Валерий Володин. Азия дауысы

Пьеса

ПЕРСОНАЖИ:

ПРЕДСЕДАТЕЛЬ УЧАСТКОВОЙ ИЗБИРАТЕЛЬНОЙ КОМИССИИ:

Шарапат Нурсултановна, завуч школы, подзабывшая что такое преподавание и занимающаяся только административными вещами. Жесткая, властолюбивая, не привыкшая к спорам и критике.

СЕКРЕТАРЬ УЧАСТКОВОЙ ИЗБИРАТЕЛЬНОЙ КОМИССИИ:

Ольга Егоровна, пожилая преподавательница биологии, старожил школы и обладатель всех возможных наград и премий.

ЧЛЕНЫ УЧАСТКОВОЙ ИЗБИРАТЕЛЬНОЙ КОМИССИИ

Алия Темиргалиевна – молодая учительница языка и литературы, недавно приехавшая из Алматы и не привыкшая к полусельской жизни небольшого городка. Интеллигентка и хипстерка, скучающая по своим алматинским друзьям и подругам.

Светлана Сергазовна – учительница физкультуры средних лет. Классический представитель народных масс, всегда идёт за силой и большинством. Личная жизнь не сложилась, немного выпивает, но верит, что всё обязательно будет хорошо.

Рената Алишеровна – учительница музыки. Супруга местного богача. Живёт в маленьком счастливом пузыре, оттого не видит окружающих проблем.  Нежная и экзальтированная на первый взгляд, однако, ей прекрасно подходит выражение – мягко стелет, да жёстко спать.

Зитта Султанбаева. Просто в клетке, 2001

СЦЕНА 1

Спортивный зал общеобразовательной школы №2 в маленьком провинциальном городке, торжественно украшенный воздушными шарами и лентами по случаю дня выборов. Все героини на сцене.

Шарапат Нурсултановна: Ну всё, девочки, бiттi. Всех поздравляю, участок закрыт, выборы закончились, осталось только подсчитать.

Рената Алишеровна: Ураааа!

Ольга Егоровна: Слава тебе Господи, слава тебе! Светлана Сергазовна, закрывайте входную дверь. Дальше не положено впускать и выпускать.

Светлана Сергазовна: Уже закрыла, Ольга Егоровна.

Шарапат Нурсултановна: Вот молодец!

Рената Алишеровна: Уффф, какой же долгий и жаркий денёчек выдался.

Ольга Егоровна: Что есть, то есть. Давление скакало, как сивка-бурка.

Светлана Сергазовна: Ольга Егоровна, может тогда коньячку с чаем?

Шарапат Нурсултановна: Не положено.

Ольга Егоровна: Раз не положено, так не положено.

Рената Алишеровна: Ах, коллеги, это же так чудесно! Ну, скажите, столько часов в одном пространстве. Хорошо хоть глоточки друг другу не перегрызли. Я с мужем бы столько не выдержала, хотя вы знаете, как мы – душа в душу.

Светлана Сергазовна: Девочки всегда друг друга поймут, правда, Рената Алишеровна.

Ольга Егоровна: Точно, и глаз друг другу не выклюют.

Светлана Сергазовна: А вы чего молчите, Алия Темиргалиевна? Всё бдите за нами? Всё подозреваете?

Алия Темиргалиевна: Без комментариев. Давайте подсчёт уже начнём скорее. По закону сказано – начать подсчёт без промедлений.

Рената Алишеровна: Вы прямо такая правильная, такая педантичная. Куда бы деться…

Алия Темиргалиевна: А почему вы так переживаете?

Рената Алишеровна: Я? Да нисколечко. Просто на вас смотреть смешно.

Ольга Егоровна: Юношеский максимализм – он такой. Максималист взял бы и частями, но ему нужно всё и сразу.

Шарапат Нурсултановна: Девочки, ладно, хватит лясы точить, пойдёмте чаю сперва попьем.

Ольга Егоровна: Поддерживаю.

Шарапат Нурсултановна: Работа у нас, конечно, ответственная. Но точно никуда не убежит от нас.

Ольга Егоровна: Светлана Сергазовна, а вы там захватите чего говорили к чаю.

Светлана Сергазовна: Идёмте, Алия Темиргалиевна!

ВСЕ УХОДЯТ

ЗКТ: Голосование на выборах президента страны началось в 7:00 по местному времени и завершилось в 20:00. В избирательный бюллетень были внесены фамилии зарегистрированных кандидатов в алфавитном порядке, графы «против всех» в бюллетенях не было предусмотрено. Голосование осуществлялось на 9725 избирательных участках, при представительствах страны за рубежом было создано 35 избирательных участков. По данным Центризбиркома, явка избирателей на 18:00 составила 84 % избирателей. По данным ЦИК, жалоб в день голосования не поступало.

СЦЕНА 2

УЧИТЕЛЬСКАЯ. УЧИТЕЛЯ ПЬЮТ ЧАЙ И ЖИВО ОБСУЖДАЮТ ВСЯКУЮ ЧЕПУХУ,

Ольга Егоровна: Я зажарку долго-долго на маленьком огне делаю…

Рената Алишеровна: Мои славные чада меня спрашивают – мамусик, куда в отпуск в этом году: в Египет или в Тай…

Ольга Егоровна: …пока лук совсем коричневый не станет.

Рената Алишеровна: … я говорю, у папульки вашего спрашивайте, на мою зарплату можем только под окнами отдохнуть. И в луже искупаться.

Ольга Егоровна: … так он только слаще становится

Рената Алишеровна: …а самой жутко на море хочется. Люблю их, конечно!

Ольга Егоровна: …а для печёных пирожков это архиважно.

Светлана Сергазовна: Рената Алишеровна, плесните мне чаю, пожалуйста.

Рената Алишеровна: Любимого спрашиваю, дескать когда: он говорит «Сюрприз для тебя будет!». Ну какой сюрприз!

Шарапат Нурсултановна: Очень вкусно получилось, Ольга Егоровна!

Светлана Сергазовна: Вот раньше другие, конечно, выборы были. Музыка играла, эклеры, пирожное картошка и другой дефицит выставляли. Помните, Шарапат Нурсултановна?

Шарапат Нурсултановна: Ну, и сейчас в хорошее время живём. Грех жаловаться. Стабильность опять-таки и дружба народов. Не всем нашим странам советским так повезло, как нам повезло.

Алия Темиргалиевна: Сейчас еще будет фраза – хотите, как на Украине.

Шарапат Нурсултановна: Да, скажу – хотите, как на Украине? Я не хочу. И вам не советую. У нас свой путь – азиатский. И голос у нас тоже азиатский.

Алия Темиргалиевна: Ну, почему постоянно сравниваем с дном каким-то. Ну есть же страны Европы, есть Америка.

Ольга Егоровна: Там негров линчуют…

Светлана Сергазовна: Ну, коллеги, давайте не спорить.

Алия Темиргалиевна: Да тут и спорить бессмысленно.

Светлана Сергазовна: Ну вот и не спорьте.

Алия Темиргалиевна: Ну вот и не спорю.

Шарапат Нурсултановна: А теперь – тихо. Сложный был день, как уже отметили. Хочу поднять тост за всех вас. Все хорошо поработали. Осталось хорошо учебный год закончить и тестирование сдать. За вас!

Светлана Сергазовна: Ура!!!!

Ольга Егоровна: А я тогда хочу, алаверды, да, называется, поднять тост за всё наше дружное учительское братство. Забота о школе – это то, чему я посвятила жизнь. И какая радость, что вокруг себя я вижу таких горящих, честных и порядочных учителей с большой буквы. За нас – сеятелей доброго, вечного, инженеров детских душ, создающих счастливое будущее.

Светлана Сергазовна: Ура!!!!

Алия Темиргалиевна: Самим-то не смешно? Учителя – самые угнетённые люди в нашей стране, забитые бесконечными проверками, идиотскими бумагами и отчётами, еще и шляемся по домам, собирая данные вместо ментов, пожарных, еще чёрт знает кого. Подписка на ненужные газеты – учителя. Мёртвых кошаков из арыков доставать на субботнике – учителя. Встречать кортеж чиновников – учителя. Проводить выборы – тоже мы. Ну, задолбало же!

Светлана Сергазовна: Я как вы красиво говорить не могу, но ведь грех жаловаться на самом деле. Мирно же живём.

Алия Темиргалиевна: Да проснитесь, вы наконец. Мы же грязь для них. Вам, например, не стыдно за свою учительскую зарплату. Меня алматинские друзья спросили – сколько получаешь, говорю – 60 тысяч. Вы бы их реакцию видели. Я чуть со стыда не сгорела, они эти деньги могут за вечер в караоке оставить.

Ольга Егоровна: Ну, во-первых, вы молодой специалист, будет выше категория, выше стаж, выше зарплата.

Алия Темиргалиевна: Да понятно это, но я сейчас жить хочу, а не потом, когда что-то там будет. Да и не о том я говорю.

