Журнал Тамыр

Олег Борецкий. Доцент кафедры философии КазНУ им. аль-Фараби, киновед, создатель киноклуба имени Олега Борецкого.

Корейский сон, бессмысленный и беспощадный

Тихий шедевр, как окрестили на последнем Каннском фестивале фильм корейского режиссера Ли Чан-дона «Пылающий» (Приз ФИПРЕСИ и рекордный рейтинг у кинокритиков — 3.8 из 4), вышел на наши экраны так же тихо: на фоне жаркого июля, в сезон отпусков. Скорее всего он пройдет незаметно, а те, кто его посмотрят, разойдутся в своих оценках радикально.

Пришедших на фильм и уходящих с него где-то через пол часа можно понять: они ождали пылающей страсти (как и было заявлено в названии) в духе голливудского триллера с жестким (а возможно и жестоким) как во многих корейским фильмах наполнением. Ничего этого не случилось. А умело снятая в самом начале эротическая сцена — слабая компенсация за все два с половиной часа экранного времени.

Жанровая подвижность фильма выглядит как меланхоличный микс — мелодрама, триллер, мистика, детектив, социальный реализм. В основе сюжета и всех его перипетий классический и в чем-то любовный треугольник: юный писатель Чжон Су, странный и особенный представитель корейской искренности, девочка-фантом Хэми, типическое воплощение корейской провинциальной мечты и корейский Гетсби, по имени Бен, плейбой на «Porshe» со своими загадками и тайнами.

Главное достоинство фильма Ли Чан-дона в том, что он абсолютно точно следует ритму литературного первоисточника — рассказу японца Харуки Мураками «Сжечь сарай» (1982). И это на моей памяти второй (после «Тони Такитани») удачный случай переноса прозы Мураками на экран. Правда корейская вариация значительно изменила и продвинула небольшой японский рассказ. Кроме того, мотивы все той же классической литературы, от Фицджеральда и Фолкнера до Достоевского, лежат в «Пылающем» буквально на поверхности.

Мальчик, бунтующий против отца, демонизм жизни по ту сторону добра и зла, травма материнской нелюбовью, вытесненные желания и неистребимое стремление к счастью, подвергнутое фрустрации — все эти психодрамы, которые принято называть «скелетами в шкафу», есть везде от Кореи до Зимбабве и в этом глобальность фильма Ли Чан-дона.

Однако, важнее другое. Во всем мире молодые люди всякий раз ищут ответы на «проклятые» вопросы бытия. Героиня фильма Хэми отправляется в Африку чтобы убедиться в том, что кроме малого голода (физического) есть голод Великий — неистребимое желание понять смысл жизни, понять, для чего ты родился. Ли Чан-дон лаконично монтирует кенийский танец героини (танец Великого голода) с современной дискотекой. Это как две стороны одной медали, только в первом случае это желание найти, во вторм — убежать. Почти как в знаменитом хите «Отель Калифорния» — «кто-то танцует, чтобы вспомнить, кто-то танцует, чтобы забыть»

Памятуя о том, что кино всегда балансирует на стыке иллюзии и реальности, Ли Чан-дон искусно держит интригу на тему «было или не было?» Начиная с мандарина («Главное не думать, что его нет»), и кончая котом, соженной теплицей и колодцем, в который возможно когда-то упала девочка. Эта  в чем-то призрачная реальность интонирована такой же мистической музыкой, включая роскошный саунд Майлза Дэвиса из фильма Луи Маля «Лифт на эшафот».

На протяжении всего фильма, в этом загадочном и детективном повествовании вас будет постоянно преследовать мысль, что это корейское кино про нас и прежде всего про молодых людей у нас.

Большинство современных корейцев находятся в жутком прессинге, пытаясь достичь рекламных стандартов жизни с помощью невозвращаемых кредитов. Им хорошо знакома безработица, бесконечные конфликты с чиновниками и классовое презрение. Они тоже хотят обрести уверенность в завтрашнем дне и простое человеческое счастье. «Ярость, злоба, униженное мужское достоинство — вот что сегодня характерно для молодого поколения в Корее», — говорит Ли Чан-дон.

Аразве странность в поведении, заторможенность и безусловнаая апатия на лице главного героя не делает это лицо лицом не только корейской национальности?

Конечно, мы не слышим на границе нескончаемые голоса северокорейской пропаганды, которые разносятся мощными усилителями на десятки километров, а с экрана не бубнит Трамп. Все это можно списать на конкретные корейские обстоятельства. Но в остальном… В остальном — точная и невероятно художественная социальная драма не только про Корею.

У Мураками главный герой говорил, что глядя на то, как девушка поедает несуществующий мандарин, он чувствует, как испаряется реальность. А это уже очень серьезно — сомневаться в том, реален ли мир, в котором ты живешь. И действительно ли все так, как тебе кажется — чувства, отношения, другие люди. Мир как фантом, как сон наяву. Фильм корейца Ли Чан-дона передает это ощущение безупречно.

Встреча выпускников была назначена на шесть часов, я прилетел в четыре. Сел в такси и попросил водителя поездить по городу. Раньше город можно было объездить за полчаса, и сейчас он не стал больше. Проехали несколько микрорайонов, центральный рынок, мечеть, музей, церковь, выехали на набережную. Здесь постелили асфальт, расставили скамейки и воткнули искусственные пальмы. Вдоль берега тянулись дачные домики, справа поблескивало море. Миновав несколько гостиниц и частных пляжей, мы добрались до старого порта, где ржавые краны, словно дряхлые стражники прошлого, равнодушно взирали на суетливые волны.

Мы развернулись и поехали в город. Я назвал водителю адрес школы, но увидел старое кафе и попросил остановиться. Помедлив пару секунд, я открыл дверцу машины. Соленый запах моря тут же ударил в нос. От жары и влажного воздуха было тяжело дышать. Рубашка прилипла к телу, пока я переходил дорогу. Раньше это была обычная рюмочная, в которой мы с Вадиком, сбегая с уроков в выпускном классе, пили дешевый портвейн. Сейчас кафе называлось «Шагала». За барной стойкой стояла толстая женщина, похожая на ту, что когда-то наливала нам портвейн. Но я попросил пива. Без тени улыбки на лице женщина поставила передо мной кружку. Даже показалось, что сейчас она меня узнает и погрозит пальцем. Я прошел к столу у окна и сел, через дорогу синело море. Пиво было холодным, и кружка покрылась каплями влаги. Я пил и смотрел, как плещутся волны. Море слегка штормило, волны бились о прибрежные валуны и взрывались крупными брызгами.

В кафе кроме меня никого не было. Просидев так пару часов, я решил, что уже достаточно пьян для встречи с прошлым. Расплатился и отправился в школу. Когда я подошел, было, наверное, около восьми. Я брел, пошатываясь, словно бы под музыку, которая звучала из открытых окон. Споткнулся на крыльце. Фойе было украшено шариками и разноцветными бумажными флажками, на входе висела растяжка из букв, сложенных в приветствие: «Добро пожаловать выпуск 98». Я ухмыльнулся, глядя на эти буквы, и понял, что не так уж сильно хочу видеть одноклассников.

Пока я раздумывал, уйти или остаться, навстречу мне вышла Алена — вечная староста.

— Сабыржанов, — сказала Алена, — как всегда опаздываешь! — Она подошла ко мне и зачем-то обняла. — Уже танцы начались. Наши все в актовом зале, прямо и налево.

— Помню, — сказал я и пошел прямо и налево.

В зале я зажмурился от света и воспоминаний. Народу было много — кажется, явился весь выпуск. Наши ребята стояли кружком, почти тем же составом, кроме Кости, который умер в прошлом году от инфаркта. Вадик с Машей тоже были. Я подошел, и они замолчали, словно только что говорили обо мне.

— Привет, — сказала Маша.

Я протянул руку, по очереди здороваясь с пацанами, кто-то похлопал меня по плечу. Вадик вдруг начал приглашать всех к себе домой, сказал, что построил большой дом, и мы все должны пойти к нему на новоселье. Все зашумели. Вадик подошел к Маше и обнял ее за плечи. Она дернулась и убрала его руку. Он был пьян.

Поставили медленную песню Андрея Губина, девчонки захихикали. Пацаны вышли курить. Я не хотел идти с ними, меня развезло. Сел на парту у стены, взял бумажную тарелку, положил туда колбасу, сыр и хлеб, чтобы сделать бутерброд. Народ в зале разбился на парочки, почти все танцевали. Маша стояла одна и оглядывалась, словно высматривала кого-то. Она хотела танцевать. Всегда любила танцевать. Она осталась без Вадика, он вышел на улицу курить, оставив ее одну, но это уже давно не мое дело. Я только откусил бутерброд, как заметил, что она направляется ко мне.

— Потанцуем? — предложила она.

— Вообще-то я ем, — ответил я с набитым ртом.

Она села рядом со мной на парту и заболтала ногами. На ней было черное платье с глубоким вырезом, из тех, что обычно носят пятнадцатилетние.

— Я уже видел это платье, — заметил я.

— Нет, не видел.

— Ты была в нем на выпускном.

Она рассмеялась и заправила челку за ухо. Я заметил лучики в уголках ее глаз.

— А ты все такой же хам, — сказала она. — И, как всегда, пьяный.

Мы поговорили немного. Она вытащила из сумочки телефон и показала мне фотки своих пацанов. Старший был похож на нее, а младший — на Вадика. В ответ я показал фото своей жены. Я носил это фото в бумажнике пять лет, со дня свадьбы, но достал впервые.

— Она тебя любит, — сказала Маша. — Ты смотришь в сторону, а она на тебя.

— Знаю, — сказал я.

— А ты?

— Что — я?

— Ты ее любишь?

Я кивнул.

— За что?

Дурацкий вопрос. Посмотрел ей в глаза и сказал:

— За то, что она любит меня, — убрал фото в бумажник и сделал себе еще бутерброд.

— Зачем ты напился? — спросила она.

— Только прилетел. Нужно было собраться. Мне всегда так кажется после самолета, как будто я не весь прилетел. Это похоже на переоценку ценностей, словно…

Я замолчал. Она смотрела на меня, но не понимала. Я хотел сказать, что город детства, море, школа и знакомые лица подсовывают кусок прошлого, который я не хочу впускать в себя. Я знал, что, вернувшись в столицу, буду ходить сам не свой пару дней с куском прошлого внутри, а потом выкину весь этот хлам в свой внутренний сарай, где хранятся другие воспоминания.

Началась викторина, мы замолчали. Маша достала из кармана пригласительный билет, взглянула на номер и пошла к сцене. Я отложил недоеденный бутерброд и вышел на задний двор. Достал сигарету и, услыхав оживленные голоса, отправился вглубь двора к площадке, где пьяные сорокалетние пацаны играли в ножички. Темноту освещал холодный свет фонарей. Вадик стоял одной ногой в центре начертанного на земле круга, он всегда метал нож лучше всех нас. Айдар держал складной нож. Я выбросил недокуренную сигарету и заявил, что тоже хочу играть. Айдар протянул мне нож, я метнул и попал Вадику в ногу. Он заорал, глядя на рукоять, торчащую из его туфли. Потом сел на землю, вытащил его и швырнул в меня. На шум сбежались девчонки, Вадика окружила толпа, я отошел немного в сторону. Все молчали, а на меня никто и не взглянул. Из толпы вышла Маша. Я стоял и смотрел, как она снимает с него туфлю. Наверное, Вадик сказал ей, что это моих рук дело, потому что она вскинула голову и поискала меня глазами. В ее взгляде не было ни обиды, ни злости. Она все поняла.

Вадик снял носок, на стопе чуть выше пальцев был порез, из которого текла кровь. Он пошевелил пальцами. Полная ерунда.

— Прости, — сказал я.

Маша, не глядя на меня, махнула рукой, мол, все в порядке.

— Все никак не угомонишься, — сказал Вадик со злостью.

Я развернулся и направился к воротам. Покинул двор школы и побрел вдоль дороги в поисках магазина. Ближайший магазин назывался «Шагала». В этом городе слишком много шагала, подумал я. Купил бутылку водки и, перейдя дорогу, оказался на городском пляже. Шел вдоль берега, пил прямо из горла. Море успокоилось. Волны неторопливо накатывали на берег и с тихим шипением откатывались обратно. И вдруг в темноте я разглядел старые железные качели и деревянную беседку возле них.

Глубоко вдохнув соленый воздух, я остановился, но в беседку так и не вошел. Растянулся на песке, пил и смотрел на звезды, как когда-то сто лет назад, когда лежал тут с ней, после выпускного. Крикнула чайка. А потом еще и еще. Я поднялся, снял туфли и побежал, подальше от ее резких криков.

Агентова Юлия Андреевна. По образованию педагог-филолог. Окончила Пермский государственный педагогический институт. В данное время живу в г. Алматы. Дополнительное образование — пять лет Открытой Литературной Школы (проза и драматургия).

Участвовала в писательском марафоне American Space Almaty в 2017 году, выиграв приз симпатий от данной компании. Входила в лонг-лист конкурса Мультимедийного издательства Стрельбицкого «Любовь и волшебство». Заняла призовое место в конкурсе «Писатели за добро».

Публикации: в Юбилейном сборнике ОЛША «Дорога без конца», «Сборнике №3, клуб писателей Казахстана», в журналах «Нева», «Literra nova», «Зарубежные ZA-ZA задворки», «Рапсод 1», «Рапсод 2», а также в электронных вариантах — в журнале «Дактиль», в LoveRead.ec, электронной библиотеке «Книгочей» и др.; сборник рассказов и повесть вышли в электронном издательстве «ikitapdykeni.kz» в 2020 г.

Однажды в июне

– Привет! Ты что не купаешься?

Я  повернул голову и  увидел сначала  ноги в синих узких  джинсах, а взглянув вверх, всю девушку – крашеную блондинку с зелеными, окантованными черными ресницами глазами. Она  возвышалась надо мной, придерживая рукой перекинутую через плечо легкую курточку.

– Да так… разговариваю с судьбой. А купаться в такую погоду… (я кивнул головой в сторону водохранилища). Сама попробуй!

