.

Кеңес (ашуланып). Құрып кетсін, құрып кеткір. Номерлерін алмастырып жіберген бе?

Кеңес. Кеше ғана хабарластық емес пе?

Кеңес. Сен номерді шатасып терген жоқсың ба?

Кеңес. Дәл сол номер.

Кеңес. Соңы жетпіс бес деп тердің бе?

Кеңес. Иә.

Кеңес. Қайта хабарласып көрелікші.

Екеуі үйшікке қайта кіреді.

Үнсіздік.

Дауыс (әйел адамның дауысы). Сәлеметсіз бе?  «Нұрбанк» бөлімшесі сізді тыңдап тұр.

Кеңес. Алло, бұл бас штаб ба?

Дауыс.  Тұрмыстық қиыншылықтардан тығырыққа тіреліп жүрсіз бе?

Кеңес. Бізге бас штаб керек еді.

Дауыс. Өзіңіздің жеке үйіңіз болғанын қалайсыз ба?

Кеңес. Ұзақ жыл армандадым.

Дауыс. Онда бізден төмен өсімде қарыз алыңыз.

Кеңес. Сіз не айтып кеттіңіз. Бізге бас штаб керек.

Дауыс. Кешіріңіз, сіз номерден шатасып тұрсыз. Сау болыңыз.

Телефон үзіліп кетеді. Екеуі үйшіктен шығады.

Кеңес. Менің үйім жоқ екенін қайдан біліп алған?

Кеңес. Кім ол, тани алдың ба?

Кеңес. Тани алмадым. Менің тығырыққа тіреліп жүргенім туралы  да біледі екен.

Кеңес. Сен номерді қате теріп жатқаннан саумысың?

Кеңес (ренжіп). Отыз жылдан бері хабарласып келе жатқан номерді бүгін ұмытып қаламын ба?

Кеңес. Онда мен хабарласып көрейін

Екеуі үйшікке кіріп кетеді.

Үнсіздік.

Кеңес. Алло, шығыс шекара бөліміндегі Кеңес Сұлтанов  хабарласып тұр.

Дауыс (әйел адмның дауысы). Сәлеметсіз бе? Бұл  «Болашақ» бизнес бастау орталығы. Біз сіздің жаңа мүмкіндіктерге жетіп, баю жолына түсуіңізге көмектесеміз.

Кеңес. Кешіріңіз, бұл бас штабтың номері еді ғой.

Дауыс. Жоқ. Бұл «Болашақ» бизнес бастау орталығы.

Кеңес. Қалайша өзгеріп кеткен?

Дауыс. Кешіріңіз, біз ондай сұрақтарға жауап бере алмаймыз.

Телефон үзіліп кетеді. Екеуі үйшіктен шығады.

Кеңес. Номерді қате теріп алмадың ба?

Кеңес. Дәл сол номер.

Кеңес. Қандай орталықпыз дейді?

Кеңес (есіне түсіре алмай). Би орталығы….. жо…жоқ бизнес орталық дейді

Кеңес. Бизнес деген  не сонда?

Кеңес (ойланып). Тамақтың аты болу керек.

Кеңес. Адамның аты секілді.

Кеңес (қайғылы үнмен). Енді не істесек болады?

Кеңес. Қайта бір хабарласып көрші?

Екеуі үйшікке қайта кіреді.

Үнсіздік. 

Дауыс (әйел адамның дауысы). Сәлеметсіз бе! «Төтенше жағдайлардың алдын алу» бөлімі сізді тыңдап тұр, айта беріңіз.

Кеңес. Бізге көмектеріңіз керек.

Дауыс. Иә, айтыңыз қандай көмек керек еді.

Кеңес. Біз қамауда қалдық,

Дауыс. Кім сіздерді қамап жүрген?

Кеңес. Құдай… жо.. жоқ. Кім екенін білмейміз.

Дауыс. Қазір қайдасыздар?

Кеңес. Біз еліміздің шығыс солүстік шекара аймағында күзеттеміз.