Рената Алишеровна: Ну так изъясняйтесь попонятнее, вы же как бы учитель словесности…

Алия Темиргалиевна: Смотрю, зато вы, Рената Алишеровна, достигли высот в искусстве… сарказма.

Светлана Сергазовна: Грязью нас называть тоже некрасиво.

Алия Темиргалиевна: Да бросьте, взять эти выборы – опять государство руками бюджетников творит свои мерзкие тёмные делишки.

Рената Алишеровна: Ну-ка расскажите, что мы за тёмные делишечки делаем?

Алия Темиргалиевна: Мы не будем никому приписывать голоса, ни действующему президенту, ни оппозиции никакой. Неужто нам так трудно всё правдиво указать?

Шарапат Нурсултановна: Я вам так скажу, Алия Темиргалиевна, перед нами поставили задачу. Мы её выполним. Хотите вы того или нет.

Ольга Егоровна: Мы люди подневольные… Куда партия укажет, туда ветром понесло!

Шарапат Нурсултановна: Действующий президент – это власть. Если вы не уважаете его, значит, вы не уважаете и меня. А раз так – разговор у нас будет короткий. Но, не здесь и не сейчас. Повод не тот. В понедельник и поговорим.

Алия Темиргалиевна: Вы то здесь причём, Шарапат Нурсултановна, вы завуч мелкой заштатной школы. Где власть, а где вы.

Шарапат Нурсултановна: Я повторяю, девочка, тебе придётся уважать власть, она тебе деньги платит, между прочим.

Алия Темиргалиевна: Деньги мне платят во-первых за работу, а не просто так, а вовторых, не личные деньги президента, а деньги с наших налогов.

Шарапат Нурсултановна: Тем не менее, Алия Темиргалиевна, я хочу поднять этот тост за президента. И от всей души пожелать ему победы.

Светлана Сергазовна: Ура!!!!

Алия Темиргалиевна: Но…

Шарапат Нурсултановна: Руководителя нужно слушать даже тогда, когда он молчит, Алия Темиргалиевна. А теперь, ротик на замок.

Рената Алишеровна: Поддерживаю!

Ольга Егоровна: Единогласно.

Алия Темиргалиевна: Я всё-таки скажу… Шарапат Нурсултановна: Аузынды жап!

Алия Темиргалиевна: Вы все объединились против меня, я это давно заметила. Повторяю, я категорически против любых нарушений. И в случае чего напишу жалобу в столицу и в министерство образования.

Рената Алишеровна: Может вы еще и в своём инстаграмчике ещё одну трансляцию устроите и своим алматинским дружочкам пожалуетесь.

Шарапат Нурсултановна: И всем вашим десяти подписчикам на ютубе еще, блогерка вы наша.

Алия Темиргалиевна: Я вас предупредила. Нарушений не будет. Вбросы я вам делать не позволю, цифры кому надо приписать тоже. Хотите уволить – пожалуйста. Только так и напишите – мешала нарушать закон.

Шарапат Нурсултановна: Вот и хорошо. Чаепитие закончено. Идём работать.

ШАРАПАТ ВСТАЁТ ПЕРВАЯ, УЧИТЕЛЯ СЛЕДУЮТ ЗА НЕЙ.

СЦЕНА 3

ЗКТ: Выборы в стране основываются на свободном осуществлении гражданином своего права избирать и быть избранным. Выборы проводятся на основе всеобщего, равного и прямого избирательного права при тайном голосовании. Участие граждан в выборах является добровольным. Никто не вправе принуждать к участию или неучастию гражданина в выборах, а также ограничивать его волеизъявление.

ИЗБИРАТЕЛЬНЫЙ УЧАСТОК. ГЕРОИ ВОЗВРАЩАЮТСЯ. АЛИЯ ПЛЕТЁТСЯ ЧУТЬ В СТОРОНЕ,

Шарапат Нурсултановна: Егоровна, потом рецепт мне обязательно запишите.

Светлана Сергазовна: Представьте, придём щас, а там бюллетеней с урной и нет уже. И всё подсчитано за нас.

Рената Алишеровна: Ну, сразу домой и баиньки.

Ольга Егоровна: Было бы очень уместно. Завтра лабораторная у девятой параллели, подготовлюсь как раз.

Светлана Сергазовна: Завтра же воскресенье, Ольга Егоровна.

Рената Алишеровна: Сегодня – воскресенье, Светочка, и то уже почти закончилось.

Светлана Сергазовна: Тьфу ты, заработалась, гоню совсем уже, вечерний гон…

Рената Алишеровна: Ага. Вечерний гон: Бом! Бом! Вечерний гон! Как много дум. Бом! Бом!

Ольга Егоровна: Так, а урна-то где?

Светлана Сергазовна: Ну где стояла – там и стоит.

Алия Темиргалиевна: Она, конечно, прозрачная, но не настолько.

Ольга Егоровна: Светлана Сергазовна, вы переставляли?

Светлана Сергазовна: Я не переставляла.

Ольга Егоровна: Пошутили и хватит. Давайте уже работать, раньше сядем – раньше выйдем.

Светлана Сергазовна: Да, дошутились. Ей Богу это не я.

Шарапат Нурсултановна: Ну а кто?

Рената Алишеровна: У меня есть, конечно, одно предположеньице. Но если вслух выскажу – вдруг опять закричат-заверещат, что на всю Алма-Ату нас, таких дуралеев сельских опозорят.

Ольга Егоровна: Я сейчас милицию вызову. Хватит шуточек, Алия Темиргалиевна!

Алия Темиргалиевна: Я здесь-то причем?

Ольга Егоровна: Верните урну. Мне домой надо – к работе готовиться.

Рената Алишеровна: А я думала, что всё весельице на сегодня уже закончено…

Ольга Егоровна: Вместо болтовни лучше урну ищи!

Светлана Сергазовна: А что если урну похитили какие-то злоумышленники. Например, третья школа. Мстят, так сказать, что мы в Спартакиаде их обставили.

Шарапат Нурсултановна: Вы же сами дверь запирали. Сходите снова проверьте.

Светлана Сергазовна: Закрыто. Всё как было.

Ольга Егоровна: На засов?

Светлана Сергазовна: На засов.

Шарапат Нурсултановна: Ну, тогда вынуждена сделать неутешительный вывод, что это сделал кто-то из нас.

Светлана Сергазовна: Ужас, кажется, я трезветь начала…

Рената Алишеровна: Да, Алия – это сделала, что тут обсуждать.

Алия Темиргалиевна: Прищемите свой грязный язычок, моя дорогая. Я этого не делала. Не надо перекладывать на меня свою ответственность.

Ольга Егоровна: Девочки, давайте посмотрите там, может закатилось куда. Светлана Сергазовна, ну это же ваш спортзал, вы тут всё знаете. Давайте ищите! Рената, под стол загляни ещё.

Шарапат Нурсултановна: Алия, если это ты сделала – просто верни урну.

Рената Алишеровна: Это же Дарья Донцова какая-то получается. Ну, хорошо, давайте в детективчик поиграем, раз у вас детство в одном месте недоиграло. Мотив у вас есть. Вы либералочка, оппозиционерочка,

Светлана Сергазовна: Вы же нам прямо сказали, что не дадите нам делать нашу работу.

Алия Темиргалиевна: Я говорила, что не позволю вам нарушать и идти против закона.

Рената Алишеровна: Ну, вот-вот.

Ольга Егоровна: Рената, подожди. Алия, милочка, ну вы же знаете, что акимат ставит нам задачу минимум 70% явки и минимум 70% за кого надо. Школа – это важный винтик в государстве. Надо, чтобы все винтики работали, смекаешь? Не мы это придумали. Не нам эту систему и ломать.

Алия Темиргалиевна: Да отстаньте от меня. Не я это. Я вообще не выходила из вашей учительской, пока вы пирожками жирными всех кормили. Ну что, кто-то помнит, чтобы я была не у вас на виду? Аааа! Молчите? То-то же. Это я должна вас всех подозревать, а на меня, милые коллеги у вас ничего нет.

Светлана Сергазовна: Ну как же так. Мы же все друг друга давно знаем. Это только вы чужая, в смысле не из нашего города.

Алия Темиргалиевна: Да, я тут чужая. Вы это точно заметили. Поэтому, я единственная ни в чём не испачкана из здесь присутствующих. Шарапат Нурсултановна, возьмите себя в руки, и сделайте что-нибудь, вы здесь председатель участка.

СЦЕНА 4

Ольга Егоровна: Шарапат Нурсултановна, чего молчишь?

Шарапат Нурсултановна: Да-да, я сейчас же позвоню куратору. Надо сообщить наверх об инциденте.

Ольга Егоровна: Подожди, горячку не пори.

Рената Алишеровна: Шарапатушка Нурсултановна, может правда сор из избы выносить не надо?

Светлана Сергазовна: Смотрите, я так думаю, они там наверху сильно разбираться не будут. Нас виновными назначат и всё.