– О чем это ты разговариваешь с судьбой? Закурить есть? Подвинься…

Она бесцеремонно уселась на толстовку, как будто я расстелил ее на плитах специально для нее.

– Благодаришь судьбу, что родился на свет? – насмешливо продолжала девушка.

Не знаю, почему я стал ей отвечать… Может быть, потому, что никогда ни с кем не говорил об этом. Наоборот, начинал психовать, когда друзья затрагивали эту тему. В конце концов, они навсегда оставили ее. Но сегодня мне отчего-то нужен был собеседник…

– Благодарю ее, что выбрала не меня, и все думаю, почему, – ответил я, протягивая пачку сигарет.

– А кого она выбрала?

– Того, кто был лучше меня и должен был жить…

– А ты? Не должен?.. – она повернулась ко мне, насмешливо щурясь.

– Я? Нет… Я должен был умереть.

– Ты что, болел?

– Нет, я здоров, как бык. Но должен был умереть в этот самый день ровно семь лет назад.

– Инте-ре-есно… А ну, расскажи! – потребовала она.

Удивительно, что я послушался.

– Семь лет назад в этот день в июне стояла ужасная жара – не то, что сейчас. На «водохранку» (так мы называем водохранилище) с трех поселков ходят купаться. Сюда пришла семья Пентазиди из Учхоза. Ты знаешь их?

– Не-е, я не местная… А в Тагдыре есть греки?

– Да, хватает… Пришли тогда двое братьев с сестрой, сели неподалеку. Одному брату девятнадцать лет, а младшему, наверно, шестнадцать, он только школу закончил. Ребят этих я знал. Отец их – начальник лагеря «Спутник», где я отдыхал однажды. Туда и Костя с Янником заезжали. Спортивные парни – старший, Яннис, особенно. Помню, как в воду заходил: высокий, широкоплечий – такой, как вы, девчонки, любите!

Собеседница хмыкнула. Чувствуя ее интерес, я продолжал.

– Их компания пошла купаться, а потом и мы, мелочь, побежали… Мать запрещала мне ходить на «водохранку», но я не слушал. Нудит вечно: простынешь, потонешь… Никто из наших не тонул, а простывал я вообще редко. В тот день мы полезли в воду уже в третий раз, должно быть, не совсем согревшись. Кидались бутылкой из-под «колы» сначала друг в друга, а после – вдаль. И плавали за ней. А потом стали бросать бутылку дальше и дальше, плавая наперегонки. Некоторые побоялись заплывать далеко и вылезли на безопасное место, а я сдаваться не хотел.  Видишь, там, на середине, легкая рябь? Это течение реки, которая наполняет озеро. Вода здесь холодная, с гор. А в том месте она вообще не прогревается.

Друг мой, Мишка, бутылку кидал… Я замерз, но не хотел вылазить и снова поплыл за бутылкой. А она попала в течение. И меня закрутило в водовороте. Хотел  выбраться – захлебнулся, пошел на дно.  Вынырнул, но тело замерзло, не слушалось. Испугался я, а после и вовсе отключился…

– И? Что было дальше? – не выдержала моей паузы девчонка.

– Очнулся уже на берегу. Водой рвет, кто-то тело растирает… Вокруг шум и  плач. Позже узнал: это Яннис меня спас. Услышал, как Мишка кричал, чтобы я к берегу греб. А так как выплыть я не мог, Яннис сам бросился туда и перехватил меня. На помощь какие-то мужики подоспели, взяли меня от Янниса и понесли на берег. Все, кто был на озере, смотрели на них. И никто не смотрел на парня. А он… Наверное, с ним случилось то же, что со мной. Но его уже некому было спасать…

– Он что, погиб?

– Ну да. А я живу.

– Ле-енка! – раздалось над нами. – Ты скоро, что ль? Долго тебя будем ждать?

Ленка поднялась, а я – за ней. Выше бетонной воронки водохранилища над кромкой кустов  виднелась кабина легковушки. У начала береговых плит стояли два парня и махали девушке.

– Щас! – крикнула она, и окурок полетел в воду.

Повернувшись ко мне, незнакомка добавила:

– Пока, утопленник!  И знаешь… наверное, ты зря переживаешь. Раз жив – так и живи! Это же здорово, что ты не потонул!

И полезла наверх. А я смотрел вслед девчонке, такой же легкомысленной, как моя судьба. Потом снова сел, потому что не мог не думать о том,  что не успел ей рассказать…

В тот день меня увезли домой на чьей-то машине и вызвали с работы мать. Дальнейшее запомнил смутно: мать то выла, то обнимала меня, то трясла изо всех сил, что-то крича… Слова сливались друг с другом, я их не разбирал и не хотел разбирать. Сидел на диване, завернувшись в плед: меня трясло, несмотря на жару. В дом постоянно входили люди и рассказывали новости. Тело Янниса долго не могли найти – вызывали водолазов и МЧС. На берегу дежурили родственники и «скорая», хотя все понимали: она уже ни к чему.

Вечером меня позвали мальчишки. Когда вышел к калитке, на воздухе и закатном солнце стало чуть легче. Теплая пыль приятно согрела босые ноги, и только в середине груди, в самом сердце, чувствовался ледяной комок, словно горная вода еще не вся вытекла из меня.

Друзья рассказали, что Янника нашли. И почти сразу же донесся гул подъезжающих машин. Соседи, которые были на улице, тоже  побежали к калиткам. Мать, вышедшая вслед за мной, остановилась сзади. Все уставились на дорогу. По Береговой улице ползла вереница машин. Вначале ехала «скорая», потом большая машина МЧС, затем еще несколько легковушек… В «скорой»  я увидел склоненную голову отца Янниса. За его спиной сидела женщина, наверное, мать. Успел разглядеть и брата с сестрой на заднем сиденье – они сидели, обнявшись. Машины двигались мимо… Мать впилась мне пальцами в плечо, но я будто окаменел и почти не чувствовал боли.

Хоронили Янниса на следующий день. Я не собирался идти на похороны. Но мать сказала: «Пойдешь!» И я поехал с ней, хотя кладбища терпеть не мог со времени смерти деда. Видел, как пронесли гроб: на белом покрывале лежала  кудрявая голова Янника, одетого в черный костюм с галстучком – так ходят на праздники или свадьбу.

Мы с матерью стояли в стороне от всех. Люди на нас оборачивались, шепчась между собой. Каждый такой взгляд летел в меня, словно камень. Я давно убежал бы, но мать опять стояла сзади и  сжимала мне плечи. Когда в могилу под женский плач опускали гроб, меня, как и во время похорон деда,  охватило чувство невозвратимости. Тогда пятилетним ребенком я вдруг понял, что дед уже никогда не придет в наш дом, не подкинет вверх, не скажет: «Привет, Колька-колокольчик!»

Но дедушка умер старым, больным. Все говорили: «Отмучился!» И я понимал, что это правда. Ведь бывал с мамой в его доме, где моя тетка ухаживала за ним.  Дедушка лежал на кровати, иногда хрипел. От страха я убегал на улицу, но верил: дед поправится, и все станет, как раньше. Не стало…

 А сейчас хоронили Янниса. И вокруг шептали: «Такой молодой!» Я вдруг осознал, как хрупка человеческая жизнь. Не подумал этими словами, а просто понял. У меня перед глазами этот парень стоял живой: до мельчайших подробностей помнил, как он с братом шел в воду… Он был живым, когда я играл с бутылкой; живым, когда я захлебнулся и погрузился в омут. И тогда, когда он бросился меня спасать, он еще жил. А спустя каких-то десять минут его не стало! Я осознал это, и мне стало страшно до тошноты…

После похорон жизнь вошла в обычную колею, за исключением того, что я больше не ходил на «водохранку». Не из страха перед водой, а из-за матери, которой дал слово. А она сдержала свое и трижды за лето возила меня в аквапарк, хотя я знал: маме, которая растила меня одна, нелегко было найти столько денег. 

Мучения мои возобновились в октябре, когда  не пришла на урок заболевшая учительница.  На замену ей прислали  библиотекаршу, которая потащила нас в Музей боевой славы, находившийся в рекреации. Там за стеклянной дверью висели портреты земляков, воевавших в годы Великой Отечественной. И там же, около самой двери, повесили портрет Янниса.

Я эту часть здания избегал, а если приходилось идти по коридору, не смотрел в ту сторону.  Когда нас привели, я не вошел в музей – остался у двери. Но и отсюда портрет спасителя был хорошо виден. Большой, переснятый с выпускной фотографии, он висел среди грамот Янника за учебу и спорт (в школе Янник был капитаном  футбольной команды). А молоденькая библиотекарша рассказывала, каким хорошим парнем был Яннис Пентазиди, как хорошо он учился, был спортсменом и верным другом и мечтал стать врачом, но стал героем, как те, кто погиб на войне. Потому что в жизни всегда есть место подвигу…

Ребята, конечно, на меня пялились, но молчали, потому что боялись моих кулаков. Библиотекарша не глядела в мою сторону, но мне казалось, она, как и все, думает, что я  ногтя не стою этого парня. Хотя, возможно, она про меня даже не знала: лишь в этом году она пришла в нашу школу. Однако самое худшее было не в ней. На меня смотрел Янник! Как я ни менял положение, как ни отходил в сторону, все время чувствовал на себе его взгляд. От его улыбки делалось  муторно. Поэтому, когда все зашли внутрь, я улизнул в класс, взял рюкзак и ушел домой, чему, конечно, никто не удивился: прогульщик Коля Вахрушев был еще тот!

Но в этот день я сел за уроки и впервые за несколько лет попытался сделать все задания, как мог. На другой день получил две «четверки»: за стихотворение и  в тетради по математике. Мать так обрадовалась, что стала названивать тетке и хвалиться моими успехами.  А я почувствовал себя скотиной за то, что так мало радости доставляю ей…

С того дня я уже учил уроки, хотя  отличником не сделался: у меня не было способностей Янниса. И «четверки» за четверть  стал получать нескоро, за исключением химии. Новый предмет не был запущен, как остальные, учитель объяснял интересно, а опыты нравились. И неожиданно за четверть получил «четвере».

Удивленный и обрадованный, я летел по коридору. Даже не верилось, что в рюкзаке лежит дневник с оценкой, которая не поселялась в четвертных колонках моего дневника после второго класса. У музея толпа спешащих на каникулы пацанов оттеснила меня прямо к двери. Подняв глаза, я столкнулся со взглядом Янниса и тут же, растолкав ребят,  пошел дальше. Но улыбку эту все равно запомнил. Не было ничего осуждающего в этой улыбке! Наоборот, мне почему-то казалось, что Яннис рад моим успехам и словно бы  говорит: «Сделай их, Колька!»

Вел я себя в школе теперь по-другому: уроки не пропускал. Для дерзостей как-то само собой причин не осталось: учителя были довольны и не придирались лишний раз. Некоторым мальчишкам, правда, перемены в моем поведении не понравились.  Цеплялись ко мне, мол, Колька – заучка! Но, получив по уху или в челюсть, успокаивались. И потому драться я не перестал. Одни ребята продолжали со мной дружить (даже если с учебой не ладили, меня не трогали), а другие нашли себе новую компанию.

После 9-го класса я, как и Яннис, поступил в Тагдырское медучилище. На это  у меня три причины. Во-первых, люблю биологию и химию. Во-вторых, занимает вопрос: как сделать человеческую жизнь не такой уязвимой? А в-третьих, почему-то кажется, что я должен  завершить то, чего не смог сделать Яннис…

У меня еще нет постоянной девчонки. Как-то захотелось узнать: а кого любил  Янник?  Оказалось, его подружка тоже училась здесь же, на стоматолога. Звали ее Галя. Когда я поступил в училище, она его уже закончила.  

В поликлинике я дождался конца рабочего дня. Вошел в стоматологический кабинет.

Девушка перебирала в шкафу медицинские карточки. Оглянулась: ничего себе, симпатичная. Халатик идеально облегает фигуру, из-под белой шапочки черные кудри торчат, и  глаза тоже темные.

– Прием закончен, – сказала она. – Приходите завтра.

– Я Коля, – сказал я. – Коля Вахрушев.

Она с минуту глядела на меня, ничего не понимая. Потом побледнела.

– Тот самый?..

– Да.

– Вам лучше обратиться к другому врачу, – Галя отвернулась.

 – Вы любили его? – напрямик спросил я.

Она снова взглянула на меня, покраснела и, помешкав, кивнула.

– А он вас?

– Не знаю… Мы не говорили об этом. Встречались в училище, потом стали дружить. Он умер, а я так и не узнала… Замуж уже потом вышла, когда училище закончила, – добавила она, словно оправдываясь. – А ты как живешь?

– Учусь на фельдшера. Хочу в институт…

– Как Янник?

– Да.

Галя задумалась.

– Он был бы, наверное, рад. Но лучше завтра иди к другому врачу, ладно?

И она низко наклонила голову.

– Я здоров, – ответил я и ушел.

Мне девятнадцать – столько же, сколько навсегда осталось Яннику-спасителю. Все сижу на плитах и размышляю о превратностях судьбы. Не знаю, чего меня потянуло сюда сегодня, почему вспоминаю то, о чем всегда хотелось забыть.

Существует ли судьба? Почему смерть выбирает лучшего? Зачем и кто оставил меня жить? Был ли в этом какой-то смысл? Может быть, кто-то там, наверху, пожалел мать, у которой я – единственный ребенок? Если бы все так просто! В прошлом году семью Пентазиди постиг еще один удар: Костик разбился на мотоцикле. Нет, справедливости от судьбы ждать не приходится! А если она случайна, беспощадна, бессмысленна, должен ли справедливости искать человек?

А я? Зря заморачиваюсь, как сказала та девчонка, или должен жить так, чтобы  оправдать выбор и жертву Янниса? И что  тогда я должен сделать? Я, Николай Вахрушев, живущий за двоих…

Алуа Темирболат, доктор филологических наук, профессор, заведующая кафедрой казахской литературы и теории литературы КазНУ имени Аль-Фараби

Художественный мир Ауэзхана Кодара характеризуется многогранностью, сложностью, емкостью. Его поэзия поистине уникальна и оригинальна.