Дауыс. Нақты айтыңызшы.

Кеңес. Қызыл ту ауылынан шығысқа қарай он бес шақырым жерде орналасқан шекара күзетіндеміз.

Дауыс. Қазір кішкене күте тұрыңыз.

Үнсіздік

Дауыс. Кешіріңіз. Картада ондай ауыл көрсетілмеген.

Кеңес. Көрсетілмегені қалай? Біздің қолымыздағы картада бадырайып тұрмай ма?

Дауыс.Біздің қолымыздағы картада Қызыл ту деген ауыл мүлде жоқ.

Кеңес. Сіз нақтылап қарадыңыз ба?

Дауыс. Біз спутникпен бақылаймыз. Бірақ сіздер айтқан ауыл мүлде жоқ.

Кеңес. Бұл мүмкін емес!

Дауыс. Мүмкін өзіңіз шатасып тұрсыз.

Кеңес. Алтынай бұл сенбісің? Мен Кеңеспін ғой.

Дауыс (еркектің күлкісі қоса естіледі). Қоя тұршы.

Кеңес. Алтынай, не дейсің?

Дауыс. Кешіріңіз, сізге емес.

Кеңес. Алтынай, қасыңдағы еркек кім?

Дауыс. Дұрыстап ойланып алып, қайта хабарласыңыз.

Кеңес. Трубканы қойма. Дұрыстап сөйлеселік.  Мен сені әлі де бұрынғыдай жақсы көрем.

Телефон үзіліп кетеді. Екеуі үйшіктен шығады.

Кеңес. Қайдағы Алтынайды айтып шатып кеттің?

Кеңес. Дауысы соның дауысы ғой, байқамадың ба?

Кеңес. Мүлде басқа адам ол.

Кеңес. Бағанадан бері барлық телефонда жауап беріп отырған сол ғой.

Кеңес. Ол болуы мүмкін емес.

Кеңес (шамданып). Сен байқамайсың, әлбетте. Саған тамақ қана болса болды.

Кеңес. Осы уақытқа дейін мен сені сүйреп келе жатырмын.

Кеңес. Ол мені ешқашан сүйген емес.

Кеңес. Сен оны іздемедің ғой.

Кеңес. Мен оны іздедім, бірақ таба алмадым.

Кеңес. Штабтың номерін сұрауымыз керек еді.

Кеңес. Алтынайды айтасың ба?

Кеңес. Ақылыңнан алжасқанбысың, ол жәй бір әйел ғой.

Кеңес (қамыққан бейнеде). Маған өкпелі секілді, қасарысып тұр. Айта қояр ма екен.

Кеңес. (Кеңесті сілкілеп). Ақылыңнан алжасайын дедің бе?

Кеңес (жерге отыра кетіп, жыламсырап). Мен сені іздеп жүрмін деп айтуға да үлгіртпеді.

Кеңес. Ол баяғыда қорадағы белағашқа асылып өлген.

Кеңес. Мені мүгедек деп менсінбеген болды.

Кеңес. Сенің бар мүшең сау тұр  ғой.

Кеңес. Оны саған айта алмаймын.

Кеңес. Менен ештеңеңді жасыра алмайсың.

Кеңес (торығып). Енді не істейміз?

Кеңес. Қайта хабарласып көрелік.

Екеуі қайтадан үйшікке кіріп кетеді.

Үнсіздік.

Дауыс ( әйел адамның дауысы).  Сәлеметсіз бе? бұл  «Қуат» құрлыс компаниясы.

Телефон үзіліп кетеді.

Екеуі үйшіктен шығып, сілейіп ұзақ тұрады.

Кеңес. Жаңағы әйел кім болды екен?

Кеңес. Алтынай емес.

Кеңес. Тағы да хабарлассақ қайтеді?

Кеңес. Бәрібір бас штабтағылар телефон қабылдамайды.

Кеңес. Сонда телефон қабылдаушылар  үздіксіз өзгере беретін болғаны ма?

Кеңес. Өзгерудің шегі жоқ болуы мүмкін.