Ольга Егоровна: А это минус премия, минус оплата за выборы.

Светлана Сергазовна: И проверки, проверки, проверки, куда без них.

Ольга Егоровна: Девочки правильно говорят. Торопиться тут не стоит. Даже если мы эту соплюху отдадим им на съедение и всё на неё повесим, школу это не спасёт. Спросят – как занимаетесь подбором педагогов. Какой удар по репутации школы…

Рената Алишеровна: Ха. Ну кино и немцы просто. Прямо очереди выстраиваются из желающих в школу пойти работать за смешные денежки и без любых перспектив. 

Ольга Егоровна: Сейчас не об этом. Шарапат… Нурсултановна, я предлагаю самостоятельно отыскать виновного и всё сделать чики-пуки, без комитета, без гороно, без партии, без кураторов, без шума, короче.

Шарапат Нурсултановна: Алия, что думаешь?

Алия Темиргалиевна: Я согласна с коллегами.

Ольга Егоровна: Ну вот тем более!

Шарапат Нурсултановна: Приступайте! Может что-нибудь из этого и получится. Другое дело, что за этот час, что мы чай хлебали, никто же и не выходил вроде из учительской.

Алия Темиргалиевна: Ну, почему же не выходил. Очень даже выходили. Вот вас, Рената Алишеровна со Светланой Сергазовной долго не было. Где вы были.

Рената Алишеровна: Ну, началось. Я что теперь должна отчитываться если посикать иду?

Ольга Егоровна: Видимо должны, Рената Алишеровна. Раз уж мы начали использовать язык детективов, мотив у вас вполне себе есть.

Рената Алишеровна: Прямо спешу узнать какой, Олечка Егоровна.

Ольга Егоровна: Ну, не секрет, что вы метите в завучи. Правда, Шарапат Нурсултановна? Вот, ни для кого не секрет.

Светлана Сергазовна: Впервые слышу!

Ольга Егоровна: Логично же, если такая уважаемая в городе женщина, к тому же чья надо жена, займёт и в школе статусный высокий пост и станет школьным начальником. Так чего бы вам не испортить статистику Шарапат Нурсултановне и не занять её место.

Рената Алишеровна: Милая Ольга Егоровна, наша местная мисс Марпл, ну что за прекрасную околесицу вы несёте!

Светлана Сергазовна: Ага!

Алия Темиргалиевна: Да, Рената Алишеровна это сделала, что тут обсуждать.

Рената Алишеровна: Закрой рот! Повторяю для всех, кто не понял с первого раза – это Алия Темиргалиевна противится выполнить приказ гороно и приписать нужные цифры по явке и результатам. Она – злоумышленник!

Алия Темиргалиевна: Ну раз на то пошло, то и ваша подельница, или же просто добрая, но глупая Светлана Сергазовна может оказаться засланным казачком.

Светлана Сергазовна: В смысле!

Алия Темиргалиевна: Вы уже тут говорили, что я – оппозиционерка там, либералка, но я просто за справедливость. А что могло помешать оппозиции, стремящейся сорвать выборы подкупить не блещущую умом женщину, у которой к тому же проблемы с алкоголем.

Ольга Егоровна: Ой, и смех, и грех!

Светлана Сергазовна: Не опупела ли ты, деточка, Алия, мать твою, Темиргалиевна. Вы не забывайте, что я и ударить могу. Это вы здесь чистенькие такие с педагогического, я с физкультурного. К тому же туповатая, ну и прибухнувшая, как же без этого.

Рената Алишеровна: Света, не слушай её.

Светлана Сергазовна: Ну а что, я тоже тогда предположу. Ольга Егоровна, вы же тоже сиднем не сидели в учительской. Тоже выходили поди, тоже могли эту урну свистнуть.

Ольга Егоровна: Ну, а мотив?

Рената Алишеровна: Ольга Егоровна, милая, вам сколько лет уже? 75. Сколько уже пересидели. А как же дорогу молодым?

Ольга Егоровна: Что? При чём здесь это? В огороде бузина, а в Киеве — дядька.

Рената Алишеровна: Ну, не юродствуйте. Сто тысяч миллионов лет назад, когда мне ещё вы преподавали биологию, уже тогда вам на пенсию пора было выйти.

Ольга Егоровна: Зря я тогда тебя пожалела и трояк выправила!

Рената Алишеровна: И вот с тех пор каждый год вас пытаются силой отправить на заслуженный отдых. Извините, конечно, но понятно, что дома вы никому не нужны. Оттого чего бы вам не вредить школе, чтобы сюда не слали молодых учителей из центра.

Ольга Егоровна: Ну, тогда до кучи и Шарапат Нурсултановну давайте выведем на чистую воду. С ней-то что не так?

Алия Темиргалиевна: Ну, например, устала врать, помогать порочной власти и надеется больше не заниматься непреподавательской деятельностью.

Рената Алишеровна: Ха! Даже смешно, но как вариант, да.

Алия Темиргалиевна: Да и вы тоже, Шарапат Нурсултановна, как я помню, из учительской выходили…

Шарапат Нурсултановна: Ясно одно, что ничего не ясно, а убийца — садовник.

СЦЕНА 5

Светлана Сергазовна: Девочки, сил нет, хочу курить. Шарапат Нурсултановна, выпустите…

Шарапат Нурсултановна: Кури прямо здесь. И меня угости.

Светлана Сергазовна: С удовольствием.

РЕНАТА АЛИШЕРОВНА САДИТСЯ ЗА ФОРТЕПИАНО И ПОЁТ:

Висит на заборе, колышется ветром,

Колышется ветром пустой бюллетень.

Впиши кандидата, впиши кандидата,

Впиши кандидата, мой маленький друг!

Рената Алишеровна: Я вот что придумала, раз сегодня день голосования, давайте голосовать – кого подозреваем.

Светлана Сергазовна: О, я люблю играть в Мафию…

Рената Алишеровна: И если мы все согласны, то, за кого проголосует большинство, того назначим крайним и вызовем ментов.

Алия Темиргалиевна: Я против.

Рената Алишеровна: Значит, как всегда единогласненько: Алия – мафия.

Ольга Егоровна: Воистину, плохо доктору, если никому не плохо. Рената, ну что ты провоцируешь?

Алия Темиргалиевна: Знаете, может и правда хорошо, что с урной так получилось.

Светлана Сергазовна: В смысле?

Алия Темиргалиевна: Нам выпал уникальный шанс сформировать нечто новое на основе социального протеста. Может эта украденная урна поможет нам изменить многое…

Ольга Егоровна: Что ты как девочка наивная? Всё там уже за нас решено. Да ничего мы не изменим и изменить не можем.

Алия Темиргалиевна: Знаете, Ольга Егоровна, ваш откровенный цинизм сводит к закулисным играм истинное возмущение и настоящее вдохновение, подменяет понятия и лишает души и жизни любой порыв.

Светлана Сергазовна: О, как задвигает!

Алия Темиргалиевна: Взамен вы предлагаете только банальное соглашательство с существующим положением дел. 

Ольга Егоровна: Думаешь я бабка глупая, которая ничего не понимает. Всё слова такие громкие говоришь. Повзрослей наконец, признайся самой себе, что просрали мы страну, просрали.

Светлана Сергазовна: Ох!

Ольга Егоровна: Да, другого слова подбирать не буду, дорогие мои. Сначала Союз просрали, потом независимую страну. Да, молчали, да, ничего не делали. Но всё уже, всё, упустили мы все возможности. Раньше надо было просыпаться, но нефть была дорогая, и она нам всем глаза закрыла. Жирные сытые годы нас убаюкали. И не жди – никто не проснётся уже. Всё!

Рената Алишеровна: Ольгочка Егоровна, скрытая революционерка вы наша, а давайте тогда просто скажем, что это вы виноваты и всё – здравствуй, песня, здравствуй, пенсия. Вам ведь даже ничегошеньки не будет, спишут на старческое слабоумие и отпустят отдыхать.

Ольга Егоровна: Милочка, мне эта работа действительно нужна. Я же тут всех пережила, и тебя надеюсь пережить. Тем более, если откровенно, на кой ляд тебе сдалась эта школа?

Алия Темиргалиевна: Хороший вопрос!

Ольга Егоровна: Твой муж драгоценный и сахарный – самый богатый мужик в городе: магазины, автомойки, кафешки – всё здесь твоего маркиза Карабаса. Давай уж лучше ты пойдёшь по статье супы варить и детей растить. От проблем потом запросто откупишься.

Рената Алишеровна: Ольга Егоровна, так не пойдёт. Вы старая. Как физически, так и морально. Неужто ваша биология за 50 лет не изменилась. Что уже говорить про возрастную психологию там, педагогику…

ШарапатНурсултановна: Стоит отметить, чтоОльга Егоровна – по-прежнему любимый педагог, её выпускные классы собираются и через 10, и через 20 лет. И про неё не забывают.

Рената Алишеровна: Старости это не отменяет. Смерти тоже.