На страницах своих стихотворений А. Кодар поднимает общечеловеческие и вечные проблемы, такие как сущность бытия, тема судьбы, истинность и иллюзорность мира, тема счастья, проблема духовности, тема одиночества, проблема отчуждения людей, которые, безусловно, актуальны для современного общества.

Большое внимание писатель уделяет в своих произведениях осмыслению категорий времени и пространства. Они выступают не только неотъемлемыми параметрами бытия человека, его внутреннего мира. Согласно концепции А. Кодара, время и пространства материальны. Они оказывают воздействие на человека и на окружающий мир, оставляют свой след. Кроме того, нередко поэт вступает в диалог с ними. Например, в стихотворении «Шокан в Петербурге» он говорит: «Где ты, Время, подставь же плечо», в стихотворении «Письмо в никуда» автор отмечает: «Или время восстало пространство прессуя в таблетки» Складывается ощущение, будто данная категория одушевленная. Время характеризуется в его произведениях многомерностью, конкретностью и неопределенностью. В отдельных произведениях автор указывает четкие хронологические рамки изображаемых событий и явлений, а в некоторых стихотворениях границы времени и пространства отличаются условностью, иллюзорностью. Они то существенно раздвигаются, приобретая космические масштабы, то сужаются до пределов частной судьбы. Категории времени и пространства постоянно трансформируются, модернизируются, преображаются.

Следующая особенность поэзии Ауэзхана Кодара – это наглядность, точность, конкретность, емкость образов. Часто описываемые им явления не приукрашены. Автор раскрывает их самую глубинную суть, тем самым позволяя читателю взглянуть на обыденные вещи с другой стороны. Пример тому – стихотворение «Чиновнику». В данном произведении А. Кодар использует яркие образные выражения, метафоры и эпитеты, позволяя читателю уловить глубинные грани духовной сути человека, занимающего такую должность. 

Поэзия Ауэзхана Кодара характеризуется обилием литературных, исторических, философских реминисценций. Его произведения насыщенны интертекстами из греческой, восточной поэзии, философских учений, религиозных трактатов. Реминисценции, аллюзии, цитаты обогащают и раздвигают рамки содержания его стихотворений, придавая им емкость и масштабность.

Для поэзии А. Кодара характерно смешение стилей – книжного и разговорного. В его стихотворениях, с одной стороны, нередко используется пафосная лексика; с другой – наблюдается легкая небрежность в обращении с языком. Автор включает в содержание произведений сленг, просторечия и диалектные выражения.

Смешение стилей отражает многоликость, многогранность бытия людей, позволяет нам лучше уловить все тонкости нашей современной действительности.

Отличительной особенностью поэзии А. Кодара выступает неординарность эпитетов и выражений. Они придают особый колорит его произведениям, позволяют увидеть глубинную суть изображаемых явлений. Яркий пример тому: «земных дорог, змеящихся во днях», «о своей безглагольной поре», «хлопотливое чудо в косынке».

Для поэзии А. Кодара характерно сочетание и противопоставление двух миров –реального и ирреального. Писатель постоянно изображает этот и другой, иной мир. В этом плане очень показательно его стихотворение «Сон смежает мне ресницы все сильней, сильней», где автор описывает состояние человека, который постепенно забывается и впадает в глубокий сон. Данное произведение наполнено глубоким философским и символическим содержанием.

Для поэзии А. Кодара присуща символичность образов. Они характеризуются глубоким содержанием, многозначностью. Среди образов-символов следует прежде всего отметить такие, как круг, туман, лабиринт, лес, осенний сад, мираж. Они отражают сложность, многогранность, многоликость, противоречивость бытия, безграничность и замкнутость современного мира одновременно.

В поэзии А. Кодара наблюдается материализация душевных состояний человека, таких, как грусть, радость. Автор соотносит их с обыденными вещами, сравнивает с природными явлениями. Благодаря этому читатель получает возможность лучше представить состояние души человека.

В своей поэзии Ауэзахан Кодар уделяет внимание такой проблеме, как осознание своего я и шире – глубинной сути человека. Например, в стихотворении «Я миром был, а стал норой» он называет себя «транзитным пассажиром», тем самым показывая, что жизнь человека относительна, и каждый человек в ней всего лишь гость, который временно пребывает на Земле.

Для поэзии А. Кодара характерен диалог исторических эпох. Практически в каждом своем стихотворении автор соотносит прошлое, настоящее и будущее, тем самым показывая преемственность поколений и извечный характер поднятых им проблем. Кроме того, описывая исторические эпохи, он показывает их близость современной действительности и в то же время неповторимость нашей эпохи.

Таким образом, поэзия А. Кодара – одна из наиболее ярких и самобытных страниц в литературе Казахстана. Каждое его произведение – это уникальный, оригинальный мир, в котором скрыто множество смыслов. Стихотворения А. Кодара представляют огромный интерес для исследований с точки зрения рецептивной эстетики и герменевтики.

Неміс ойшылы Хайдеггердің айтуынша, өнердің мәні бар нәрсенің шығарма арқылы берілген ақиқаты. Осыны айта тұра, келесі жолында ол оған мынандай комментарий береді: «Ал бірақ осы уақытқа дейін өнерді ақиқатпен емес, әдемілік және сұлулықпен байланыстыратын еді ғой?»

Сонымен бірге Хайдеггер философия мен поэзияны қатар қойған, ал кейде поэзияны тіпті философиядан биік қойған алғаш ойшыл. Және ол онша ғажап емес те, себебі, 20 ғасырда батыс философиясы өз мүмкіндігін сарқып, оның есесіне поэзия қатты дамыған еді. Осының нақты дәлелі ретінде Райнер Мария Рильке, Георг Тракль поэзияларын атауға болады. Бұларда шынымен әдемілікке табынудан гөрі поэзия арқылы философиялық пайымға көтерілу басым. Меніңше, біздің қазақ топырағындағы осындай ақындардың ең ірісі Жұмекен Нәжімеденов. Бұл ақынымызды кез келген әлемдік деңгейдегі ақынмен салыстыра беруге болады. Мен оны ең алдымен атақты орыс ақыны, Нобель сыйлығының лауреаты Иосиф Бродскиймен бірге әңгіме етуді жөн көрдім. Өйткені олар бір заман және бір совет топырағында туса да, бір бірімен жақындаса да және бір бірінен алыстай да білген.

Өте танымал ақындарды таныстырудың қажеті шамалы. Әйтсе де, Жұмекен дегенде,еске қазір ресми әнұранымызға айналған «Менің Қазақстаным» әнімен ақынымыз философиялық жанрға айналдырған баллада жанры түседі. Жұмекен кеңес кезеңінің ақыны. Ал сол кезде біз көшпенді халықтан отырықшы халыққа айналып, ғажап қалалық мәдениет жасай бастаған кезіміз еді. Шынын айтқанда сол кезде, 50-60 жылдары жасалған қазақ мәдениетін біз әлі күнге дейін пайдаланудамыз. Әсіресе, бұл музыкалық мәдениетімізде басым көрінеді. Мен осы кезеңнің символы деп Шәмілдің әндерін, Жұмекен Нәжімеденовтың поэзиясын айтар едім. Бұлардың шығармашылығы жұмсақ, биязы романтизмге толы және бұлардың сол жәйбарақат, мейрімшіл дүниетанымы сол кезеңнің басты нотасы, лейтмотивіне айналғандай.

Жұмекен бақытты ақын, ол Мұқағали сияқты жүйеге ашық қарсылықта болған жоқ, бірақ ішкі қарсылығы мықты болды. Ол тек қана тоталитарлық жүйеге емес, отарлаушы Ресей империясына деген қарсылық еді. Міне, осы қарсылықта ол Кеңес империясына түбегейлі қарсылықта болған Иосиф Бродскиймен кездеседі. Әрине, өмірде емес, поэзия кеңістігінде. Екеуі де Кеңес заманының ақыны бола тұра, оны көрмегендей болады, заманынан аттап, виртуалды, мәңгілік рухани ағыстарға шығады. Жұмекен Шығысты дәріптесе, Иосиф Батысты дәріптейді. Сөйтіп олар ұлттық болмысы көмескі, рухани өмірі жалаң ұраншылдыққа сүйенген, саясатшыл Кеңес заманынан аттап өтеді. Бұл тұрғыда Жұмекен қазақтың мұсылманшылдығына, исламдық мәдениетіне аса көңіл бөлген адам.

Және ол қазіргі исламшыл сектанттарды қолдамас еді, өйткені оның ойынша қазақ дүниетанымы ислам философиясына және рухани ізденістеріне молынан суарылған. Жұмекен де Мұстафа Шоқай сияқты былай деп айта алар еді: «Түркілердің бесігі, Түркістан, елімізде өшпес ізін қалдырған ең көне араб-парсы мәдениетінің ошағы. Алғашқы түркілер тарих аренасында 6 ғасырда пайда болса, ислам Түркістанға 7 ғасырдың аяғында кіреді. Түркістанда Қарахандардың алғаш түрік династиясы негізін қалаған». Исламдық нақыштар Жұмекеннің көптеген өлеңдерінде кездеседі.
Сонымен қатар ақын исламның көптеген қағидаларын қабылдамайды, ислам идеологиясына сыни, тіпті, атеисттік көзқараспен қарайды. Бұл әсіресе оның Алдар Көсеге арнаған әйгілі шығармасында анық көрінеді. Сонда ақын ислам тақырыбына не үшін барады? Рухани негізімізді жоғалтпау үшін, адамзаттағы рухани ізденістерден қазақы нақышты табу үшін. Бұл жағын бізге түсіну оңай, ал бірақ ол неге өзі атеист бола тұра, діни сенімге бойлағандай болып, өзі исламшыл болғандай қылып жазады? Бұл ата баба болмысын ұғынуға тырысудан, өз-өзін бұрынғы, ежелгі қазақ болмысына сүңгітуден туындаған әрекет, бұл сенім-наным емес, ол осы нанымға сырттан келіп бойлау, бұл сенім емес, шартты сенім, мүмкін сенімнің философиялық пайымы. Ақында мұндай қасиет болмаса оның шығармашылығы да беймүмкін. Шығармашылықтың өзі қиялға батудың, болмыстың алуантүрлілігіне еркін бойлаудың тамаша инструменті емес пе? Инструмент демекші, бұл Жұмекеннің шығармашылығын ашуға өте-мөте дәл келеді. Өйткені Жұмекен үлкен профессионализмге тырысқан ақын. Оның басты принципі күнде жазу және мол жазу. Оның өлеңдері, әсіресе, балладалары өлеңнен гөрі философиялық трактатқа ұқсайды. Ақын әрбір құбылысты жан- жақты зерттейді, барған сайын тақырыбына бойлай береді, қадам басқан сайын оның жаңа қырын ашады, ақыры оның мейлінше сипаттамасын беріп өлеңін бітіреді. Бұл тұрғыда да әлем поэзиясында Жұмекенге бір тең келетін ақын Иосиф Бродский. Бірақ екеуінің суреттеу тәсілдері әр басқа. Жұмекеннің басты тәсілі таусылмайтын ішкі монолог болса, Бродский ақыннан гөрі суретшіге ұқсайды, ол баяндамайды, суреттейді. Жұмекеннің басты органы құлақ, меңіреу, тілсіз, тылсым дүниеге құлақ түру десек, Бродский көзге сүйенеді, оның көзі мейлінше ашық және оның тойымсыз рухани әлемі түрлі боялаурмен нюанстарға мейлінше толы. Бродский ақынның қабылдау кеңістігін мейлінше кеңіткен. Оның тағы бір қасиеті, Бродскийдің поэзиясы идеологиядан ада, ол тек суреттеумен айналысады және соның нәтижесінде бір құбылыстың толық картинасы пайда болады. Ал Жұмекен ұзақ балладасын бастамай жатып, оның немен бітетінін алдын ала білетін сияқты. Мұнда мәселе оның пландап қойғанында емес, менталитетінің өзгешелігінде. Шығыс мәдениеті әлі өзінің ақылымен күресе қоймаған, болмысы мен рухы бір-бірінен ажырамаған тек тұтастыққа талпынудағы мәдениет. Ал Батыс мәдениеті үшін Ақылға табыну оның онша ұзаққа созылмаған бір кезеңі ғана болды, ал соңғы бір-екі ғасырда Батыс осы кезеңді әшкерелеумен келеді. Батыс философтарының айтуынша, адам тек ақылдан тұрмайды және іс жүзінде ақыл ешнәрсеге билік ете алмайды, өйткені әлемдегі әрбір құбылыс өз бетінше, дербес дамиды. Адам ол тек бір қалау емес, ол қалау ағындарынан тұрады және осы ағындарға қарсы тұрмай, оларға бағынуға тиіспіз. Сонымен қатар Батыс бірігуге, немесе тұтастыққа талпынбайды, керісінше, ол айырмашылықтың кез келген түрін дәріптейді. Біз тек басқа біреуге ұқсамағанда ғана өзгеше боламыз. Хайдеггердің айтуынша айырмашылық біз өз-өзімізге тең болудан бұрын болған. Шынымен де, егер ақындар болмысын алсақ, олар өзінің творчестволық жолын бастағанда қандай ақын болатынын білмейді, оның шәкірт кезеңі классик болған кезеңіне мүлде ұқсамайды. Сөйтіп, бір адамның өзін де ол өз-өзімен толық ұқсастықта деп айту қиын. Осыған байланысты батыс философтары ұжымшылдықты емес, жекетұлғалық болмысты дәріптейді, бір-біріне мейлінше ұқсамауға, бөлек, дербес болуға тырысады.

Мысалы, Бродский үшін Еуропа, оның эллинистік бастауынан бері ол үйлесімділік, қозғалыс, өмір, ал Азия – хаос, керенаулық, өлім.

…өлім Азияның нобайындый
Сейілсіз, — дейді ол бір өлеңінде.
Бродскийдің Азияны өлімге теңеуі философ Владимир Соловьевты оқуынан туындаған. Бродский поэзиясындағы Ресей − Батыс тақырыбын бейнелеу үшін қолданған тұрақты таңбалар жүйесін бұл тақырыптың евразияшылдық ілімінде қойылуымен де салыстыруға болады. Мысалы олар орыстардың ұлттық танымына суық климаттың маңызы зор деп санаған. Жаңа евразияшылдың бірі айтқандай: «Русь пен Батыстың шекарасы қаңтардың жағымсыз изотермасы». Сонымен қатар бұл мәселеде Ислам мен Христианствоның теке-тіресі де маңызды.