Кеңес (таңданынп) . Мәңгі осылай өзгере беретін болғаны ғой.

Кеңес сахнаның сол жағына барып айғайлайды.

Кеңес (айқайлап). Күзетші, ау, күзетші?

Кеңес (жақтырмай). Отыз жетінші номер, неменеге сонша айғайлайсың?

Кеңестің қасына қайтып келеді.

Кеңес. Он алтыншы номер, мен  күзетшіні шақырып жатырмын.

Кеңес. Отыз жетінші номер, қайдағы күзетшіні айтып тұрсың?

Кеңес (Кеңеске сыбырлап). Бізді қамап қойды ма екен деймін.

Кеңес (түсінбей). Не үшін қамап қояды?

Кеңес. Мен де білмеймін ғой не үшін қамағандарын.

Кеңес. Мүмкін, бізді жазаға тартатын шығар.

Кеңес. Отыз жетінші номер мен ешқандай күнә  өткізбедім.

Кеңес. Сонда  түрмедеміз деп ойлайсың ба?

Кеңес (қорғанды көзімен шолып). Түрменің биік қорғандарынан аумай тұрғанын байқамадың ба?

Кеңес (қорғанды көзімен шолып). Бесінші түрменің қабырғалары секілді екен.

Кеңес. Иә, сыз тартып, ( иіскелеп) көгерген  иіс мұрныңды жарады.

Кеңес. Бірақ, бұл мүмкін емес. Біз еркін адамдармыз ғой.

Кеңес. Иә, біз шекара күзетіндегі әскерлерміз.

Кеңес. Бәлкім, істеген күнәмізді білген шығар.

Кеңес. Қай күнәмізді айтасың?

Кеңес. Қайсыбірін айтайын.

Кеңес. Бізді түрмеге қамаған болса күзет қоюы керек қой.

Кеңес. Күзетші ұйықтап қалған шығар.

Кеңес. Тағдырға көнуден басқа амал жоқ.

Кеңес. Бірақ  шекараны адалдықпен күзетіп тұрғанымызға күмәнің болмасын.

Кеңес. Қаншама ұйқысыз түндерді өткіздік.

Кеңес. Қарауылдың басында суыққа тоңдық.

Кеңес. Бір атыста иығыңнан жараланғаныңды қосып қой.

Кеңес. Күзетшіден білсек қайтеді.

Кеңес. Нені білгің келеді?

Кеңес. Бізді неге қамайды, біздің жазығымыз не?

Кеңес (қуанып). Мүмкін өзімізді ақтап алармыз.

Екеуі сахнаның оң жағындағы қорғанның түбіне барып тұрады.

Кеңес (айқайлап). Ей, күзетші, бар болсаң тіл қат.

Кеңес (ол да айқайлайды). Күзетші, бізді тыңдап тұрмысың?

Кеңес (айқайлап). Ау, күзетші деймін.

Екеуі қорғанға құлақтарын тосып тыңдаған болады.

Кеңес (күрсініп). Тіл қатпайды.

Кеңес.Ұйықтап жатқан болар?

Кеңес. Күзетті иен қалдырып, қыдырып кеткен секілді.

Екеуі сахнаның сол жағындағы қорғанның түбіне келіп тұрады.

Кеңес (айқайлап). Ей, күзетші, бар болсаң тіл қат.

Кеңес. Ей, Мұра. Сенбісің күзетте тұрған?

Кеңес.(айқайлап). Не үшін қамағандарыңды түсіндіретін уақыт жетті.

Кеңес. Колхоздың қойын ұрлаған мен емеспін. Әсет болатын.

Кеңес. Нан ұрлап жеген үшін қамау қай заңда бар екен?

Кеңес. Тіл қатар түрі жоқ.

Кеңес (ашуланып). Қандай қырсық еді өзі.

Кеңес (айқайлап). Ей, күзетші, тыңдап тұрмысың бізді.

Кеңес (ол да айқайлап).  Бізді неге қамадыңдар?