Алия Темиргалиевна: Вам кажется, что это смешно, Рената Алишеровна, зубоскалить над смертью? Может быть у вас в роду одни бессмертные эльфы и никто не умирал?

Ольга Егоровна: Смерть звать не надо. Она всегда идёт на голос. На той неделе было тридцать лет как я своего Серёжку схоронила. Ему пятидесяти даже не было.

Шарапат Нурсултановна: Иманды болсын.

Ольга Егоровна: Честный, порядочный, непьющий, храбрый – мечта, а не мужик. Тридцать лет я вдова, тридцать лет возвращаюсь в пустой дом. Кошки не в счёт, конечно. Вы правду говорите, что у меня ничего кроме этой школы и нет.

Шарапат Нурсултановна: Оля, мы у тебя есть!

Ольга Егоровна: Ну вот уйду на почётную пенсию – и что: сериалы и запах лекарств, никчёмности и ненужности. Сколько я протяну – год, пять лет, вряд ли больше. Я жить хочу, девочки.

Рената Алишеровна: На жалость давите, ну-ну…

Светлана Сергазовна: Рената, ну правда некрасиво.

Шарапат Нурсултановна: Призываю всех к порядку и субординации. Рената Алишеровна, попросите прощения у Ольги Егоровны.

Рената Алишеровна: Да пошли вы все. Зануды.

Шарапат Нурсултановна: Я запомню…

Рената Алишеровна: Мне просить прощения не за что. Урну не я свистнула, а кто-то из вас, чистенькие вы мои.

Светлана Сергазовна: Рената, ну ты чего? Хочешь со всеми испортить отношения?

Шарапат Нурсултановна: Особенно обличёнными властью…

Ольга Егоровна: А ведь государство вести — не мудями трясти.

Алия Темиргалиевна: Вот-вот! Опасное дело вы избрали – спорить с властями, да, Шарапат Нурсултановна, всё равно что мочиться на высоковольтные провода. Вжух – и нет Ренаты Алишеровны.

Рената Алишеровна: Ой, как заговорила. Каких союзничков себе нашла.Лицемерие вам так к лицу, сучечка моя дорогая…

Светлана Сергазовна: Коллеги! Друзья! Ну вы чего в самом деле.

Алия Темиргалиевна: Рассказать вам про сучество и лицемерие? Я расскажу. Вы знаете, что самая счастливая жена и мать – по её словам – не совсем та, за кого себя выдаёт.

Рената Алишеровна: Заткнись, сука.

Алия Темиргалиевна: Мой муженёк любимый, мои деточки сладкие, то-сё, третьедесятое, фоточки оттуда, фоточки отсюда – идеальная семья, да, Рената Алишеровна?

Рената Алишеровна: Да, у меня хотя бы есть семья!

Светлана Сергазовна: Коллеги, ну давайте жить дружно.

Алия Темиргалиевна: А между тем, рассказать вам, куда Рената со Светланой ходили из учительской? Нет, им не нужна была эта урна. Нет.

Шарапат Нурсултановна: А зачем тогда мы вообще это случаем?

Алия Темиргалиевна: Я своими глазами видела, как они лизались в коридоре. Я как бы не ретроградка, но, если вы трахаетесь, или что вы там делаете, имейте уважение, и хотя бы делайте это не в школе, извращенки.

РЕНАТА АЛИШЕРОВНА ВЫГИБАЕТСЯ КАК КОБРА И БРОСАЕТСЯ С КУЛАКАМИ НА АЛИЮ ТЕМИРГАЛИЕВНУ. ЗАВЯЫВАЕТСЯ ПОТАСОВКА. УЧИТЕЛЯ ПЫТАЮТСЯ ОТТАЩИТЬ РЕНАТУ, СИДЯЩУЮ ВЕРХОМ НА АЛИЕ И ПОКРЫВАЮЩУЮ ЕЁ ПОЩЁЧИНАМИ.

СЦЕНА 6

ДЕРУЩИХСЯ РАЗНИМАЮТ И РАЗВОДЯТ В СТОРОНЫ.

Шарапат Нурсултановна: Девочки, держите их. Они же поубивают сейчас друг друга, а у нас урна не найдена.

Рената Алишеровна: Сука! Сука! Сука! Тварь! Сдохни, мразь!

Алия Темиргалиевна: Правда глаза колет? Не привыкла, что кто-то отвечает такой же злобной монетой, мерзкая лесбуха!

Рената Алишеровна: Тьфу на тебя!

Светлана Сергазовна: Рената, ты на меня плюешься!

Ольга Егоровна: Господи, дышать совсем нечем. Откройте окна… ВНЕЗАПНО ОЛЬГА ЕГОРОВНА ОПАДАЕТ НА СТОЛ.

Светлана Сергазовна: Ольга Егоровна, что с вами? Вы побелели!

Алия Темиргалиевна: Ольга Егоровна!

ОЛЬГА ЕГОРОВНА ПАДАЕТ НА ПОЛ. ГЕРОИНИ ОКРУЖАЮТ ЕЁ И НАЧИНАЮТ ХЛОПОТАТЬ.

ШарапатНурсултановна: Отойдите. Ей воздухнужен.

Светлана Сергазовна: Скорую вызовите!

Алия Темиргалиевна: Что с ней?

Рената Алишеровна: Окочурилась, что ли?

Шарапат Нурсултановна: Сердце у неё больное.

Светлана Сергазовна: Сейчас на стол её надо положить пока не окоченела.

Шарапат Нурсултановна: Какая окоченела. Вы рехнулись что ли все! Разойдитесь же, ей воздух нужен.

Алия Темиргалиевна: Вроде дышит ещё.

Шарапат Нурсултановна: Оля, сердце, да? Сейчас пройдёт – воды попей.

Ольга Егоровна: Устала я… Рената Алишеровна: Что она говорит?

Светлана Сергазовна: Устала говорит.

Шарапат Нурсултановна: Подожди еще немного, скоро домой!

Ольга Егоровна: Устала я всех обманывать, лебезить и угождать.

Алия Темиргалиевна: Так это вы урну украли?

Ольга Егоровна: Нет, конечно, что я дура, что ли! Но поняла я, что бояться жизни мне больше точно не стоит, что мне могут сделать, да ничего. Больше уже ничего. Шарапат, закрой уши, но задолбала эта забота о школе! А теперь разойдитесь уже, живая я, живая. Не дождётесь!

Шарапат Нурсултановна: Разойдитесь же! Дайте ей воздуха!

Ольга Егоровна: Шарапат, не суетись, пожалуйста! Света, Рената, Алия, давайте, что ли на сегодня больше без таких новостей. Всё! Пациент скорее жив, чем мёртв.

Шарапат Нурсултановна: Ну всё, пошли шутки-прибаутки, значит и правда всё хорошо.

Ольга Егоровна: Давайте сядем и потолкуем, что ли. Тихо, мирно, без обвинений и оскорблений. Мы же женщины, может истина возьмёт, да и сама народится.

СЦЕНА 7

ГЕРОИ САДЯТСЯ ЗА СТОЛ И ПЫТАЮТСЯ СПОКОЙНО ПОГОВОРИТЬ.

Шарапат Нурсултановна: Ну, давайте говорить раз уважаемая женщина требует. Давай бата, Оля!

Ольга Егоровна: Девчули, я старая, да-да-да, родилась я в другое время. Мы хоть и дети были, но вот это чувство страха, мы его словно с молоком матери впитали. Не высовывайся, будь как все, не привлекай к себе внимание. Ну, другое совсем время было. Солнечное, счастливое, потому что детство, но и страшное, как я сейчас понимаю. Правда тогда была только в одноимённой газете, и то только сегодняшней. Завтра всё могло поменяться, и дважды два, и куда впадает Волга. Ну что от меня ждать другого? Вот такая я: радею за коллектив и за себя маненечко бздю. Но вы-то все большую часть жизни живёте в какой-никакой, а свободе.

Рената Алишеровна: Нам дворцов заманчивые своды не заменят никогда свободы!

Ольга Егоровна: Девки, вы бросьте трусить. Вы бросьте грустным мыслям предаваться. Как вы потребуете от жизни и власти, так всё и будет! Правда – оно же не только про слова, но и про помыслы, и про поступки. Может, Рената права, и я правда уже там стою одной ногой, так значит мне точно терять нечего, кроме цепей и остаётся правду говорить.

Алия Темиргалиевна: Ольга Егоровна права, нам нужно научиться говорить правду.

Рената Алишеровна: Правду… Смешно…

Светлана Сергазовна: Знаете, правда – вещь непонятная. Ну нам, по крайней мере, простым людям. Это в детстве только было понятно, что такое хорошо, а что такое плохо. Взрослеешь, становится только труднее. Вроде доверяешь человеку, а он – вор, и обчищает тебя. Я это прохавала, что с личной жизнью, что в с нашими политиками. Я бы счастлива была, если бы мир был просто чёрно-белый, понятный, но нет же – все цвета, все оттенки, и сам дальше разбирайся.