Азия, ислам, татаршылдық Бродский үшін тек қана қоғамдағы емес, сонымен бірге жекетұлғалық санадағы ұжымшылдықтың метафорасы. Бұған оның қара сөзбен жазылған «Стамбұлға саясат» үлкен ойтолғауы арналған, бұл 1985 жылы жазылған шығарма «бізді» «менге» таптатуға қарсылық, адамның жігерін құмға айналдыруға келіспеушілік.
Ал енді шынайы Азияға Иосиф Бродский қалай қарады екен? Мұны зерттеген Лев Лосевтің айтуынша, 1990 жылы ол 2001 жылдың 11 қыркүйегінен кейін көріпкелділік боп көрінетін мынандай сөздер айтқан: «Біздің әлем құдайсызға айналып барады. Және мен ойлаймын осы құдайсыздық бізді қақтығысқа әкелмейді ме екен деп, мен бұдан қатты сескенемін… ислам әлемімен және христианство жөнінде тек әлсіз естеліктері ғана қалған әлеммен… осы екеуі қатты діни қақтығысқа келеме деп жағамды ұстаймын. Христиан әлемі өз-өзін қорғай алмайды, ал ислам әлемі оны шынымен-ақ тықсырады. Өйткені олар көп, өте көп, проблеманың бәрі осы қарапайым факторға байланысты. Мен үшін бұл қақтығыстың болуы нақты көрінеді. .  Бұл төзімділік рухының төзімсіздік рухымен теке-тіресіне толы болашақ. Іскер адамдар бұл екі әлем арасындағы қайшылық онша зор емес дейді. Мен болсам оған бір сәтке де сенбеймін. Меніңше исламдық дүниетаным өз ақырына жеткен нәрсе, оны жою керек. Қалай болғанда да, біздің әлем исламнан алты ғасыр үлкен. Сондықтан, менің ойымша, не жақсы, не жаман жөнінде үкім жүргізуге біздің хұқымыз бар».

«Өсиет» өлеңі 1987 жылы жазылған және түгелімен Азияны қауіпті мекен деп суреттеуге арналған. Онда саяхатшыны әрбір қадамы сайын сатқындық пен қылмыс күтеді, онда адам өмірінің бір тиындық құны жоқ. Бұл өлеңнің мәтінінен біз Бродскийдағы кереғарлыққа толы Азия нақышының шешімін табамыз. Зейін сала оқығанда, біз таза азиялық, дәлірек айтқанда ортаазиялық сипаттармен қатар – мысалы, жалпақ бет, мойыл көз, таулық көрініс, сортаң өзендер, тезек иісі мен бірге арнайы орыс сөз қолданыстарының қақтығысын байқаймыз. Егер бірінші жолда оқырман Азияға шақырылса («Азиямен саяхаттап, жат үйлерде қонып…», келесі Азиядағы «жат үйлер» қандай болатынын анықтайтын екінші жолында, мынандай тізім келтіріледі: «избаларда, моншаларда, қоймаларда, бөренеден соғылған теремдерде». Мұндағы аталған барлық үйлер дәстүрлі Руське тән. Осы таза азиялық және арнайы орыстық нәрселерді араластыру бүкіл өлеңді қамтыған. Егер екінші жолында «Жалпақ беттен сескен» десе, үшіншісінде «изба», «мұжық», «ұрғашы» суреттеледі. Өзге сөзбен айтқанда «Өсиет» өлеңінде Азияға айналған Ресейдің, Евразияның, Соловьев айтқандай «Ксеркс Ресейінің» қорқынышты бейнесі суреттеледі.

Бродскийдің ойы он тоғызыншы ғасырдың жазушыларынша «Орысты тырналасаң татарды табасың» деуде емес, себебі Азия ол үшін геосаясаттық ұғым емес, менталдық құрылым. Оның ойынша, егер Орталық Еуропа авторитарлық режимдер таптауында өмір сүре берсе, оны «Батыс Азия» деп санаған жөн.

Егер Соловьев: «Азия – қауіпті жазмышты жау», ал евразиялықтар «Азия ол біз емеспіз» десе, Бродскидің бұл Ресей — Азия мифіне қосқан үлесі оның ар-ұждандық позициясында. Бродский Соловьев сияқты өркениеттердің ақырғы айқасына шақырмайды және «Скиф» өлеңіндегі Блок сияқты өзінің азиат екеніне масаттанбайды. Оған ұжымшылдықтың кез келген түрі жат, қолайсыз. Бродскийдің ойынша, халық, ұлт егер бірнәрсені жойса, сол қылмысы үшін күнәсін мойындауға тиіс, онда ақын халқымен бірге болады, бірақ жағымды табыстар оған жеке тұрғыда, жекетұлғалық еркіндікте ғана мүмкін. Жоғарыда келтірілген деректердің бәрі Лев Лосевтің «Иосиф Бродский. Опыт литературной биографии. Серия ЖЗЛ. — М.: Мол. гвардия, 2006.» кітабынан алынған.

Көріп отырғаныңыздай, Бродский үйреншікті орыс ақындарына мүлде ұқсамайды. Орыс ақындары көбінесе патриот болып келеді. Олардың ойынша Ресейдің өзіндік өзгеше жолы бар, ол басқа өркениеттерден өзге, бөлек болмыстағы ел. Оның басты қасиеті православие шіркеуіне жұмылу. Славянофилдер оның осы қасиетін соборность деп атаған. Бродский үшін бұл ұжымшылдықтың бір түрі ғана, ал ол ұжымшылдықтың кез келген түрін қабылдамайды. Сондықтан ол үшін Ресей Шығыс Еуропа емес, Батыс Азия.
Егер Бродскийді сол кездегі ең атақты кеңес ақындарымен салыстырсақ, олар бұған қарағанда мектеп оқушылары сияқты. Мысалы, егер сол кездегі Евтушенконың, Вознесенскийдің өлеңдеріне үңілсек, онда мүлде өркениеттік таным жоқ, тек кеңес идеологиясы. Олар Сталинге қарсы болса да, Ленинді дәріптеген. Мысалы, Андрей Вознесенский: «Ленинді ақша бетіне баспаңдар!» деп жар салған. Бродский ащы мысқылмен бұл өлеңге пародия жазған. Кеңес кезеңінде ең атақты оппозиционер Солженицын болды. Оны «Архипелаг ГУЛАГ» романы үшін Ресейден қуды. Кейін сол романы үшін оған шет елде Нобель сыйлығын берді. Былай қарасаңыз мінсіз адам сияқты, ал Бродский болса Солженицынмен де онша келісе бермейді. Ол оны демократ емес, орыс ұлтшылы деп санайды. Бір журналист айтыпты Бродскийге: «Солженицынның ойынша, Ресей Батыс жоғалтқан құндылықтардың сақшысы». Бродский ашуын жасырмай оған былай депті: «Солженицынның айтқаны анайы сандырақ. Кәдімгі демагогия, тек минусы плюске ауысқан. Саясаткер ретінде ол тек қана қампиған ноль!»

Солженицынның рухани аталары славянофилдер, Достоевский, Леонтьев, Бердяев жасаған «орыс идеясы» бағытындағы діни-романтикалық тарихнама Бродскийді қызықтырмайды. Ол үшін жеке адам тағдырынан тыс тарих жоқ және жазушылық зейіннің басты мақсаты ретінде тарихтан бәрінен көп жапа шегетін адам болуға тиіс. Тарихтың мағынасы жөніндегі барлық спекуляциялар адам трагедиясын байқауға мүмкіндік бермейді.
Ал егер бұл тұрғыдан Жұмекен Нәжімеденовқа келетін болсақ, ол да өзінің жалпышығыстық болмысына күмәнмен қарайды. Бірақ оның Бродскийден айырмашылығы ол өзінің қазақы ұлттық болмысын танығысы келеді. Және оны ол ең қарапайым нәрселерден табады. Ол өзін, өзінің лирикалық кейіпкерін далалық болмыс, ауылдық бейбіт көріністерінен, көшпенділер тіршілігін сипаттайтын табиғат ерешеліктерінен ажыратпайды.

Жыңғылыңды көлеңкелеп көз ілдім,
көз ілдім мен төсегінде сезімнің.
Саған тартқан өз ұлыңмын — өзіңмін
тұла бойым тұтас құйған төзіммін.
Әсіресе бұл «Қоңыр» өлеңінде ғажап көрініс тапқан.
Қоңырайып жатыр алда жол әлі –
кеудем кейде қоңыр жырға толады.
Қазақ қоңыр әнмен бесік тербетіп,
өргізіпті-ау қоңыр-қоңыр баланы,
Қоңыр күпі, қоңыр дала, қоңыр үн…
қоңыр күймен өтіп жатыр өмірім.

Жұмекеннің бұл тақырыптағы айырмашылығы оны әсіресе Олжас Сүлейменов шығармашылығымен салыстырғанда анық көрінеді. Олжас үшін көшпенділер мифтік мінсіз тұлғалар, ақын оларға кір жуытпайды, өзге халықтардың бәрінен биік көрсетіп мадақтайды.

Ал Жұмекен үшін қазақ халқы тарихи хроникадан алынған абстрактты геройлар емес, олар кәдімгі жұмыр жердің жұмыр басты пенделері. Бірақ Жұмекенге олардың осы қарапайымдылығы, болмыс ырғағымен, немесе табиғатпен етене жақындығы ұнайды. Бұл тұрғыда Жұмекен Бродскийге емес неміс ақыны Рилькеге ұқсайды. Өйткені Рильке өз тақырыбын ең кәдуілгі нәрселерден іздеген, ол ең қарапайым заттарды, ымыртты, фонтандарды сөйлеткен.

Бәрі болар ұлы һәм бұйырымды,
Жер − кәдімгі, суы да − иірімді.
Ағаштар − нән, ал дуал − бір-ақ аттам.
Жайлар сонда қырың мен қиырыңды
Қойшылар мен дихандар жұрағаттап.
Шіркеу болмас құдайды қоршалаған,
Тұтқындағы аң сынды боршалаған,
Қан жылаған жоғалтып сыңар ізді.
Ұйлер болар қонақжай ығынумен,
Шегі жоқ құрбандыққа жүгінумен
Қылығымыз көркейер мына біздің.
О дүниеге телмірмей, зейіндемей,
Қайғы түгіл ажал да көзге дықсыз.
Күнделікті тірлікке бейімделе,
Аялармыз өмірді өзгеріссіз.

Рилькенің «Мінәжәт» кітабынан алынған бұл өлеңді кезінде мен өзім аударған едім. Байқап отырсаңыз мұнда адам табиғатқа бағыныштылығымен, туысшыл ұжымшылдығымен, жалпы айтқанда, болмысқа үйлесімділігімен қымбат. Осы қасиеттердің бәрін біз Жұмекеннің қоңырлыққа сүйенген, осы сөзді поэтикалық образға, философиялық категорияға айналдырған биязы поэзиясынан байқаймыз.

Ал егер біз Жұмекеннің нағыз ұстазына тоқталатын болсақ ол меніңше көне грек поэзиясының негізін қалаушы Гомер. Өйткені Жұмекеннің әрбір балладасы кішкене илиада сияқты. Гомер қалай ерінбей-жалықпай әрбір хиқаяны тараулап суреттесе, қазақ ақыны да алған құбылысын ақырына жеткізіп суреттеп тынбайды. Сонымен бірге Жұмекеннің Гомер поэзиясына өз көзқарасы бар, ол оны мифолог Кунның баяндауынан емес, өз поэмаларының мәтінінен оқыған. Мысалы, «Илиаданы» ол құдайларға сатира деп түсінеді, ал Гомердің басты мақсаты қарапайым тіршілікті суреттеу деп ұғады. Сөйтіп поэмадағы бүкіл қою мифология рационалист Жұмекеннің көзімен қарағанда Гомердің қоңыр күлкісі боп шығады. Және ақын өзі де кейбір антикалық топтамаларында осылайша суреттейді. Егер біздің қазіргі санамызда Құдай ізгіліктің, адамгершіліктің, дұрыс жолдың, ұлттық дәстүрді сыйлаудың айғағы және сол арқылы өзіңді биік азамат, салихалы кісі, жөнді қазақ қылып көрсетудің амалы болса, Жұмекен үшін құдай, немесе құдайлар халық шығармашылығының туындысы. Осыны айта тұра ақын халықтың өзі біреуді құдай жасап алып, сосын оған маңдай жарып табынған аңғалдығына күледі.

Құдайлардың құдайы халық, халық,
Халықты аңыз етуден жалықпалық.
Бағын талай аңыздың араладық,
Халық барда аңыз да қалады анық.
Құдай ойлап шығарып мұңайғанда,
Сол өздері тудырған құдайларға
Құлдық ұрған өздері бала-халық.
Мұндай жолдар Иосиф Бродскида да бар.
Құс болмаса тауығың, ем-домы бос,
Тауық миға ем қонбас, нанасың ба?
Егер тусаң Дүр елде, ең жөні, дос,
Шетте тұру, теңіздің жағасында.
Цезарь алыс, өзің де ірідейсің,
Бәле де жоқ іздеп кеп ұрынатын.
Әкімдердің бәрі де ұры дейсің,
Қанышерден маған, дос, ұры жақын.
Бірақ егер Бродский биліктегілерді екі топқа бөлсе, қазақ ақыны тек халқына сенеді.
Халық көсем деп қарап, екі араны
Құдай − пәнде деп бөлмен шекараны:
Халқым адал, аман бол, сен аман бол,
Ал құдайлар келер де, кетер әлі!

Сонымен біз талдаған екі ақынды біріктіретін де, айратын да көп нәрселер бар. Оның себебі меніңше мынада: бұлардың екеуі де бір заманның тұлғасы, бірақ екі бөлек мәдениеттің өкілі, Бродский Батысты дәріптесе, Жұмекен, оны сынаса да, мінесе де, өзінің шығыстық болмысынан айырылғысы келмейді. Соған қарағанда Шығыста әлі біраз құпия, біраз өміршеңдік бар. Өйткені Бродскийдің өзі ғұмырының соңғы жылдарында қытай мәдениетіне елтіп, қытай тілін оқи бастаған екен.