Кеңес. (айқайлап). Қамайтындай қандай қылмыс жасадық ?

Құлақтарын қорғанға тосып тыңдайды

Кеңес. біреу жүрген секілді ме?

Кеңес. аяқ басқан дыбысы естіліп тұр.

Кеңес (бас киімін шешіп, құлағын төсеп). Шынымен аяқ дыбысын естіп тұрмысың?

Кеңес. соған ұқсайды.

Кеңес. гуілдеп соққан жел ғой.

Кеңес. жаңа біреу жүргендей болған.

Кеңес. ұшып өткен құс секілді.

Екеуі үйшіктің қасына қайтып келеді де, көрерменге қарап ұзақ үнсіз тұрады.

Кеңес (қайғылы үнмен). Қайда тұрғанымыз жәйлі қуанарлық бір нәрсе айтшы.

Кеңес. Шекара күзетінде тұрғанымызға еш күмәнің болмасын.

Кеңес (қуанып). Біз түрмеде емес болдық қой сонда?

Кеңес. Қамауда болсақ күзетші болар еді.

Кеңес. Демек біз еркіндікте жүргеніміз шындық болды.

Кеңес. Мен саған біз еркіндіктегі адамдармыз деп баяғыда айтқан болатынмын.

Кеңес. Неге бұлай тығырыққа тіреліп қалғанымыз туралы ойланалық.

Кеңес (ойланған болады). Мен ойлана алмаймын.

Кеңес. Неге ойлана алмайсың?

Кеңес. Мен осы уақытқа дейін ойланып көрген емеспін.

Кеңес. Тыныштал, сәл ойланайын.

Екеуі  үнсіз тұрады.

Кеңес (айқайлап). Ау, кім бар мұнда, қорғанның сыртында адам бар ма?

Кеңес. Біреу болса тіл қатар еді.

Кеңес (айқайлап).  Сыртта тірі пенде болса тіл қатыңдар!

Кеңес ( айқайлап). Кім бар мұнда?

Кеңес (айқайлап). Ей, тіл қатыңдар!

Үнсіздік.

Сахнаның түбіндегі шекараны бөліп тұрған қорғанның арғы бетінен думанды  музыканың үнімен  бірге әйелдердің күлкілері,бокалдардың сыңғырлаған дауысы қатар естіледі. Көңілді кеш болып жатқан секілді.  Екі Кеңес те мылтықтарын кезеніп, жерге жата калады.

Кеңес (сыбырлап). Бұлар  қайдан жүр?                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                       

Кеңес (сыбырлап). Көрші елдің әскерлері келген секілді.

Кеңес. Қыз- қырқындарды ертіп алыпты.

Кеңес. Көңілді ғой өздері.

Орындарынан тұрып,  сахнаның түбіндегі қорғанға келеді де, тыңдайды. Музыка дауысы, әйелдердің күлкі аралас дауыстары. естіліп тұрады.

Кеңес. Қарасақ қайтеді?

Кеңес. Біліп қоймай ма?

Кеңес. Білсе, көмек сұраймыз.

Кеңес. Атып тастап жүрмесін.

Кеңес. Абайлайық!

Кеңес қорғанның  қабырғасындағы  кішкентай  тесікті ашады (бұрыннан бар тесік). Тесіктен жарық түсіп тұрады. Сығалап қарайды.

Кеңес (таңғалған дауыспен). Мына жақ бау-бақшаға айнлалып кетіпті ғой,

Кеңес. Қойшы, кеше ғана иен, тақыр дала емес пе еді.

Кеңес. Жап- жасыл шалғын, жапырағы жайқалған жеміс  ағаштар өсіп тұр. Ұшып жүрген Құстарды қара!

Кеңес (тыңдаған болып). Сыңғырлаған  Бұлақтың дауысы естіліп тұр.

Кеңес. Бақшаның арғы бетінде  екі қабатты зәулім үй көрініп тұр.

Кеңес (қуанып). Біз армандағандай ма?