Шарапат Нурсултановна: Светка, ты пьяная что ли? Что ты несёшь?

Светлана Сергазовна: Отрезвела давно. Ну вот смотрите, я, например, не хочу сама выбирать, не хочу сама ничего решать. Но я же знаю, что люди разные и не все такие как я.

Ольга Егоровна: И слава Богу!

Светлана Сергазовна: Когда наши правители говорят, что мы не доросли до демократии там или выборов акимов, я же понимаю, что это просто ложь и огромный кусок говна. И тогда моё нежелание решать превращается в гнев. Вот вам и митинги, и революции, если это мне понятно, неужто в Белом доме это никто не понимает? Чего молчите? А?

Рената Алишеровна: Я так полагаю, Света, что все ждут, что мы выскажемся про обвинение Алии Темиргалиевны.

Светлана Сергазовна: Это всё неправда. Не было такого никогда…

Рената Алишеровна: Давай всё же я.Ну, если вкратце, это правда.

Светлана Сергазовна: Это правда, что такого никогда не было!

Рената Алишеровна: Света, не надо меня защищать, я прекрасно понимаю, что говорю.

СветланаСергазовна: Хорошо, Ренчик.

Рената Алишеровна: Так, с чего начать.В общем, я уже давно не люблю своего мужа, даже и не знаю честно, любила ли вообще. Да, человечек он хороший, надёжный, да говорю, о нём без устали, да, хвастаюсь. А что делать?

Ольга Егоровна: Солнышко, на самом деле, ты не обязана оправдываться…

Рената Алишеровна: Спасибо, конечноВ общем, я не очень верю, что вы примете правду и мы будем изображать, что ничего и не было. Но правда есть правда, и она такова, что как-то на пьянке, по случаю дня учителя, мы со Светой веселились, шутили, танцевали и не заметили даже, как начали целоваться.

Светлана Сергазовна: Так и было.

Рената Алишеровна: Стыдно ли мне – ни капельки. И вот наш нетрадиционный служебный роман длится уже много месяцев. И я счастлива, может быть впервые в жизни.

Светлана Сергазовна: Коллеги, раз уж всё раскрылось, я тоже хочу сказать. Понимаете, мир большой, и в нём бывает по-разному. Ну вот так случилось, что у нас роман – у двух женщин. Ну, хотите, осуждайте нас, но это же любовь. А любовь – есть бог. Как можно чувства людей хаять и оскорблять?

Шарапат Нурсултановна: Технически, это ваше личное дело, лишь бы не касалось детей…

Светлана Сергазовна: Вот-вот, а если всё-таки решите осуждать, я вас очень прошу, пусть этот секрет не выйдет из этой комнаты. Я свободная, прожженная, непутёвая, какие угодно слова говорите, а Рената – мать. Думаю, если она захочет, она сама всё детям своим расскажет. Но пусть это не будут чьи-то сальные шуточки и оскорбления. Ренатка хоть и ядовитая порой, но очень хорошая.

Рената Алишеровна: Спасибо! Я тоже люблю тебя!

Ольга Егоровна: Согласна, это ваше дело. Школа тут не при чём.

Шарапат Нурсултановна: Давайте так. Вы взрослые женщины, уважаемые в обществе и коллективе. Я конечно человек старой закалки и не очень понимаю эти новомодные западные веяния, всё-таки раньше у нас такого никогда не было… Поэтому, я согласна, что это стоит оставить прямо здесь, и не выносить на публику. Школе точно не пойдёт на пользу новость, что её учителя с психическими отклонениями.

Алия Темиргалиевна: Это – не болезнь.

Шарапат Нурсултановна: Ну, не знаю. А вы, Алия Темиргалиевна, смотрю не только прокурором заделались, но ещё и адвокатом.

Алия Темиргалиевна: Извините, я действительно на нервах наговорила лишнего. Вы все весь день меня давили, и вот я взорвалась.

Светлана Сергазовна: Бог простит.

Рената Алишеровна: Ладно. Я задам может быть уже и непопулярный вопрос, но мы всё ещё ищем эту урночку?

Ольга Егоровна: Господи, я почти забыла про неё… Может ещё не поздно обратно к ангелам смотреть свет в конце тоннеля?

Светлана Сергазовна: Ну уж нет, пока урну не найдём – никаких смертей!

Рената Алишеровна: Что за словечко вообще такое мерзопакостное – урна. Там прах покойников и всех надежд избирателей.

РЕНАТА АЛИШЕРОВНА САДИТСЯ ЗА ФОРТЕПИАНО И ПОЁТ:

По заданью правительства страны,

По заданью правленья акимата, Голоса фантастической страны

К нам спешат и опять бегут куда-то.

Голоса, равнодушные бумажки,

Голоса, с вами мы в одной упряжке. Не смотрите вы, пожалуйста, искоса, И совсем не прокатите нас, голоса.

СЦЕНА 8

Ольга Егоровна: Ну раз мы решили быть откровенными, может и вы, Алия Темиргалиевна, карты на стол выложите?

Алия Темиргалиевна: Что? Я не понимаю.

Светлана Сергазовна: Где урна, Алия?

Ольга Егоровна: Света, обожди, не напирай, я о другом сейчас. Ну кто там самых честных правил?

Рената Алишеровна: Шарапат Нурсултановна?

Алия Темиргалиевна: Только если «правил» это глагол. Ольга Егоровна, я вас не понимаю.

Ольга Егоровна: Ладно я прямо скажу – расскажите нам про вашего дядю… Ну чего замолчали?

Алия Темиргалиевна: Ага, значит, решили все нарывы вскрыть…

Светлана Сергазовна: Лучше все нарывы вскрывать, чем, чтобы в них гной копился.

Вот мне сейчас гораздо легче стало.

Ольга Егоровна: Вы не подумайте, я вам вредить не хочу, просто если разверзлась бездна правды, пусть всё выльется. Тем более, вы же сами так хотите остановить кумовство и коррупцию в стране.

Алия Темиргалиевна: Хорошо-хорошо, я – племянница нашего общего директора. Вы же это хотели услышать?

Ольга Егоровна: Хотела. И рада, что вы не тушуетесь, а открыто говорите.

Рената Алишеровна: Пффф, все мы чьи-то родственнички. Чего стеснялась-то сказать? Без связей – у нас никак. Без бумажки – ты букашка.

Ольга Егоровна: Алия, ну может ещё и про диплом тогда…

Рената Алишеровна: Прямо ночь откровений…

Алия Темиргалиевна: Раз уж вы настаиваете, Ольга Егоровна. Я не закончила даже колледж. Не потому, что тупая была. Хотя нет, тупая я всё же была – пришла на учёбу в футболке «Не мой президент» с изображением сами знаете кого… Рената Алишеровна: Лорда Волан-де-Морта?

Алия Темиргалиевна: Короче, меня тихо отчислили. В итоге ни диплома колледжа, ни тем более универа у меня нет. Работать в школе я могу разве что техничкой, а не рассказывать детям про Баратынского с Буниным. Впрочем, отсутствие диплома не мешает мне быть настоящим педагогом.

Ольга Егоровна: Тут не спорю, дети вас любят, хоть вы и дерёте с них три шкуры.

Светлана Сергазовна: Алия, вы не переживайте. Мы вас никому не выдадим!

Алия Темиргалиевна: Извините ещё раз. Торжественно клянусь и дальше верой и правдой служить идеям Корчака, Макаренко и Монтессори. Ура! Ура! Ура!

СЦЕНА 9

Рената Алишеровна: Давайте всё же я раздам каждой сейчас листочки, и вы напишете кого подозреваете, чтобы в лицо не обвинять, чтобы обошлось без скандалов. И всётаки побеседуем.

Алия Темиргалиевна: Давайте я помогу!

Светлана Сергазовна: Значит, просто надо написать чьё-то имя?

Ольга Егоровна: Да, и желательно вслух не озвучивать, чтобы ещё кто-нибудь инфаркт бы не схлопотал.

Светлана Сергазовна: Я написала!

Ольга Егоровна: Сверните и кладите в кулёк.

Рената Алишеровна: Так-с! Считаем! Алия, Алия, Шарапат Нурсултановна, Ольга Егоровна и я. Считайте, ничего не изменилось и все под подозрением!

Светлана Сергазовна: Кроме меня!

Рената Алишеровна: Давайте я начну тогда. Мы выходили из учительской вместе со Светочкой, минуток на 15, наверное. В какой-то момент нас увидела Алия. Вы то куда ходили? Туалет же в другой стороне.

Алия Темиргалиевна: К себе в кабинет ходила.

Светлана Сергазовна: Зачем?

Алия Темиргалиевна: Если честно, то поплакать. Обматерила там вас всех, мебель разбросала, вроде легче стало. Всё-таки за день вы все меня просто уничтожили. Выхожу, а там вы двое.

Ольга Егоровна: Эту тему мы пропустим!