Түрік жазушысы Орхан Памуктың шығармалары біздей бейғам жұртты есептемегенде, Нобель сыйлығын алғанға дейін де халықаралық зор құрметке ие болып, Әлем назарын бірден өзіне аударды. Аталмыш сыйлықты иеленбес бұрын бірқатар еларалық танымал жүлделерді қанжығасына байлап үлгерген жазушының онсыз да Еуропада атағы дүркіреп тұрған-ды. «Менің атым Қырмызы» атты романы Халықаралық Дублин сыйлығын жеңіп алғаннан кейін Түркия ұстанған саясат жазушының түрлі газет-жорналдарда ашық айтқан саяси көзқарастарымен керағар бола тұра, Ыстамбұлдағы баспасөз беттерімен қатар, саябақтар мен дәмханаларда О.Памук шығармашылығы туралы даулы әңгімелер тоқтаусыз жалғасып жатты. Сондай-ақ, қаламгерге әлемнің әдебиет сүйер қауымының қызығушылығы артып, бірнеше тілге аударылып, соның ішінде орыс оқырманының да көңілінен шыққаны белгілі. Алғаш рет жазушының «Иностранная литература» жорналына «Қара кітап», «Менің атым Қырмызы» романдары Вера Феонованың тәржімасы негізінде жарық көреді. 2003 жылы, яғни Нобель сыйлығын иеленбес бұрын бұл жазушымен Глеб Шульпяков Ханзада аралдарындағы саяжайында орыс оқырманына бағытталған ағылшын тілінде сұқбат алған еді. Сол сұхбаттың қазақша аудармасын назарларыңызға ұсынып отырмыз.

Аудармашыдан

Г.Ш. – Жақында аудармашы Вера Феонова дүниеден озды. Сізше, ол кісінің бойында қандай жақсы қасиеттер бар еді?

О.П. – Әуелі, ол өте білімді адам болатын. Алпысыншы жылдар мен бүгінге дейінгі аралықта түрік әдебиетінің барлығына дерлік сол кісінің қолынан өтті! Дегенмен, посткеңестік кезеңде аударған алғашқы авторы мен болған секілдімін! Ол маған өте бауырмал адам болып көрінетін және оған кітаптарымды аударған қатты ұнайтын. Кейіндеу ол тек әдеби аудармамен ғана шұғылданғысы келгенімен, өзі аса қаламаған Осман империясының тарихы жөніндегі көптомдықтың тәржімасымен айналысуға мәжбүр болды. Және алдағы уақытта «Ақ қорған» атты романымды аударуды жоспарлап жүрген еді. Басқа не деуге болады? Ол – өте тамаша жан-тұғын. Өмірде басынан көп оқиға өткерді. Бүгінде оны ажал арамыздан алып кеткені өкінішті.

Г.Ш. – Кейінгі шыққан «Менің атым Қырмызы» атты романыңызды дәл осы кісі аударған болатын. Сізде бұл кітаптың орысша нұсқасы бар ма?

О.П. – Иә, қызыл кітаптың мұқабасындағы сүгірет аздап қисынсыздау секілді. Десек те, Ресей оқырманы қалай қабылдады?

Г.Ш. – Кітап көңілімнен шықты. Алайда, сыншылар кітаптың несімен ұнағанын түсіндіріп бере  алмады. Жалпы, сізге «Қырмызы» деген сөз қолданысы, тұтас идея қайдан келді?

О.П. – Бұл – шиеленіске толы ұзақ әңгіме. Жеті мен жиырма екі жас аралығында айналамдағы адамдар мені суретші болады деп күтті. Сондықтан да, он бес жыл жыл бойына: «Мына баладан атақты суретші шығады», – деуден танбады. Отбасымдағы дәстүрлі техникалық білімге орай, мен жоқ дегенде архитектор болуым керек еді, сөйтіп сол мамандыққа  оқуға түсуіме тура келді. Бірақ, жасым жиырма екіге толғанда сәулет өнерін біржола тастап, роман жазуға кірісіп кеттім. Менің жазғандарым біртіндеп басылым беттерінде жарқы көре бастады. Отызға толғанымда ақыры суретші боп жарытпаймын, онда неге қылқалам шебері туралы роман жазбасқа деген ой келді. Романды түріктің заманауи суретшісі жайында жазбақ болдым. Кейін менің суретшім XVI ғасырдағы Осман империясының гүлденген тұсында өмір сүрген болсын деген шешімге келдім. Дегенмен, жазғандарым өзіме роман формасындағы көркем монография іспеттес көрінді. Бірақ, іздене жүріп ақпарат жинау барысында, тек қана бір суретшімен шектеп қалуым дұрыс емес екенін түсіндім. Тіптен, сол кездің өзінде  ислам  өнерін қоса алғанда еуропалықтарда да жеке дара суретші болмапты. Сондай-ақ оларды топтық кезең деп те атауға келетіндей. Осы ойдан кейін суретшілер артелиясы туралы жаза бастадым. Ол түрлі кейіпкерлердің бейнесімен жазылып, романымды *полифониялы етуіме толық мүмкіндік берді. Сонымен бірге, сюжетке Умберто Эконың «Раушан гүлдің есімі» секілді детектив сарынын қосқаныма қарап қандай амбициялы жазушы екенімді білер едіңіз. Және, романды жасампаз өнердің мәні туралы, еуропалық және исламдық бағыттағы кескіндеме туралы, стиль сөзінің мағынасы мен түсінігі туралы интерпретацияға толтырдым.

Г.Ш. – Кітап сөреңізден Эконың жаңадан шыққан «Баудолино» атты романын көзім шалып қалды. Аталған автордың әдебиеттегі соңғы жетістігін қалай бағалар едіңіз?

О.П.–Мен оны әлі оқып үлгермедім. Эконың түрікше аудармасы, өз кітабымның италиянша аудармасы секілді. Сондықтан…

Г.Ш. – Эконың ықпалы бар екенін мойындайсыз ба?

О.П. – Ықпал етті деуге келмес. Мен кей дүниелерді ұрлаймын десем де болады. Ал, ықпал ету көбінде санаға байланысты. Сананың әлдебір генийге таңданауы тығырыққа тірейді. Менің бұлай деуімнің себебі, ұзақ жыл бойына Томас Манн ықпалына ұшырап келдім. Маған Манн романдары жазудың нағыз айқын үлгісіндей болып көрінді, тек солай ілесіп жазып отыру керек екен ғой деген де ойлар болды. Барлық романның кеңістігі мен құрылымын Манн сияқты құру керек деп түйдім. Бірақ, жазудың бұдан басқалай болуы мүмкін емес деп ойладым. Алайда, түбінде бәрі өзгеше боп шықты.

Г.Ш. – Сонымен, Эко мен сіздің айырмашылығыңыз неде?

О.П. – Екеуміз де тарихи-детективті роман құрылымын осы жанрға жат жайттарды анықтау үшін қолданамыз. Эко тарих пен тіл үшін жазса, мен романдағы суретшінің психологиясын зерттеуді мақсат етемін. «Менің атым Қырмызыны» әбден қалыптасқан шағымда жаздым. Сондай-ақ, шығармашылығымдағы психология мен социологияға қойылған сауалдарға қызығушылығым артты. Біз кім үшін жазып, кім үшін сурет саламыз? Бізге кім ақы төлейді және не үшін төлейді? Шығармашылық қызғаныш дегеніміз не? Бәсекелестік ше? Ал, «өзіндік стиль» дегенді қалай түсіндіруге болады? Немесе «өзіндік дауыспен» табысқа жету деген не?

Г.Ш. – Оқырман ретінде айтарым, «Менің атым Қырмызы» романындағы детективтік қатпар көп оқырманды толғандырмайтын секілді. Ал, Экода мүлде басқаша. Стильге қатысты сауалдарға келер болсақ…

О.П. – Иә, әрине!

Г.Ш. – Онда әңгіме ауанын стильге қарай ойыстырсақ. «Қар» атты жаңа романыңыз Ыстамбұл дүкендерінде сатылымда тұр. Дегенмен, мен танитын түріктер бұл кітаптың соншалықты әсер ете қоймағанын алға тарта отыра, ондағы тілдік ерекшеліктеріңіз бен стильіңізге жақсы баға берген болатын.

О.П. – Қызық екен! Әдетте, оқырмандарым жазу тіліме шағымданатын. Оларға стильім оғаш болып көрінеді. Иә, қарсылықтар да болды. Шындығында, егер ыңғайы келсе барокколық дәстүрге сай сөйлемдерімді Пруст секілді ұзақтау етіп жазамын. Әдебиетке ешқандай қатысы жоқ, Хемингуэй мен Стейнбектің телеграфтық стилін әбден бойына сіңірген түріктің кейбір алдыңғы буын жазушылары бұған біршама қарсылық білдіреді. Стильдегі проблема – біз оны жартылай санадан тыс пайдаланатынымызда. Бұл – сенің жалғасың іспеттес дүние. Сен мұны өзгерте алмайсың. Стиль – романның маңызды бөлшегі, яғни физиологиялық байланыстың бар екендігінің айғағы. Әуелі, жазушы сөйлем құрмастан бұрын романды оқырман үшін күтпеген жерден аяқтау керектігін ойластырып отыру керек. Сөйлемдегі ішкі симметриялардың мәні білініп қалатын болса, онда мен үшін де, оқырман үшін де түк қызық болмай қалады. Жазудағы ұстанымым – ұзақ сөйлем  құрай отыра, әрқайсына тосын оқиғалар даярлап отыру.

Г.Ш. – Мұндай тәсіл анахронизм болып көрінбей ме? Еуропа мен Америка ықшам жазады. Тіпті, Ресейдің өзі «газет стиліне» сұраныс тудыруда. Ал, сіз Прусты айтасыз.

О.П. – Осыған қатысты Батыс баспагерлерімнің тарапынан түскен арыз-шағымдар аз емес. Кейде, тіпті аудармашылардың өзі стилімді жеңілдетуге тырысады. Олардың айтуынша, кітапты түпнұсқаға сай етіп аударатын болса, газет стиліне әдеттенген оқырмандарын жоғалтып аламыз деген уәжбен ағылшын тіліндегі сөйлемдер ұзақ әрі күрделі болмайдыны алға тартады. «Олай болса, Набоков пен Генри Джеймсомдарды қайтпексіздер?» – деген сұрағыма, олар: «Иә, дұрыс, бірақ қазір бұлай ешкім жазбайды», – деп қарсы жауап қайырады. Бітпес дауымыз осылайша жалғаса береді. Алайда, аудармашы сөйлем көлемін сақтап қалғанымен де, құрылымын қысқартып тастайды.

Г.Ш. – Олай болса, жазу стиліңізге аналог жасап көрелік.

О.П. – Аналог дегенің, «Менің атым Қырмызы» романымдағы суретшілердің қытай кескіндемесін зейіні жетіп ұғынғаны. Қараның қытай миниатюрасына қарағанда, кескіндегі сызықтар үйдің шатыры мен ауласына, қарлы шыңдар мен қазбауыр бұлттармен жармасып, бір-біріне төгіліп, аталған сызықтармен тұтасқанында. Сөйлемдерім де осы секілді.

Г.Ш. – 2002 жылы жазылған «Қар» романыңызға тоқталсақ. Жалпы, бұл шығарма не туралы?

О.П. – Бұл саяси бағыттағы үлкен дау тудырған алғашқы және соңғы романым. Оқиға Түркияның оңтүстік-шығысында орналасқан Карс қалашығында өрбиді. XIX ғасырда орыстарға тиесілі болған бұл қалада қар қалың жауатын. Сол себепті, маған өркениеттен алыс қалған қала өмірінің тыныс-тіршілігі қызық болды. Кезінде еліміздің маңызды он қаласының біріне айналған Карс – Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін Түркияның Ресеймен сауда-саттық жасайтын орталығы еді. Бүгінде қала экономикасы әлсіреп, халық жоқшылыққа душар болғанымен де, ол құдды мұражай секілді алғашқы нысандар мен орыстар қалдырған үйлермен астасқан тарихтан сыр тартып, еш өзгермеген қалпы өмір сүруін тоқтатқан жоқ. Тоталды анахронизм – осы. Меніңше, Карс бүгінгі Түркияның айқын метафорасы, микрокосмосы деуге де болады. Сондай-ақ, бұған сондағы күрдтерді, әзірбайжандарды, түріктерді және қалып қойған ат төбеліндей орыстарды, немістерді қосыңыз. Сонда, мұның бәрі саяси қатпары қалың романымның дап-дайын декорациясы боп шығары анық емес пе?!

Г.Ш.– Түсінуімше, романда өрбитін шиеленістер «саяси исламизм» терминіне байланысты секілді. Бұл ұғымнан еш хабары жоқ оқырмандарға кеңірек түсіндіре кетсеңіз.

О.П. – О’кей. «Саяси исламизм» – Батыс ғалымдары мен журналистері қолданатын термин. Саяси партиялар мен ағымдардың билікке келу үшін Исламды құрбандыққа шалуын «саяси исламизм» деп атаймыз. Түркия үкіметі мен әскері – исламистердің оппаненттері. Олар мемлекеттік және қоғамдық салаларға исламның кіріп кетпеуін қадағалап, Түркияның «зайырлығын» көзінің қарашығындай сақтайды. Яғни, әскер мен мемлекеттік бюрократия қоғамдық және мемлекеттік салаларда жұмыс істейтін әйелдердің хиджап киюіне жол бермейді.

Г.Ш.– Ал, осыған байланысты көзқарасыңыз қандай?

О.П. – Отбасым әрдайым батысқа бейім және либерализм, секуляризм секілді өзге мәдениеттерге деген қызығушылыққа ие болғандықтан, мені де «батысшылдық» рухында тәрбиеледі. Сондықтан «батыстық» түрік ретінде елімнің «зайырлығын» қолдаймын. Бұл мәселеге басқа қырынан келсек, исламистерді қудалай беру республиканың демократиясын бұзды. Үкіметтің Кипр мен күрдтерге жүргізген саясаты демократияға жат. Мұның бәрі Түркия мүшелігіне кіргісі келетін ЕЭҰ-ға ұнамайды.