Кеңес. Ас толы дастархан басында  бір ер адам отыр.

Кеңес. Командир емес пе?

Кеңес. Теріс қарап отыр. Тани алмадым.

Кеңес (қомағайланып). Қандай тағамдар тұрғанын айтшы?

Кеңес. Алма, алмұрт. Бір табақ қақталған қой еті, тауық еті, манты, арақ- шараптар тұр.

Кеңес (кеңесті итеріп). Мен де көрейінші.

Кеңес. Күте тұршы

Кеңес. (кеңесті итеріп жіберіп, қарайды, таңданып). Қандай көркем жер, қандай күшті жарық!

Кеңес. Кәдімгі жәннаттың өзі десең де болады.

Кеңес (таңқалған дауыспен). Бір топ қыз билеп жүр. Қандай сұлу еді!

Кеңес (құмартып) . Жалаңаш па?

Кеңес. Жамылғылары бар.

Кеңес. Олар не істеп жүр мұнда?

Кеңес. Көңіл көтергелі келген секілді.

Кеңес. Арасында Алтынай жоқ па, қарашы!

Кеңес. Байлардың арасында оған қайдағы орын.

Кеңес (Кеңесті итереді). Мен көрейін.

Кеңес. Жұпар иіс мұрнымды жарып барады.

Кеңес (Кеңесті итеріп жеберіп, қарайды. қуанып). Алтынай жүр орталарында.

Кеңес. Жынданғанбысың, ол баяғыда у ішіп өлген.

Кеңес. Алтынай деп айқайласам қайтеді?

Кеңес. Ол Алтынай емес.

Кеңес. Мені кедейсің деп менсінбеді. Астында қымбат көлік. Қалада екі жерде үйі бар екен.

Кеңес. Ол да сені жақсы көрген болатын.

Кеңес. Енді міне әлгі бір шығыс ертегілеріндегідей керемет көркем бақшасы да бар екен.

Кеңес. Оның өлгеніне отыз жыл болды.

Кеңес. Дәл соның өзі. Сен оны танымайсың.

Кеңес. Олардан көмек сұралық.

Кеңес. Ол маған өкпелі, жауап бермей қояр ма деп қорқамын.

Кеңес (тесіктің түбіне келіп, дауыстап сөйлейді). Бізге көмектеріңіз керек еді.

Кеңес (тыңдаған болып). Естіген жоқ.

Кеңес (дауысын көтеріп). Бізді тыңдап тұрсыздар ма?

Кеңес. Ол қырсық деп айттым ғой.

Кеңес (қорғанды ұрғылап, айқалайды). Мұнда қамалып қалдық. Бізге көмектеріңіз керек.

Кеңес (айқайлап). Алтынай, мен Кеңеспін. Тыңдап тұрмысың?

Кеңес (айқайлап). Бізді құтқарып алыңыздар!

Кеңес (айқайлап). Маған өкпелі екеніңді білем. Біз бәрін ұмыталық.

Кеңес. Біздің дауысымыз естілмейді.

Кеңес. Ол қасақана істеп тұр.

Кеңес (айқайлайды). Бізді қапастан шығарып алыңдар!

Екеуі  сахнаның ортасына келіп, құлақтарын басып тұрып бірлікте ұзақ айқайлайды. Музыканың дауысы бірте-бірте бәсейіп, өшеді. Екеуі баяғы орындарына барып, тесіктен сығалайды.

Кеңес (тесіктен сығалап). Кетіп қалыпты.

Кеңес. Қайда кетті?

Кеңес. Үйлеріне кеткен болу керек.

Кеңес (үрейленіп). Енді кім құтқарады бізді бұл тығырақтан?

Кеңес. Бір  құтқарушы келіп қалар.

Кеңес. Жұрттың бәрі қамауда қалып, өздерімен әбігер болып жатқан шығар?

Кеңес (қайғылы үнмен). Енді не істеуіміз керек?

Кеңес. Бір амал табайық.

Кеңес. Жерді қазып, қорғанның астынан өтелік.