Светлана Сергазовна: Значит, вы, Ольга Егоровна с Шарапат Нурсултановной оставались в учительской?

Ольга Егоровна: Нет, конечно! В моём возрасте почки становятся размером с изюм, конечно, я в гальюн бегала.

Светлана Сергазовна: Ничего понять не могу. Ну не могла же эта проклятая урна раствориться!

Рената Алишеровна: Может инопланетяне или барабашка?

Светлана Сергазовна: Или всё-таки я была права, и это хлопчики из третьей школы!

Ольга Егоровна: Закрыта школа. Посторонних тут нет!

Алия Темиргалиевна: Кажется, мы пришли к тому же, с чего начинали…

Светлана Сергазовна: Коллеги, я тут подумала. Ну, смотрите, я Ренату ни на минуту из вида не теряла. Значит, не она. Она – меня всё время не видела. Значит, получается, не я.

Рената Алишеровна: Железная логика!

Светлана Сергазовна: Если Алия прошла мимо нас, значит, она тоже была в другом крыле, не где выборы были. Предположим и не она. Ольга Егоровна так шоркает ногами и медленно ходит, что вряд ли успела бы за пару минут урну умыкнуть. Да и вряд ли бы дотащила – зараза всё же тяжелая. Ну кто остаётся – только Шарапат Нурсултановна.

Ольга Егоровна: Шарапат, чего молчишь? Я понять не могу, что с тобой такое? Тебя словно из-за угла пыльным мешком прихлопнули.

Шарапат Нурсултановна: Оля, девочки, это действительно я сделала…

Ольга Егоровна: Что?

Алия Темиргалиевна: Я сразу подумала, что вы сами себя на бумажке с подозреваемыми вписали. Больше некому.

Шарапат Нурсултановна: Это тоже. Девочки, я урну спрятала.

Рената Алишеровна: Это шутка что ли? Убийца и вправду садовник.

Ольга Егоровна: Не пори чушь!

Шарапат Нурсултановна: Вы сегодня очень много правильных вещей говорили: ложь рождает преступления. Здесь соврали, здесь дописали, здесь переправили. Ну, согласитесь же, что наша система – это потемкинские деревни, где важно только догнать и перегнать. А жить когда?

Рената Алишеровна: Света, кажется, я больше не хочу становиться завучихой! Если уж Шарапаточка Нурсултановна от переутомления кукухой поехала, что с меня взять!

Шарапат Нурсултановна: Ну, чем мы, например, занимаемся в школе – просто обманываем детей, убеждая всех вокруг, что готовим маленьких граждан к жизни. Нет, мы готовим их к экзаменам. А жизнь – это точно не экзамен.

Ольга Егоровна: Обман, обман…

Шарапат Нурсултановна: Взять хотя бы моего Арыстана. Я хорошая мать, как мне казалось. Но, как мы воспитываем детей? Начинаем учить их неправде с молочных зубов. Дед Мороз существует, и добро и зло существуют, и зло будет наказано, и если стараться и стремиться – всё получится. Но жизнь-то не такая простая и плоская. Дети раскусывают нас и дальше только изображают, что верят словам взрослого. Так мы воспитываем хитрецов.

Шарапат Нурсултановна: Конечно, хорошо, когда мама – функционер, здесь пристроит, здесь что-то припишет, здесь договорится. На востоке же живём… Сын повзрослел и решил, что мама всегда будет за него жизнь устраивать. Я же ему лучшей жизни хотела – с вас пятёрки для него требовала. Чтобы была золотая медаль и грант, и чтобы за рубеж его отправить. Нашему образованию я знаю, что сильно верить нельзя…

Рената Алишеровна: Не только вы.

Шарапат Нурсултановна: И тут я понимаю, что он всем доволен. И превращается из милого мальчика в типичного хитрого агашку, которых я всю жизнь ненавидела.

Ольга Егоровна: Ужас какой.

Шарапат Нурсултановна: Его мир теперь такой: здесь на лапу дать, здесь связи пошерудить, здесь припугнуть. Мой мир, с которым я бы хотела, чтобы он никогда не встретился.

Светлана Сергазовна: Мы пуганые, мы знаем, что может быть только хуже. Никто не верит, что власть улучшит жизнь.

Ольга Егоровна: А молодые верят. Они, как Алия, думают, что не всё ещё потеряно. Что если они правы?

Шарапат Нурсултановна: Если бы он был как Алия… Недавно он пришёл с рационализаторским предложением вписать его по документам учителем в нашу школу, нагрузку между другими распределить, а он будет только зарплату получать. Ладно когда на нефти пилят баблос, на ископаемых, на кредитах этих проклятых. Но это же наша нищая школа! Это же святое. Для меня, о крайней мере… Я что сотворила чудовище?

Ольга Егоровна: Не кори себя. Ты сделала всё, что могла.

Шарапат Нурсултановна: Вот и я всё чаще думаю, что останется после меня. Неужели только руины? В каком мире будут жить наши дети – я не знаю. Неужели все эти годы я только отравляла этот мир для них. И тут эта секундная слабость – эта урна. Я подумала, вдруг это будет мой камушек, который запустит лавину. Которая изменит всё. Может систему стоит бить её же методами – ложью и подлогом? Ну и вот…

Светлана Сергазовна: Ну о чём вы думали? Как можно сравнивать вашу карьеру и чей-то голос.

Шарапат Нурсултановна: Нет, девочки, это не всего лишь чей-то голос. Сколько мы обычно закидываем этих бюллетеней?

Рената Алишеровна: 200-300…

Шарапат Нурсултановна: А сколько таких как мы участков?

Рената Алишеровна: В стране – почти десять тысяч.

Шарапат Нурсултановна: Ну вот и считайте… Кто сделал эти выборы

Ольга Егоровна: Пара сотен нищих подневольных учителей и врачей и миллионы лентяев, которые так и не пошли на выборы.

Рената Алишеровна: Да уж…

Шарапат Нурсултановна: Вот такой он – голос Азии. Чей-то и чужой.

Алия Темиргалиевна: Нам всем надо меняться…

СЦЕНА 10

Ольга Егоровна: Шарапат, урну нужно вернуть, ты согласна?

Шарапат Нурсултановна: Ммм.

Ольга Егоровна: Что мычишь, бурёнушка?

Шарапат Нурсултановна: Понимаю я всё. И правда не знала, что делаю.

Ольга Егоровна: Ты же нас всех подписать под статью могла!

Шарапат Нурсултановна: Вас я подставлять точно не хочу. Урна у меня в кабинете. Давайте вернём. Светлана Сергазовна, поможете мне?

Светлана Сергазовна: С удовольствием!

Рената Алишеровна: Ребята, давайте поможем деду Морозу вернуть мешок с подарками! А теперь кричите вместе с нами: Дед Мороз! Дед Мороз!

Светлана Сергазовна: Ну, Рената!

ШАРАПАТ НУРСУЛТАНОВНА И СВЕТЛАНА СЕРГАЗОВНА УХОДЯТ.

Ольга Егоровна: Всю жизнь не курила, но сейчас бы и начать можно…

Рената Алишеровна: Очень странная ночка выдалась.

Алия Темиргалиевна: Мне начало казаться, что это морок какой-то. Будто сплю я и снится мне вся эта непонятная история.

Рената Алишеровна: Неужто всем одинаковый сон приснился?

Ольга Егоровна: Шарапат, Шарапат, что же ты натворила?

Рената Алишеровна: А что, ничегошеньки и не произошло. Кураторы не в курсе, и мы же никого не сдаём.

Алия Темиргалиевна: А то, что в ней проснулся настоящий живой человек – это только на пользу.

Ольга Егоровна: Ну, дай Бог, дай Бог!

ШАРАПАТ НУРСУЛТАНОВНА И СВЕТЛАНА СЕРГАЗОВНА

ВОЗВРАЩАЮТСЯ, И СТАВЯТ УРНУ НА МЕСТО. ГЕРОИНИ ВЫВЫЛИВАЮТ БЮЛЛЕТЕНИ, БЕССЛОВЕСНО ПОНИМАЮТ ИХ И РАСКЛАДЫВАЮТ НА СТОПКИ. ДАЛЕЕ КАЖДАЯ ИЗ ГЕРОИНЬ ПОДСЧИТЫВАЕТ СВОЮ СТОПКУ.

Шарапат Нурсултановна: Ну вот и всё!

Алия Темиргалиевна: Оппозиция опять получила почти все голоса, но ровно так же опять проиграла.

Ольга Егоровна: Шарапат, мы с девочками посовещались…

Алия Темиргалиевна: Мы хотим не предавать огласке этот инцидент. Вы – хороший завуч и хороший человек, мне бы не хотелось вас терять.

Рената Алишеровна: Это единогласно.

Шарапат Нурсултановна: Спасибо, мои хорошие!

Ольга Егоровна: Ой, только давай без этого!

Рената Алишеровна: Ну и раз уж всё подсчитано,я спрошу – будем ли приписывать цыфирки, запрошенные этими чудовищами сверху.