Г.Ш. – Ал, бүгінгі жағдай қалай?

О.П. – Қазір исламистер атқа мініп, атой салуда. Мұндағы пародокс, исламистер де мемлекет құруда демократиялық принциптерді қолдайды. Үкімет билік басына исламистер келер болса, онда исламдық тәртіп орнайтынына алаңдайды.

Г.Ш. – Шиеленістер төңірегінде қандай мәселелер орын алып жатыр?

О.П.–Исламдағы мәселелер қашанда әйел төңірегінде болған. Орамал тағу немесе әйел қоғамда өзін қалай ұстау керек деген секілді дүниелерді еркектер шешеді. Бұл ақылға қонымсыз емес пе?! Әскерилер мен исламистер де әйелдер туралы айтып әлек болғанымен, одан әлгілердің өмірі өзгеріп жатқаны шамалы.

Г.Ш. – Сізбен кездеспес бұрын, Түркияны аралап жүріп, түрлі адамдармен сұқбаттастым. Сонда байқағаным, Түркияның сырт келбеті еуропалық болғанымен, халықтың 99% исламды ұстанады екен. Осы айтқаныммен келісесіз бе?

О.П. – Иә, өте  дұрыс айтасыз. Түркия – нағыз ислам мемлекеті. Әлеуметтік сауалнамаға қарағанда, әйелдердің 75%-ы хиджапты өз еркімен киеді. Халық жай ғана діннің саясиланып кеткенінен шаршаған. Халық әскерлерге де, исламға да қарсы емес, тек олардың өз арасындағы қырғиқабақ соғыстарынан шаршаған.

Г.Ш.– Ал, осынау жағдайдан шығудың қандай жолдары бар?

О.П. – Меніңше, мұны тым әсірелеудің қажеті жоқ. «Елдің зайырлығы» мен «исламды» пайдаланып дауыс жинап керек емес деп түсінемін. Бұл – менің өз позициям.

Г.Ш.– Сіз түрік елі абсолютті түрде ислам елі дейсіз. Ал, теледидарды қоссаңыз ұлттық арналардан ән айтып жүрген жартылай жалаңаш қыздарды көрсетіп жатады.

О.П. – Иә, солай. Біздің қоғамда сіз айтып отырған қыздардың орны Еуропа мен Американдық әріптестеріне қарағанда өте төмен. Бірде бір ана өз баласын мұндай қыздармен үйленбек түгілі, кездесуіне жол бермейді.

Г.Ш. – Бозбала кезіңізде архитектор болсам деп дайындалғаныңыз туралы айтып өткен едіңіз. Мен бүгінде Түркияда, XVI ғасырда өмір сүрген даңқты түрік сәулетшісі Синан туралы деректер жинап жүрген болатынмын. Оның шедеврлеріне деген пікіріңіз қандай?

О.П. – Бәрінен бұрын, оның саналы ғұмыры күмбездерді мейлінше үлкейтуге деген талпыныспен өткен. Синан кәсібін Селжұқ мешіттеріне шағын күмбездердің эскизын сызумен бастады. Ал, соңғысын Едірнедегі сегіз қырлы мешіт қабырғасына үлкен  күмбезді орналастырумен  аяқтады. Ол  дұға оқитын кеңістікті кеңейтуге, сондай-ақ тапсырыс беруші сұлтанның құдіретін асқақтатуға тырысты. Синанның сәулет өнері – бұл күмбездердің үлкеюі мен шарықтау шегіне жету жолындағы тарих.  Жазушы болғандықтан мені бәрінен де оның өмірбаяны қызықтырады. Ауыл баласы қалай сарай сәулетшісі болды? Мешіт салу кезінде құрылысшы тобын қалай тиянақты басқарды? Сарай мен фабрикадағы сапырылысқа қарамастан қарым-қабілетін көрсетіп, соны қалай  жүзеге асырды? Міне сұрақ… «Менің атым Қырмызы» кітабымда автор есебінде ондағы бақталастық, ақша, стиль мәселелері көбірек қызықтырды. Ал, суретшілер екінші орында болатын. Бұл салада негізгі адамдар – каллиграфтар, ал суретшілер кеңістікті оюлайды, керек жеріне сурет салады. Олар өнерін толық көрсете алмағандықтан қатты қиналады. Синан өз бағасын білді және ғасырлармен текетіресе алатын туынды жасап жатқанын ұғынды. Синаннан кейін Осман империясында одан асқан сәулетші болған емес.

Г.Ш. – Жазу үстеліңіздегі қолжазбалар туралы білуге бола ма?

О.П. – Мен екі бірдей кітаппен жұмыс жасаудамын. Біріншісі – үлкен жоба. Сондықтан, өзіме әр он жыл сайын «көлемді кітап» жазып шығуым керек деген үлкен мақсат қойдым.

Г.Ш. – Бұған дейінгі «Көлемді кітаптар» деп қайсысын айтуымызға болады?

О.П. – Алғашқы романым Томас Манн ықпалымен жазылған «Джевдет бей және оның ұлдары», одан кейінгілері «Қара кітап» пен «Менің атым Қырмызы». Ал, төртінші кітабым 2004 жылдың аяғы мен 2005 жылдың басында жарық көруі тиіс. Оны «Кіршіксіз мұражай» деп атадым. Әзірге осымен ғана шектелгім келеді. Ыстамбұл туралы жазып жатқандықтан бұл кітабымды кейінге шегеруге тура келді. Әлемге таныла бастағаннан Стамбұл туралы мақалаларымды жинақтап, кітап етіп шығардым. Аталған кітабым үлкен сұранысқа ие болғандықтан, қазір оның екінші нұсқасын жазудамын. Мен мұны қала тарихы мен сондағы тыныс-тіршілікті байланыстыра отыра көлемді мемуар жазып шықпақпын. Бұл жерде тек өмірбаяным ғана емес, әртүрлі мәселелерге деген көзқарасым, жетілуім, өсуім, әкеммен қарым-қатынасым мазмұндалады. Кітап соңын: «Мен сәулетші емес, жазушы болғым келетінін түсіндім» деген сөзбен қортындыладым. Жазбаларымда өзгелердің қаланы қалай қабылдағаны, менің қалай қабылдағаным негізге алынды. Ыстамбұл туралы Нерваль немесе Готьенің жазбалары түрік жазушыларына айтарлықтай ықпал етті. Олардың өзгеше көзқарасы қаланың да өзгеруіне әсер еткен болатын. Ал, бұл шындығында өте қызық дүние.

Г.Ш. – Айталық, сіз Стамбұлды қалай көресіз?

О.П. – Ақ пен қара алмасып, үнемі қар жауып тұратын қала образы. Менің Стамбұлымда үнемі жапалақтап қар жауады. Cтамбұл – естелікке толы мұң.

Г.Ш. – Кейде маған қаланың беймаза тіршілігі ішінде қандай да бір үмітсіз меңіреулікті бұғып жатқандай көрінеді. Сіз қалай ойлайсыз?

О.П. – Әлдебір меңіреу сезімі болатыны рас, оны жай ғана меңіреулік десек те жарасар. Бәлкім меланхолия, бәлкім мұң, бәлкім күйреген сезім. Өз кезінде Османдар даңқты, жеңімпаз, бай-қуатты империя болғанымен қазіргімен салыстырғанда өте жұпыны. Сірә, осы шаһардан сезілер меланхолия мен өзін-өзі жоғалтуға қатысты туындайтын өшпенділіктің де түпкі сыры осында жатқан шығар. Тек жеңіліс сезімі ғана үстемдік еткен бұл қалада Шопенгауэр түсінігіндегі еркіндік жоқ.

Г.Ш. – Бүгінгі орыс әдебиетінде Стамбұл тақырыбы сирек кездеседі. Алайда, Бродскийдің Стамбұл туралы ағылшын тілінде жазылған даулы эссесі бар. Осыған қатысты қандай пікір білдірер едіңіз?

О.П. – Менің есімде қалғаны, Бродский бұл эссені Нобель сыйлығын алмастан бұрын жариялаған болатын. Ол кезде Нью-Йоркте әйелім ғылыми атағын қорғап, ал мен «Қара кітабымды» жазып жатқанмын.  Бұл эссе жарыққа шыққанда Түрік интеллектуалдарынан да, тіпті менен де маза кетті. Түркия әлемнің интеллектуал елдері қатарынан көрінбей жүрген кезде «The New Yorker» газетінде мынандай эссенің шыға келгені үлкен жаңалыққа баланды. Мен ол кезде Бродскийді танымайтын едім, тек «орыстың бір ақыны Америкада тұрады» дегенді ғана естігенмін. Сол эссені мұқият оқыған соң ұнжырғам түсіп кетті. Онда Ресей мен Түркияны деспоттар билейтін жабық мемлекет етіп көрсеткен және онда «бәрі ескірген», «жаңашылдық жоқ» деп жазыпты. Енді қараңыз, Мен Нью-Йоркте жүріп Стамбұлда өткен күндерімді сағынып естелік жазып отырсам, тап сол қалада осындай аты шулы мақала жарық көреді. Мен үшін бұл мақаланы Бродскийдің жазғаны емес, маңыздысы – аталмыш эссенің жаһан назарындағы атақты «The New Yorker» газетінде басылғандығы. Ыстамбұлды ақыры есіне алды-ау дегенде, оны қандай қырынан көрсетті десеңізші.

Г.Ш. – Бродскийге қандай қарсылық білдірер едіңіз?

О.П. – Тек қана Бродскийге ғана емес, осындай көзқарастағылардың бәріне. Әлдебір бөтен адам қалаға келеді де, бірнеше күн болып, оның тыныс-тіршілігі мен мәдениеті жайында жөнсіз пікір қалдырады және ол «The New Yorker» газетінде басылып шығады. Әңгіме бұл қаланың жақсы яки жаман болғандығында емес, мәселе – қалаға деген махаббат әйелге деген махаббатпен бірдей екендігі, сөзбен айтып жеткізе алмайтындығымызда. Ыстамбұлды тек мақтау үшін ғана жазған емеспін. Қаланы мақтауға да, тіпті даттауға да болмайды. Себебі, ол біздің санамыздан әлдеқайда биік екенін ғана айтқым келеді.

Г.Ш. – Достоевский шығармаларының түрікше аудармасын қарап шықтым. Алғысөзін өзіңіз жазған екенсіз. Ол туралы бәрі айтылып болғаны анық, ал сіз түрік оқырманына Достоевскийді қай қыранан танытқыңыз келді?

О.П. – Дәл сол үшін де басты назарды Достоевскийдің батысқа деген махаббаты мен өшпенділігіне аударып, оның «батысшылдықтан» қалай «славяндыққа» айналғанын көрсетуге тырыстым. Бір қызығы, ол «славяндыққа» батысша ойлау арқылы келген. Ол орыс консерватизмі мен православиясын еуропалық мәнерде қалыптастырды. Бұл Түркиядағы жағдайға аздап келетін секілді. Кітаптың алғысөзінде осы жөнінде жазған болатынмын. Сосын, мені осы тақырыпта қызықтырған тағы бір автор – жапондық жазушы Танидзаки. Ол алдымен шын берілген «батысшыл» болды да, кейін өмірінің екінші жартысында бірден жапонның дәстүрлі ұлттық құндылықтарына бет бұрды.

Г.Ш. – «Жаңа өмір» романыңыз: «Бір күні өмірімді өзгерткен кітап оқыдым» деген сөйлеммен басталады. Бұл расымен де солай ма?

О.П. – Иә, бұл сөз қазір Түркияда мәтелге айналып үлгерді. Мұнда кітап оқудағы радикалды көзқарастар туралы айтылғандықтан, осынау көзқарас біздей елдерде кең тараған. Құлдырауға ұшыраған мұндай елдерде мағынасыз күтулер өрістейді. Сондықтан, «бұл қандай кітап?» дегеннен гөрі, «оны оқырман қалай қабылдайды, оны оқу барысында өмірі қаншалықты өзгереді?» деген сауал маңызды. Егер бір кітапты оқып, оның әсерінен ұзақ уақыт шыға алмай, өмірімді соған бейімдей бастасам, оны ысырып, басқасын оқуға кірісемін. Өйткені, уақытқа қарсы әрекет етудің бірден бір жолы – осы.

Г.Ш. – Осы жылы Дублин атындағы «The IMPAC Dublin Literary Awards» әдеби жүлдесіне ие болдыңыз.

О.П. – Иә, бұл қаражат жағынан ең үлкен жүлде болды. Бұл ағылшын тілінде жазылған немесе ағылшын тіліне аударылған заманауи проза жанрындағы кітаптарға беріледі. Өткен жолғы жүз мың еуроны Франция жазушысы Мишель Уэльбек иеленген еді. Одан бұрын испандық жазушы Хавьер Мариас иеленді. Негізгі ережеге сәйкес, Дублин әлемдегі жүзден астам кітапханаға 2-3 кандидат жіберуін сұрайды. Сосын, ғалымдар мен профессорлардан құралған қазылар тізімдегі кітаптар арасынан біреуін ғана таңдап алады. Егер кітап ағылшын тіліне аударылған болса, қаражаттың төрттен бір бөлігі аудармашыға табыс етіледі.

Г.Ш. – Бұл жүлде жазушының өмірін өзгерте алды ма?

О.П. – Ол менен бұрын отандастарымның өмірін өзгерткен секілді. Себебі, Түркияда жүлде және оның қаражаты туралы аз айтылған жоқ. Сондықтан, көшеде өтіп бара жатқан адамдар мені тоқтатып алып құттықтап болған соң, міндетті түрде: « – Неге 25 мыңды аудармашыға берді? Ол кітапты сен жаздың емес пе?!» – деп сұрағандар болды. Көбінің көкейін тескен дүние – ақшасы бола тұра, не себепті кітап жазады екен деген таңданыстар да жоқ емес. «Егер ол жазуды жалғастырса, онда алған ақшасын азсынып тұр. Ал, егер азсынса, демек ол сараң, ал сараң болса, оның кітабын неге оқуымыз керек?» – деген сөздер де айтылып жатты.