Кеңес. Қорғанның сыртында тағы да қорған болып жүрмесін.

Кеңес. Онда терең қылып қазалық.

Кеңес үйшіктен күрек алып келеді. Екеуі сахнаның сол жақ шетіне барады. Кеңес жерді қаза бастайды

Кеңес (жерді қазып жатып). Оймақтай тар жерге қамалып өміріміз өтпек пе?

Кеңес. Уайымдама, біз шығып кетеміз?

Кеңес топырақ арасынан жас баланың  аяқ киімін алып шығып Кеңеске ұстатады.

Кеңес. Біз кімбіз сонда деген сұрақ мені мазалайды.

Кеңес (аяқ киімді аударыстырып қарап). Бұл аяқ киімді жоғалтып алып, әкемнен сөгіс естіген едім.

Кеңес. Сонда не істеді саған?

Кеңес. Қараңғы бөлмеге бір күн бойы қамап қойды.

Кеңес тереңдетіп қаза бастайды. Ордың ішінен сурет алып шығады.

Кеңес (суретті көрсетіп). Мұнда сурет те бар екен.

Кеңес (суретті қолына алып). Бес жас кезімдегі сурет ғой.

Кеңес. Бұл сенбісің?

Кеңес. Иә, менмін.

Кеңес. Қасыңдағы кім?

Кеңес (суретке үңіліп). Әкем секілді. Оның бейнесі толық есімде қалмапты.

Кеңес ордың ішінен арқан алып шығып,Кеңеске ұстатады.

Кеңес (арқанды қолына алып). Бұл әкем асылып өлген арқан ғой. шешем жылап жүріп, өз қолымен өртеп жіберіп еді бұл арқанды. Мен онда кішкенемін, еміс-еміс есімде.

Кеңес. Неге асылып өлді?

Кеңес. Неге асылып өлгені әлі белгісіз.

Кеңес. Тоқсаныншы жылдары көп адам асылып өлді ғой.

Кеңес орды тереңдетіп қаза бастайды. Ордың ішінен кісен алып шығады.

Кеңес (кісенді көрсетіп). Мынаны қара?

Кеңес (қорқып, айқайлап, көзін басып алады). Таста ары қарай. Көрсетпе маған.

Кеңес (кісенді орға тастап). Неге сонша қорықтың?

Кеңес. Мынау дәл сол кісен ғой.

Кеңес. Қайсы кісен дейсің мұны?

Кеңес. Бала кезімде үйдің алдында ойнап жүргенде қол- аяғына кісен салған бір адамды алып бара жатты. Кісен қолдарын қиып кеткен. Ана адамның қолындағы кісен сылдыр- сылдыр етеді. Менің қасымнан жанап өтті.

Кеңес. Мынау дәл сол кісен екеніне сенімдісің бе?

Кеңес. Дәл сол кісеннің өзі. Сылдырлаған дауысы да аумайды.

Кеңес. (ордан  тағы бір сурет алып кеңеске береді ). Мұнда тағы бір сурет бар екен.

Кеңес (суретке қарап). Мынау сол кісендеулі адамның  дәл өзі ғой.

Кеңес орды тереңдетіп қазып, әртүрлі заттарды сыртқа қарай лақтыра бастайды.

Кеңес. Мында кітап, киім, не деген көп заттар еді.

Кеңес. Менің  өмірде көрген, қолданған, естіген, дәмін татқан заттарым ғой.

(Кеңес заттарды лақтыруын тоқтапайды). Мүлде қоқысыққа толып кеткен.

Кеңес. Атамнан қалған бір мұра бар еді, оны кейін жоғалтып алдым. Иә, жоғалтып алдым. Сол жоқ па екен қарашы.

Кеңес. Ол қандай зат еді?

Кеңес (ойланған болып). Әйтеу бір ескі зат, бабамыздан қалған мұра еді.

Кеңес. Атын айтсаңшы.

Кеңес. Атын деймісің. Аты қалай еді, құдай-ау! Атын ұмыттым, ол өте ескі зат болатын.