Ольга Егоровна: Хер им на воротник. Давайте писать всё по факту как проголосовали люди. Может Шарапат права и этот камушек, вызовет лавину.

Шарапат Нурсултановна: Лишь бы нас всех не завалило. Давайте общее мнение сформируем?

Ольга Егоровна: Ладно, все голосуем, девочки, председатель участковой избирательной комиссии, Шарапат Нурсултановна, заместитель директора по учебной работе общеобразовательной школы №2, преподаватель истории, общеобразовательная школа №2.

Шарапат Нурсултановна: Правда – есть правда. Давайте менять историю. Хотя бы в отдельно взятой школе.

Ольга Егоровна: Секретарь участковой избирательной комиссии, Ольга Егоровна, преподаватель биологии, общеобразовательная школа №2. Это я. Позицию мою вы знаете – больше ничего не подтасовывать, больше никому не врать. Пришло время грехи замаливать!

Шарапат Нурсултановна: Молодец!

Ольга Егоровна: Член участковой избирательной комиссии Алия Темиргалиевна, преподаватель языка и литературы, общеобразовательная школа №2.

Алия Темиргалиевна: Я своего мнения так и не поменяла в отношении бюллетеней и голосов. А вот о вас, коллеги, я теперь думаю куда лучше.

Ольга Егоровна: Член участковой избирательной комиссии Светлана Сергазовна, учитель физкультуры, общеобразовательная школа №2.

Светлана Сергазовна: Я всегда вместе с коллективом. Горжусь быть с вами, коллеги!

Ольга Егоровна: Член участковой избирательной комиссии Рената Алишеровна, учитель музыки, общеобразовательная школа №2.

Рената Алишеровна: Правительство, как и женщину, оставлять неудовлетворенным опасненько! Но, я с вами. Давайте зададим им жару!

Шарапат Нурсултановна: Тогда объявляю выборы на участке состоявшимися. Всё прошло скажем так без происшествий. По итогам волеизъявления избирателей на вверенном нам участке действующий президент набирает всего 21% голосов. Все свободны!

РЕНАТА АЛИШЕРОВНА САДИТСЯ ЗА ФОРТЕПИАНО И ПОЁТ:

Голоса, голоса,

Улетят в небеса,

Где не слышат пустые твои словеса.

Голоса, голоса,

Застилают глаза,

И неважно теперь – кто за.

Голоса, голоса,

Перемен полоса,

Избежать бы щипов твоего колеса.

Голоса, голоса.

СЦЕНА 11

С РАССВЕТОМ НОВОГО ДНЯ ГЕРОИ РАСХОДЯТСЯ ПО ДОМАМ.

ЗКТ: К главной новости дня, ЦИК объявил окончательные итоги выборов, согласно которым действующий президент набрал рекордные 98,55 % голосов избирателей. Как отмечают наблюдатели, никаких нарушений зафиксировано не было.

А-а-а-а-азия Дауысы!

Нурайна Сатпаева. Молчание баранов

Пьеса

 

Действующие лица:

Стелька Хан кызы– молодая женщина, копирайтер

Тима Базаркулов – муж Стельки

Бабука – бабушка Стельки

Блогер1

Блогер2

Блогерша

Неравнодушная

Сопровождающий

Общественница

Люди в масках собак

Люди в масках волков

Полицейские

Официант

Работница

Старик

Мальчик

Волчица

ZITABL. Просто в клетке, инсталляция, 2001

Сцена 1

ДомБабуки на окраине города. Стелька спит на диване. Раздается вой Волчицы. Входит Бабука.

БАБУКА. Бисмилляхи, Рахмани Рахим. Да пребудет с нами Аллах! (тормошит Стельку) Стелька! Вставай! Вставай говорю.

СТЕЛЬКА. (просыпается)Что такое? Уже утро?

БАБУКА. Послушай, опять Волчица воет. Всю ночь выла. Жутко. Не к добру.

СТЕЛЬКА. (зевает)Бабука, я спать хочу, в три часа легла.

БАБУКА. А кто тебе не давал? Надо все днем успевать. И свет не жечь ночью почем зря.

СТЕЛЬКА. (зевает)Поздно вечером задание прислали, к утру три постанаписать.

БАБУКА. Бестолковая ты, Стелька. Тексты ты пишешь, а другие — богатеют.

СТЕЛЬКА. Работа как работа. Главное, платят.

БАБУКА. (смеется) Разве это деньги? Копейки. Меньше моей пенсии. Если бы не я, померли бы с голоду на пару со своим Тимой. Все об тебя ноги вытирают.Вон, даже муж ночевать не пришел.

СТЕЛЬКА. В командировке с шефом. Задержались, бывает. Не Тима же решает.

БАБУКА. Конечно, не решает, и никогда ничего решать не будет! Не жди. С фамилией«Базаркулов» далеко не уедешь. Как были базарными рабами Базаркуловы,так и он всю жизнь прислугой будет. Ему надо было на твою фамилию перейти. Это же он пришел в нашдом. (смеется) Тимур Хан улы. Глядишь, большим бы человеком стал. (смеется) Не, не надо. Люди засмеют, с такой фамилией и нищеброд. (морщится) Да мой отец от такого сына в могиле перевернется.

СТЕЛЬКА. Хватит! Зато Тима–добрый.

Бабукасобирается, берет потертый кожаный портфель.

БАБУКА. (вздыхает)Доброту на хлеб не намажешь. Я в архив поехала.

СТЕЛЬКА. Еще рано же.

БАБУКА. Пока до остановки дойдешь, автобуса дождешься. Ехать целый час, как раз девять будет. И ты не сиди, выйди в парк, прогуляйся. Целыми днями дома сидишь.

СТЕЛЬКА. Да-да.

Бабука уходит, Стелька засыпает.Раздается вой Волчицы. Стелька просыпается, резко садится на диван.

СТЕЛЬКА. (спросонья) Что? Что случилось?

Стелька прислушивается. Раздается звук нового сообщения. Стелька вздрагивает, садится за компьютер.

Сцена 2

Появляется Неравнодушная.

НЕРАВНОДУШНАЯ.Помогите! Не дайте замять! (пауза)У нас в поселке Курган беда случилась. Старшеклассникииздевались над семилетним пацаном. Ну, вы понимаете. (пауза)Он из очень бедной семьи. Отца нет. Матьна заработках в городе. Пацан с бабушкой живет. Как-то после школы его старшаки отозвали, которым делать нечего. Они каждый день сидят, курят возле школы, увидели – щегол идет. Сначала деньги отобрали.Потом увели куда-то и издевались. Просто, потому что захотелось. И так каждый день. Им, ублюдкам, никто не объяснил, что так поступать нельзя. Что люди так не делают. Бабушкаизмотанная, ей ведь надо внука кормить. Не сразу заметила, что с ним беда.Повела в больницу, хирург осматривает ребенка, хватается за голову – ЧП! Позвали участкового. Тот заявление не принял, якобы начальника нет в поселке. Потом вечером к ним домой пришел, еще директор школы приперлась. Уговаривали не подавать заявление. Обещали проследить, чтобы такое не повторилось. Бабушка согласилась, огласки побоялась. Позор же. Старшаки опять за свое, ну, вы понимаете. Бабушка в полицию, уголовное дело завели, но быстренько на тормозах спустили.Не хотят, чтобы знали, что в поселке детей насилуют, ославиться на всю страну не хотят. Мы, соседи ничего поделать не могли. И не можем. (пауза)Я видела, у вас много подписчиков, напишите в Фейсбуке. Помогите! Не дайте замять! Мы боимся.

Неравнодушнаяисчезает.

Сцена 3

Дом Бабуки. Стелька сидит за компьютером. Входит Тима с букетом, Стелька не замечает его. Тима обнимает Стельку, целует.

СТЕЛЬКА. Ой, ты что ли? Уже приехал?

Тима протягивает букет. Стелька кладет букет на стол, спешно целует мужа, смотритв компьютер.

ТИМА. Ты че? Не рада видеть?

СТЕЛЬКА. Прости! Очень рада. Как ты? Как командировка?

ТИМА. Ушатался.Прикинь, выехали из города, только к перевалу подъехали, как ливануло. Ни черта не видать. В селе заночевали. Шеф злой был. А че злился? В санаторий его пустили перекантоваться. Это мне пришлось в машине ночевать. Сейчас умыться и опять на работу.

СТЕЛЬКА. (рассеянно)Хорошо.

ТИМА. (недовольно)Что случилось? Опять Бабука мозг насиловала?

СТЕЛЬКА. Насиловала? (пауза) Нет, все нормально.

ТИМА. Чаю хоть дашь?

СТЕЛЬКА. Конечно, сейчас.

Тима уходит в ванную. Стелька включает чайник, выставляет на стол пиалы, лепешки, сметану, яблоки. Входит Тима, вытирает лицо полотенцем.

СТЕЛЬКА. Тебе с молоком?

Тима не отвечает, садится за стол.