Г.Ш. – Сізді көшеде бәрі танитын шығар?

О.П.–Иә, бірақ оған бой үйренеді екен. Тек бір ұнамайтыны – көшеде таныған адамдардың балаларымен суретке түсуімді өтінетіндігі. Түркияда мен жазушы ғана емес,  ескерткіш секілдімін.

*Полифониялық – көпдауысты.

Сұқбат 2004 жылдың «Шетел әдебиеті» жорналының №3 санында жарық көрген.

XVI

Сонымен, ендігі келгеніміз  жетінші ғаламшар Жер болып шықты. Бұл сізге анау-мынау емес, атақ-даңқы алысқа тараған айбатты Жер! Басқасын айтпағанда, мұнда жүз он бір патша (әрине, мұның ішіне қара нәсілділердің де патшасы кіреді), жеті мың географ, тоғыз жүз мың бизнесмен, жеті жарым миллион маскүнем, үш жүз он бір миллион мақтаншақ, қысқасын айтқанда, екі миллиардқа жуық адам тұрады.

Жер аумағының қаншалықты шетсіз-шексіз екенін түсіну үшін мыналарды біле жүріңіз: адамдар электр жарығын ойлап таппастан бұрын бүкіл алты құрылық түнгі қапаста қалмасын деп алпыс екі мың бес жүз он бір шырақшы жалдаған. Демек, шамды түнде жағып, күндіз өшіріп отырған бір үлкен жасақ болды деуге толық негіз бар. Кешке қарай бірінен соң бірі жұлдыздай жарқырап жана бастайтын шамдардың әсерін сезінсеңіз ғой! Керемет! Шам жағушылардың іс-қимылының өзі қолапайсыз әрі жүйесіз емес. Тура балет артистері секілді, бәрі ретті, алдын-ала ойластырылған тәртіптері бар екені көрініп тұр. Бәрінен бұрын Жаңа Зеландия мен Аустралияның шамы жанады. Самаладай жарқыратып қойған соң, бұл елдің  шырақшылары ұйқыға кетеді. Кезек Қытай мен Сібірдің шамын жағатындарға келеді. Олар да міндетін атқарып болған соң, ұйықтайды. Аспан астын тұтас алып жатқан сансыз елдердің шамын самсатып жағып қою оңай ма? Олар да міндетін орындаған соң, тәтті ұйқыға батады. Ақырындап кезек Ресей мен Үндістанның шырақшыларына жетеді. Сосын Африка мен Еуропа шырақшылары іске кіріседі. Одан әрі Оңтүстік Америка дайын тұрады. Соңында кезек Солтүстік Америкаға да жетеді. Ешқашан бұл тәртіптен бір ауытқымайды, жаңылыспайды. Таң қаласың. Тек Солтүстік полюс пен Оңтүстік полюстің шырақшылары ғана қиналмайды. Себебі оларда ешқашан қарбалас болмайды. Жұмыстарын жылына екі-ақ рет рақаттанып жүріп істейді.

Бір нәрсені жан-тәніңмен беріліп түсіндірем деп жүріп кейде қалай асырып айтып жібергеніңді байқамай қаласың. Аз болса да өздігінен өтірік қосып жібересің. Мен де сіздерге шам жағатын ағайлар туралы айтқанда асырып жібергенімді айтқым келеді. Бірақ Жер деген ғаламшардың қандай болатынын білмейтіндер менің сөздерімнен кейін басқа бір ойға қалып жүрмесе екен. Шындығында адамдар Жер бетін түгел иемденіп алған жоқ, белгілі бір аумағында ғана тіршілік етеді. Егер Жерді мекендейтін екі миллиард адам өзара қол ұстасып, бір жерге жиналса әрі шеруге шыққандай тік тұрған қалпы сығылысып тұрса, онда олар ұзындығы — жиырма мың, ені —  жиырма мың шақырым жерге еркін сыйып кетер еді. Демек, бүкіл адамзатты Тынық мұхитының кішкентай бір аралына сыйғызуға болады. Сығылысып қалуы мүмкін. Оған дау жоқ. Десе де осы шағын аралға бәрі сыйып кетеді.

Мұны үлкендер естісе сізге мүлдем сенбейді. Олар ауқымды жерге ие болсам ғой деп армандайды. Өздері баобабтарға ұқсайды. Сондай менменшіл. Оларға бірдеменің есебін шығарып бер десең, жанып кете жаздайды. Есеп-қисапты, бірін алып, бірін қосқанды сондай жақсы көреді. Оған барын беруге дайын. Цифрларды дөңгелетіп әкетеді. Егер маған құлақ ассаңыз, оларға басқа әңгіме айтып тыраштанбай-ақ қойыңыз. Одан түк шықпайды. Одан да менің айтқандарыма құлақ асыңыз, маған сеніңіз.

Жерге топ етіп түскен бала патша айналасында ешкім болмағанына тіптен таң қалды. Басқа жаққа кетіп қалдым ба деп қорықты. Бойын жиып алам дегенше құмның түсімен бірдей бір дөңгелек сақинаның қимылдағанын көзі шалды.

— Қайырлы түн, — деді бала патша сасқанынан.

— Қайырлы түн, — деді жылан.

— Мен қай ғаламшардамын? деп сұрады бала.
— Бұл – Жер деген ғаламшар, сен Африкадасың, — деп жауап берді жылан.
— Ааа…Сонда Жерде ешкім жоқ па?
— Бұл – шөл дала. Шөлде тірі жан кездеспейді. Жердің ұшыр-қиырына көзің жетпейді, керемет үлкен.
— Бала патша тастың үстіне жайғасып отырып, аспанға көз салды: Мына жарқыраған жұлдыздардың арасынан әркім өз жұлдызын тауып алса, қандай жақсы болар еді! Бәрінде солай болса ғой деп армандаймын. Менің планетама қарашы. Біздің дәл төбемізде тұр… Бірақ ол сондай алыс!
— Әдемі екен, — деді жылан. Сен мұнда қандай шаруамен келдің?
— Мен гүлімді ойлап қиналып тұрмын, — деді бала патша.
— Ә, солай ма?! — деді жылан.
Сосын екеуі де терең ойға батып, үнсіз қалды.
— Адамдардың бәрі қайда кеткен? Бар ма өздері? деп бала патша кенеттен тыныштықты бұзды. Мына шөл далада жападан жалғыз қалғаның қиын екен…
— Адамдардың ортасында отырсаң да жалғызсырайсың, — деді жылан.
— Өзің саусақтың саласындай жіп-жіңішке болып алып… қызық екенсің, — деді бала тағатсызданып.
— Сен қалай десең де, мен анау айтқан патшалардың саусағынан күштімін, — деді жылан саспастан.
Жыланның айтқандарына бала патшаның күлкісі келді:

— Қайырлы түн, — деді бала патша сасқанынан.
— Сен патшадан қалай күшті боласың? Ең болмаса аяғың да жоқ… ешқайда саяхатқа да бара алмайсың.
— Мен сені үлкен кемелер апара алмайтын жерге алып кете аламын,- деді жылан.
Осыны айтуы мұң екен жылан бала патшаның тобығына орала кетті. Сол кезде ол кәдімгі алтын білезікке ұқсады да қалды.
— Мен жақындап кетсем, ешкімге жақсы болмайды. Кім болса да уланып өледі. Сөйтіп жер жастанады. Бірақ, сенің жаның сондай таза…әрі жерге алыста орналасқан жұлдыздан келдің…
Бала патша ләм деген жоқ.
— Мен сені сондай аяп тұрмын… әлсіз түріңе қарамастан қара тастан жаралған Жерге түсіп жүрсің…Егер өзің тұратын ғаламшарыңды сағынып, кері қайтам десең, күндердің бір күнінде саған көмектесе аламын. Қолымнан келеді…
— О! Жақсы болды ғой,- деді бала патша қуанып. Ал сен неге үнемі жұмбақтап сөйлейсің? Соның сырын айтшы.
— Баяғыдан сондаймын. Бұрыннан солай шешіп қойғам, — деді жылан маңғаз қалпымен.

Екеуі тағы да үнсіз қалды.

XVIII

Бала патша құмның арасымен жүріп отырып, жалғыз тал гүлге кездесті. Үш тал инесі бар, кәдімгі қарапайым гүл…

— Сәлеметсің бе? деді бала патша.

— Сәлеметсің бе? деді гүл.

— Адамдардың қайда екенін білесің бе? Жақын маңда адамдар бар ма? — деп бала патша ізетпен сұрады.

— Адамдардың баяғыда бір керуеннің  жанынан өткенін гүл байқап қалған еді.

— Адамдар дейсің бе? Бар болуы керек. Өздері бар-жоғы алтау я жетеу сияқты. Бірнеше жыл бұрын оларды осы маңнан кездестіргем. Бірақ, олардың қайдан келгенін, қайда тұратындарын білмеймін. Жел айдап әкелген болуы керек. Өздерінде тамыр болмайды, содан қатты қысылатын сияқты.

— Қош бол, — деді бала.

— Қош бол, — деді гүл.

XIX

Бала патша бір биік таудың басына шығып, айналасына көз тастады. Оның өмірінде көрген тауының биіктігі мұның тізесінен ғана келетін үш жанартау еді. Сөнген жанартауды ол отырғыштың орнына пайдаланып, үстіне шығып алатын. «Мынадай биік таудың шыңынан ғаламшарды да, адамдарды да алақандағыдай анық көретін болдым», — деп ойлады ол. Бірақ оның көзіне биік-биік жартастың ұшар басынан басқа ештеңе көрінер емес.

— Сәлеметсің бе? деді бала патша неде болса.
— Сәлеметсің бе? Сәлеметсің бе? Сәлеметсің бе? деп жауап қатты жаңғырық.
— Сендер кімсіңдер? деді бала.
— Сендер кімсіңдер? Сендер кімсіңдер? Сендер кімсіңдер? деп тағы қайталады жаңғырық.
— Менің сендермен дос болғым келеді, — деді ол.
— Дос болғым келеді…дос болғым келеді…дос болғым келеді, деп қайталады жаңғырық.
«Мынау қызық планета екен өзі!» деп ойлады ол. Қуарған қу дала, жартастары ол анау аспанмен таласып міз бақпай тұр. Айнала лас. Адамдар ақылға қонбайтын, біртүрлі іс істейді екен. Не айтсаң соны қайталап тұрып алады. Менің ғаламшарымдағы гүлді айтсаңшы. Үнемі бірінші болып тіл қатады…»

XX

Сонымен ол о шеті мен бұ шетіне көз жетпейтін сусылдаған құмды да, өзіңмен қоса жаңғыратын ұшы үшкір биік жартастардың арасын да, тау басына түскен қарды да кешіп өтті. Енді алдынан бір жол шықты. Осы жол адамдарға тікелей апаратын болуы керек.
— Сәлеметсің бе? деді бала патша.
Ол гүлдері жайнап тұрған ерекше бақтың қасына келді. Бұлар жай гүл емес, бәрі дерлік раушан гүлдері.
— Сәлеметсің бе? деді раушан гүлдері жамырай амандасып.
Бала патша бұларға да көз алмай қарады. «Ойпырмай, бұлардың бәрі менің гүліме қатты ұқсайды», — деді ол.
— Сендер кімсіңдер? деп сұрады бала патша таңданысын жасыра алмай.
— Біз раушан гүліміз.
— Әәә, — деді бала.
Ол өзін осы сәтте жарымжан сезініп, көңілі құлазып кетті. Өз гүлінің «мына дүниеде сенен басқа ешкімім жоқ» дегені есіне түсіп кетті. Ал мына бақта бір-бірінен аумайтын бес мың гүл қатар жайқалып өсіп тұр!
«Егер менің гүлім раушан гүлдерінің тұтас бір бақты алып, түгелдей жайқалып тұрғанын көрсе, мүлдем құлазып қалар еді және бұларға күлкі болмас үшін әдейі күрк-күрк жөтеліп, қазір жаны шығып кетердей көгеріп кететін еді. Мен де қарап тұрмай оның асты-үстіне түсетін едім, әйтпесе, гүлім шынымен намыстан жарылып кететін еді ғой…»
«Менің бар байлығым — жалғыз тал гүлім, менің осы айтып отырған гүлімнен басқа ештеңем жоқ. Айтпақшы, биіктігі тіземнен келетін үш жанартауым барын ұмытып барам. Оның біреуі сөнген, әй сол жанартау қайтадан қалпына келмейді-ау. Біржола өшіп қалған сияқты. Осының бәрін ауыз толтырып айтып отырсам да, мен асқан дәулетті адам бола алмаспын…», — деді бала патша өз-өзінен күбірлеп.