Кеңес (орды тінтіп). Мында ондай ескі заттар жоқ. Түгелдей жиырмасыншы ғасырдың заттары ғана.

Кеңес. Қандай өкінішті

Кеңес ордан қоқысықтарды үздіксіз қазып шығара береді.  Әртүрлі заттар араласқан қоқсық үйіліп қалады.

Кеңес. Қоқсықтарды тазалап біту мүмкін емес. Қазған сайын шығып жатыр.

Кеңес. Себебі мен өмірімде көп нәрселерді көрдім, қолдандым, тыңдадым ғой.

Кеңес. Іші қоқысқа толған, қанша қазсам да тереңдейтін емес.

Кеңес. Қоқсық деме, олар менікі ғой?

Кеңес. Сенікі болғанымен түгелдей қоқыс жиналып қалыпты.

Иттің үрген дауысы естілгендей болады.

Кеңес (селік етіп). Ненің дауысы?

Кеңес (айналасына қарап). Ештеме естіп тұрғам жоқ.

Кеңес. Ит үргендей болды.

Кеңес. Көрші ауылдың иттері шығар.

Иттің үрген дауысы окоптың ішінен анық естіледі.

Кеңес (шошына). Командир қайтып келген бе?

Кеңес. Мүмкін емес. Ол мұнда қалай кіреді?

Кеңес. Дәл соның итінің дауысы.

Иттің үрген дауысы тағы да қайталанады.

Кеңес (шошына). Дәл соның өзі.

Кеңес (шошына). Дәл соның өзі.

Кеңес ( Кеңеске сыбырлап). Енді не істейміз?

Кеңес (ол да сыбырлап). Енді не істейміз?

Кеңес. Қамауда қалғанымызды мәлімдейік.

Кеңес (қорыққан дауыспен). Мен оған айта алмаймын. Ол итіне талатады.

Кеңес. Бізді неге қамап қойғанын сұрайық?

Кеңес. Біз кімбіз деп сұрайық.

Кеңес. Біздің қандай күнәміз барын да сұрайық.

Кеңес. Бұл мүмкін емес. Олай айту да, сұрау да күнә. Осы сұрағымыз үшін азаптайды бізді.

Кеңес (қорқынышпен). Отқа қақтайды.

Кеңес. Денемізден ірің аққанша азаптайды.

Кеңес. Оған артық сұрақ қоюға болмайды.

Иттің үрген дауысы мен бірге командирдің аяқ дыбысы естіледі.

Кеңес. Шығып келе жатыр.

Кеңес (қорқынышпен). Енді не істейміз?

Кеңес. Күзетке тұруға дайындал.

Кеңес (түсінбей). Не қылған күзет?

Кеңес. Шекара күзетінде тұрғанымызды ұмыттың ба?

Кеңес. Шекара күзетінде тұрғанымызға сенімдісің бе?

Кеңес. Енді қайдамыз деп ойлайсың?

Кеңес. Шекара күзетінде тұрсақ неге қамауда тұрмыз онда?

Кеңес. Қамауда тұрмыз деп қалай айтамыз оған?

Иттің үрген дауысы шығып, адамның аяқ дыбысы үдей түседі. Екі Кеңес те жүгіре жөнеледі де, екеуі де қарауылдың басына шықпақ болып ұмтылады. Оларынан түк шықпайды. Ақыры екі елді бөліп тұрған қорғанның түбіне келіп екеуі екі жерге күзетте тұрған адамша қақиып тұра қалады.

Кеңес (сыбырлап). Біз қайда тұрмыз?

Кеңес (ол да сыбырлап). Біз қайда тұрмыз?

Кеңес. Біз кімбіз?

Кеңес. Біз тұтқын быз… жоқ…. жоқ  біз шекара күзетінде тұрған әскерлерміз.

Иттің үрген дауысы мен бірге командирдің шығып келе жатқан аяқ дыбысы естіліп тұрады. Перде жабылады.

Соңы.

2017 ж.