XXI

Сәлден соң мұның қасына бір түлкі келді.
— Сәлеметсің бе? деді түлкі.
— Сәлеметсің бе? деп бала ізетті жауап берді. Бала патша бұрылып қарап еді ештеңе көрмеді.
— Әй, мен мұндамын, — деген бір дауыс шықты. Алманың түбіндемін.
— Сен кімсің? деді бала патша. Сондай әдемі екенсің…
— Мен – түлкімін, — деді ол.
— Қасыма кел, екеуміз бірге ойнайық,- деді бала патша. Менің ішім пысты әрі көңіл-күйім жоқ.
— Менің сенімен ойнағым келмейді, — деді түлкі. Екеуміз әлі дос емеспіз. Сен мені қолға үйреткен жоқсың.
— Солай ма?деді бала патша.
Ол біраз ойланып тұрды да, қайтадан түлкіге қарап:
— «Қолға үйрету» деген не? Ол нені білдіреді ? деп сұрады.
— Cен бұл жақтың адамы емес сияқтысың, — деді түлкі. Не іздеп жүрсің мұнда?
— Мен адамдарды іздеп жүрмін, — деді оған бала патша. «Қолға үйрету» деген нені білдіреді?
— Сен білмейтін шығарсың, адамдардың қолында мылтығы бар, олар үнемі аң аулайды. Өздері сондай қорқынышты! Айтпақшы олар тауық өсіреді. Адамдардың жалғыз ермегі сол. Сен де тауық іздеп жүрсің бе?
— Жоқ, мен дос іздеп жүрмін. Айтпақшы, «қолға үйрету» деген не?
— Оның не екенін көп адам баяғыда ұмытып қалған.
— Жоқ, мен дос тауып алсам деймін, дос іздеп жүрмін. Айтпақшы, «қолға үйрету» деген не?
— Ол «бір-бірімен тығыз қарым-қатынас орнату» дегенді білдіреді.
— Қарым-қатынас орнату ма?
— Әрине, дәл солай. Мысалы, сенің мен үшін мыңдаған басқа балалардан айырмашылығың жоқ. Мен сені сағынбаймын, бар-жоғыңды елемеймін. Сен де мені іздемейсің, көрсем демейсің. Қазір менің де сен үшін мыңдаған басқа түлкілерден айырмашылығым жоқ. Ал егер сен мені бұдан былай қолға үйрететін болсаң, екеуміз бір-бірімізді іздеп тұратын боламыз. Сенің орның мен үшін ерекше болады. Сендей бала жер бетінде жоқ деп білемін. Мен де сен үшін мына әлемде жалғыз дос болар едім…
— Мен айтқаныңды енді ғана түсіне бастаған сияқтымын, — деді бала патша. Сен білмейтін менің жалғыз тал гүлім бар… Сол гүл мені қолына үйретіп алған сияқты…
— Әбден мүмкін, — деді түлкі. Жер бетінде небір қызықтар болып жатады…
— Ооо! Жерде емес, басқа жақта, — деді бала патша.
Табан асты келген түлкі таң қалып:
— Ол басқа ғаламшарда ма? деп сұрады.
— Иә, — деді бала.
— Ол ғаламшарда аң аулайтындар бар ма?
— Жоқ.
— Қызық екен! Ол жақта тауық бар ма?
— Жоқ, тауық жоқ.
— Жетісіп тұрған ештеңе жоқ екен ғой, — деп түлкі күрсініп алды. Сосын:
— Менің өмірім бір қалыпты. Мен тауықтарды аңдимын, адамдар мені аңдиды. Тауықтар бір-бірінен аумайды, адамдар да бір-біріне өте ұқсас. Ажырата алмайсың. Сондықтан кейде ішім пысады. Егер сен мені қолға үйретсең, өмірім нұрланып кетер еді-ау. Алыстан келе жатсаң да сенің жүрісіңді айнытпай таныр едім. Басқалардың жүрісі мені інімнен суырып шығара алмас еді. Ал, сенің адымдап келе жатқаның маған құдды бір керемет музыка сиякты әсер етер еді. Сосын айналаңа қарашы! Анау егістікті көріп тұрсың ба? Мен нан жемеймін ғой. Оның маған пайдасы жоқ. Егістік ойыма ештеңе де салмайды. Қалай десең де, бұл өте өкінішті! Бірақ сенің шашың сол өсіп тұрған бидайларға қатты ұқсайды, алтындай жарқырап тұр. Сен мені қолға үйретсең қандай ғажап болар еді! Алтын түстес, самал жел қозғаса теңселіп тұратын бидай сенің сары шашыңды үнемі есіме түсіріп тұрар еді, шіркін! Сол баяу соққан самалды үнемі аңсап тұрар едім…
Түлкі біраз үнсіз қалды да:
— Өтінем, мені қолға үйретші! — деді.
— Оған еш қарсылығым жоқ, керісінше қуанар едім. Бірақ уақытым тығыз. Мен алдымен өзіме жаңа дос тауып алсам, сосын маған беймәлім көптеген нәрселерді білсем деймін, — деді бала патша.

— Жақсы қарым-қатынас орнатпай тұрып, бірдеме білем деп дәмеленбе. Адамдардың бірнәрсені білуге келгенде үнемі уақыты болмайтыны қызық. Олар бар затты дайын күйінде дүкеннен сатып алуға құмар. Алайда ешбір дүкенде дос сатылмайтындықтан, адамдарда дос болмайды. Егер саған шынымен дос керек болса, мені қолыңа үйрет!
— Сонда не істеуім керек? деп сұрады бала патша.
— Ең бастысы – асықпа, сабырлы бол, — деп жауап берді түлкі. Алдымен менен алыстау ана бір жерге барып, шөптің үстіне жайғасып отыр. Мен саған былай көз қиығымды салып қоямын, бірақ сен сөйлемейсің. Екеуміз де үндемейміз. Сөз деген кейде адамдарды араздастырып қояды, сосын түсініспей жатады. Ал сен күн сайын орныңнан ақырын жылжып, маған қарай жақындай түсесің…
Ертесіне бала патша әлгі жерге тағы келді.
— Сен белгілі бір уақытта келіп тұрсаң жақсы болар еді, — деді түлкі. Мысалы, сен түстен кейін сағатта төртте келем десең, мен сағат үштен бастап өзімді тым бақытты сезінер едім. Сен келетін уақыт жақындаған сайын, менің қуанышым қойныма сыймайды. Ал сен сағат төртте алдымнан жарқ етіп шыға қалсаң, менен бақытты түлкі болмас еді! Бақыт дегеннің не екенін дәл сол кезде білер едім! Егер өзің қалаған кез келген уақытта келетін болсаң, мен елегізбей жүретін ем, жүрегім тыныш болар еді… Сондықтан өзіміз ғана білетін бір дәстүр болуы керек.
— Дәстүр деген не? деп сұрады бала патша.
— Дәстүр қазіргі күні ұмыт бола бастаған нәрсе, — деді түлкі. Дәстүр бір күнді әдеттегі басқа күндерден ерекшелеп тұрады, күндегі күйбең тіршілікке ұқсамайды. Дәстүрді орындаған сәттің өзі басқа сәттерден ерекше болып есте қалады. Мысалы, әлгі мен айтқан аңшылардың өз дәстүрі бар. Олар бейсенбі сайын өз ауылындағы қыз-келіншектермен би билейді. Демек, бейсенбі олар үшін керемет күн. Ол күні мен де жүзім бағының ішін емін-еркін аралаймын. Егер аңшылар сол күні билемесе, мына күн ерекше деп айта алмас едік. Әр күн бір-біріне ұқсас боп кетеді ғой. Онда мен де өзіме демалыс жарияла алмай қалар едім.
Сонымен бала патша түлкіні қолға үйретіп, екеуі жақын дос болды. Қоштасатын сәт жақындағанда түлкі:
— Ой! Жылағым келіп тұр, — деп мұңайды.
— Оның не? деді бала патша. Сен жылайтындай саған ештеңе істегем жоқ қой. Қолға үйрет, дос болайық дедің…
— Әрине, бәрі рас, солай дедім, — деді түлкі.
— Ал онда неге жылағым келіп тұр дейсің?
— Әрине, бәрі рас, солай, — деді түлкі.
— Сонда сенің айтқаның орындалмады ма? Ешқандай келісімге келмедік пе?
— Менің айтқандарым орындалды, әсіресе алтын түстес егіс даласын айтсаңшы, — деді түлкі.
Біраз ойға шомған түлкі:
— Бақтағы раушан гүлдерің көргің келіп тұр ғой, бара бер, жолыңнан қалма. Өзіңнің бір тал раушаныңның осы гүлдерден артық болмаса кем еместігіне көзің жетті. Ал менімен қоштасу үшін келсең, саған бір құпияға толы сыйлық сыйлаймын.
Бала патша жайқалған раушан гүлдерін тағы бір рет көру үшін жолға шықты.
— Сендер менің раушаныма мүлдем ұқсамайсыңдар, себебі әлі ешкімге тиесілі емессіңдер. Ешкім сендерді өзіне жақын тартып, дос болмады. Сендер де әлдекіммен жақын араласып, қимас дос болмадыңдар. Сендер бір кездегі менің түлкіме ұқсап тұрсыңдар. Ол түлкі де мыңдаған басқа түлкілерге ұқсас еді. Мен оны қолға үйретіп, біз жақын дос болып алдық. Енді ондай түлкі әлемде біреу-ақ.
Мұндай сөздерді күтпеген раушан гүлдері қысылып қалды:
— Сөз жоқ, сендер өте әдемісіңдер, бірақ біреуге соншалықты аяулысы емессіңдер, — деді бала патша. Сендер үшін бірде-бір адам жанын қиятындай қымбат емессіңдер. Ал менің гүлімнің мен үшін орны ерекше. Жай өтіп бара жатқан біреу оны көп гүлдердің бірі деп ойлайтын шығар. Бірақ бәрін менің бір тал раушанымның орнын баса алмайсыңдар. Өйткені мен оны мәпелеп күттім, күнде су құйдым. Суықтан да, желден де қорғадым. Сондықтан раушаным маған аса қымбат. Үлбіреген жалғыз гүлімді құрт-қоңыздардан сақтадым (көбелектерге деп екі-үш құртты өлтіргенім болмаса). Ол маған сондай жақын, сондай аяулы болғандықтан оның бар еркелігін көтердім. Кейде раушаным не болса соны айтып кетсе де, құлақ салып тыңдаймын. Гүлім мені көргенде ауырып қалған сыңай танытады, мені аясын дегені шығар. Кейде мақтаншақтығы ұстап кетеді. Оған да көнем, себебі жақсы көремін ғой. Ара-тұра екеуміз үнсіз отырамыз, үнсіз отырсақ та бір-бірімізді ұғынамыз. Себебі, ол менің раушаным.
Жолай бала ханзада түлкіге тағы бір соғып кетті.
— Қош бол, — деді ол.
— Қош бол, — деді түлкі. Құпиясы бар сыйлық жасаймын деп едім ғой. Міне, менің құпиям, түсінген адамға өзі сондай қарапайым дүние: жүректен шықпаған нәрсе жүрекке жетпейді. Шынайылық көзге көрінбейді, оны тек жүрекпен ғана сезінесің.

— Шынайылық көзге көрінбейді, оны тек жүрекпен ғана сезінесің, — деп қайталады бала патша есінде сақтағысы келіп.
— Сен раушан гүліңсіз өткізген уақытыңды бос өтті деп ойлама. Ол саған өте қымбат екенін одан жырақ кеткенде ғана барып түсіндің.
— Раушанымды көрмеген уақытымның босқа өткені ме? деді бала патша гүлін еске түсіріп.
— Адамдар осынау қасиетті үнемі естерінен шығарып алады. Неге екенін қайдам? Бірақ сен мұны үнемі жадыңа тұт. Қолға үйреткен не дос болған жанды ешқашан сатпа. Ұмытпа. Оның алдында жауапкершілігің болуы тиіс. Достыққа адал бол. Сенің гүлің де сенің адал дос екеніңе шүбә келтірмейді. Ендеше, раушан гүліңнің алдында жауаптысың…
— Мен гүлімнің алдында жауаптымын, — деді бала патша раушанын тағы еске алып.

XXII

— Сәлеметсің бе? деді бала патша.
— Сәлеметсің бе? деп жауап берді жол нұсқаушы.
— Сен мұнда не істеп жатырсың? деп сұрады бала патша.
— Ә, мен жолаушыларды жолға аттандырамын, мыңдаған дорбаларды жеткізіп салу үшін реттеймін, — деді жол нұсқаушы. Әрқайсысын керекті бағытына қарай жіберем. Біреулері оң жаққа кетеді, енді біреулері сол жаққа кетеді…
Шамы жарқыраған жүрдек пойыз тура аспан қақ айрылып, найзағай жарқ ете түскендей жаңғырып келіп, жол нұсқаушының күркесін селкілдетіп жіберді.
— Қандай асығыс еді өздері, — деді бала патша. Не болды екен?
— Локомотивті жүргізіп келе жатқан кісі қарсы алдынан тағы біреу келе жатқанын білмейді, — деді жол нұсқаушы.
Мұны айтып ауыз жиғанша қарсы беттен өкіріп тағы бір жүрдек пойыз келе қалды.
— Әлгі пойыз барып, қайтып келді ме? деді бала.
— Жоқ, олар емес, — деді жол нұсқаушы. Мынау – жол айрығы, екеуі түйісіп қалды. Енді әрқайсысы өз жолына түседі.
— Осы адамдар неге сол тұрған жерінде отыра бермейді, әлде оларға бұл жақпай ма?
— Соны айтсайшы. Адамдар бір жерде ешқашан көңілдері тыншып, отыра алмайды, — деді жол нұсқаушы.
Осы сәтте өкіріп, үшінші жүрдек пойыз жақындап келе жатты.
— Бұлар ана кетіп қалған пойызды өкшелеп қуып келе ме? — деп сұрады бала патша.
— Жоқ, олар ешкімді қуып келе жатқан жоқ. Пойыздың ішіндегі жолаушылар жайғасып ұйықтап жатыр, кейбіреулері есіней бастаған шығар. Тек кішкентай балалар ғана пойыздың әйнегіне тұмсықтарын тіреп, мәз-мейрам боп тұр, — деді жол нұсқаушы.
— Өзіне не керек екенін тек балалар ғана жақсы біледі, — деді бала патша. Олар бар уақытын қуыршақ ойнаумен де өткізе алады. Күні бойы жалықпайды. Қуыршағына әбден бауыр басып алғаны сонша, бұл ойыншығы өзіне өте қымбат. Ал, біреу сол қуыршақшы тартып алып көрсін, ойбайға басады…
— Бала деген сол ғой, — деді жол нұсқаушы.

XXIII

— Сәлеметсің бе? деп амандасты бала патша.
— Сәлеметсің бе? деді саудагер.
Бұл саудагер шөліңді қандыратын дәрілер сататын болып шықты. Бір талын жұтып алсаң болды, апта бойы шөлдемей жүресің. Рахаттанасың, су іздемейсің.
— Бұл шаруамен неге айналысасың? Дәрі сатпасаң болмай ма?
— О, бұл уақыт үнемдеуге жақсы. Оның үстіне мұның пайдасын сарапшылар есептеп шығарып та қойды. Мұны ішіп жүрсең, бір аптаның ішінде елу үш минут үнсіз жүресің.
— Сонда сол елу үш минуттың ішінде не істеуге болады?
— Енді не істесең де өзің білесің…
«Егер менің елу үш минут бос уақытым болса, суы шапшыған фонтанға қарай бет алған болар едім…»