СТЕЛЬКА. Тима!

ТИМА. (растерянно улыбается) Аппарат в ванной забыл.

СТЕЛЬКА. (показывает жестами)Сиди, сейчаспринесу!

Тима ест. Стелька приносит слуховой аппарат. Тима надевает.

ТИМА. Бабука где?

СТЕЛЬКА. В архив поехала. Говорю ей, брось это дело, никаких следов не найдешь. Разве послушает?

ТИМА. Не сидится ей дома. Люди на работу едут и обязательно в это время, в «час пик»бабки в автобус ломятся.Можно же и после девяти. (смеется)

СТЕЛЬКА. Зато спокойно посидим.

ТИМА. Че вчера делала?

СТЕЛЬКА. Ничего особенного, посты писала. Эти блогеры в один момент задания высылают, причем на одну и ту же тему, а я мучайся, придумывай разные тексты под их стиль. Новую кофейню активно пиарят. Твой шеф, кстати, тоже в компании.

ТИМА. Да, сейчас туда поедем.Он вчерашнюю встречу на сегодня перенес. Нальешь еще?

Стелька задумывается,льет мимо пиалы.

ТИМА. Эй, смотри, куда льешь!

СТЕЛЬКА. Извини, сама не своя. (пауза) Знаешь, сообщение пришло, ребенка одного насиловали. Не мне, блогерам, всем троим, типа, просят распространить.

ТИМА. Фейк, наверное. В следующий раз бабло на лечение попросят, отработанная схема.

СТЕЛЬКА. Скорее всего. (пауза) С другой стороны на правду похоже.

ТИМА. Часто же такоеприходит. Не грузись.

СТЕЛЬКА. Еще Волчица выла. Утром. Не к добру.

ТИМА. Вот сейчас ты как Бабука сказанула. (надкусывает яблоко) Яблоко от яблони недалеко падает.

СТЕЛЬКА. (обиженно) Я на маму похожа.

ТИМА. (смеется) Пошутить уже нельзя. Бабукаболтает всякую ерунду, заморочилаголову приметами, а ты веришь. Тамгу вон на шею нацепила. А где цепочка,которую на свадьбу дарил?

СТЕЛЬКА. Я ее берегу, только по праздникам надеваю.

ТИМА. Ладно,поехал. (зевает) Эх, спать охота. Цветы в воду поставь, а то бросила их.

СТЕЛЬКА. Красивые.

Тима одевается. Стелька ставит цветы в вазу без воды.

СТЕЛЬКА. А с сообщением что делать?

Тима не слышит, уходит. Стелька садится за компьютер.

Сцена 4

Кофейня. Блогер1 сидит за столиком, смотрит в телефон.Входит Блогерша.

БЛОГЕРША. Привет! Не опоздала? (садится) Уф, еле припарковалась из-за этой реновации. Утром дочку в школу отвозила, вообще шесть раз «кругаля» дала. Сделали город для «лисапедистов», как будто мы не люди.

БЛОГЕР1. Сядь, отдышись.

БЛОГЕРША. (официанту) Мне большое«капучино» с молоком. Прям горячее сделай, как чай. (Блогеру1.) Депутатик где?

БЛОГЕР1. Скоро будет, написал.

БЛОГЕРША. Вечно его ждем, в последнее время припух маленько. Тебе не кажется?

БЛОГЕР1. Он вселе ночевал, утром приехал.

БЛОГЕРША. (смеется). Наверное, психическую травму получил. Как он думал? Захотел в депутаты, будь добр, езди по всяким дырам и улыбайся. Ой, идет!

Входит Блогер2. Блогер1 поднимается с места, тепло здороваются.

БЛОГЕРША. (улыбается) О, какие люди! Рада видеть.

БЛОГЕР2.Устал как собака. Слушай, на периферии такая грязь, мусор валяется, пакеты по селу летают. Всего двестикилометров отсюда, а никакой цивилизации. Хорошо, в санаторий заселили, я бы не смог у них в домах ночевать. Хотя санаторий, одно название, убогий, совковый такой. Там не лечат, а калечат. Синие стены и бумажные цветы кого угодно до самоубийства доведут.(смеется)

БЛОГЕРША. Прикинь, люди там всю жизнь живут.

БЛОГЕР2. Вот, кстати, они вполне себе довольны, смеются, шутят. Я сначала на них с жалостью смотрел, потом понял, колхозники вообще не замечают своей убогости. Их все устраивает, только просили дорогу до трассы сделать. Я там понял, что такое «road-off» (смеется). Весь в синяках и шишках.

БЛОГЕР1. Где водила? Время то идет.

БЛОГЕР2. Машину паркует, сейчас подойдет.

БЛОГЕРША. Во-во, мэра благодари за новшества.

БЛОГЕР2. Зря люди его ругают. Я часто на велике езжу, удобно. Велодорожки шикарные. В центре неплохо стало, мы гуляли, столько народу.Нравится, значит.

БЛОГЕРША. Ага, нравится. Ты че? Люди в пробках стоят! Сначала метро построил бы. А то одна ветка, а я у черта на куличках живу.

БЛОГЕР2. Не знаю. По мне у нас отличный мэр, современный, энергичный.

БЛОГЕРША. Понятно, куда ты метишь, но нам лапшу не вешай.

БЛОГЕР2. Как выражаешься, мадам кулинарка? За языком последи. (привстает)

БЛОГЕР1. Хватит тарахтеть. Устал от ваших разговоров! Вон, как раз водила идет.

Блогеры замолкают с недовольными лицами. К столику подходит Тима с фотоаппаратом. Официант, приносит кофе, десерты, красиво сервирует. Тима фотографирует. Блогеры позируют.

БЛОГЕРША.Хоть нормально фотает?(шепотом)Водила твой?

БЛОГЕР2. Само собой. Я ему курсы мобильной фотографии оплатил. Теперь не надо фотографа с собой таскать.

БЛОГЕР1. Помнишь, он рекламировал фотошколу? Вот и гонорар.

БЛОГЕРША. А, точно! Ну, ты ушлоган, я тебе скажу.

БЛОГЕР2. Просто предприимчивый человек.

БЛОГЕРША. Че сразу обижаешься? Я в хорошем смысле. (шепотом) И зарплату платить одну можно.

БЛОГЕР2. Можешь не шипеть. Он глухой. Видишь, за ухом аппарат торчит.

БЛОГЕРША. Да ладно! Не боишься с ним ездить?

БЛОГЕР2. Че бояться? Сигналы слышит, громко говоришь, слышит.

БЛОГЕР1. (усмехается) И за небольшие деньги работает.

БЛОГЕР2. Еще одеваю его. Видала, какой стильный?

БЛОГЕРША. Ничего так. Очень даже.

БЛОГЕР1. Свое шмотье с прошлого сезона отдает.

БЛОГЕР2. Приличные вещи, не выкидывать же.

БЛОГЕРША. (с завистью) Я же говорю – ушлоган.

Тима отдельно фотографирует сервированный стол. Раздается звук нового сообщения на телефонах.

БЛОГЕРША. Что это такое?

БЛОГЕР2. Я, наверное, тоже самое получил.

БЛОГЕР1. Про мальчика из Кургана?

БЛОГЕРША. Да, ужас какой-то. Моментом дочку вспомнила. Хорошо, что в городе живем.

БЛОГЕР2. Животные какие-то. Уроды. В поселках все возможно. Не удивляюсь.

БЛОГЕР1. Женщина просит репостнуть, боится похоронят дело.

Блогерша хватает сумочку.

БЛОГЕРША. Мне идти пора, дочку из школы забирать.

БЛОГЕР1. Будешь пост писать?

БЛОГЕРША. Потом решу, голова разболелась. Не соображу никак, че почем.

БЛОГЕР1. (Блогеру2) Ты че думаешь?

БЛОГЕР2. Не знаю, надо сначала факты проверить, вдруг фейк, мало ли.

БЛОГЕРША. Вот именно! Я прямо уверена, что это фейк. Стельку штрафануть надо. Почему не фильтрует спам? Это в ее обязанности входит.

БЛОГЕР1. Думаете, стоит расследование провести?

БЛОГЕР2. Давай подождем. Денек, второй ничего не решит. Всплывет обязательно. «Немолчатники», небось, уже в теме.

БЛОГЕРША. Я пошла, пока, пишите, если что.

Блогерша убегает.

БЛОГЕР2. Лопата лопатой, а туда же, в блогеры. Интеллект на уровне овцы, выглядит как базарная торговка. И зовут жевезде, и подписчиков полно. Поражаюсь.

БЛОГЕР1. Простому народу нравится, она же кулинарный блогер. Какие требования? Пости сытные рецепты и все! Опять-таки, мать-одиночка, пробилась из грязи в князи.

БЛОГЕР2. Ну, да. Мне чтобы их понять, нужно долго по социальной лестнице спускаться. (смеется, смотрит на часы). Пошел спать, и водителя отпускать надо. На связи, бро.

БЛОГЕР1. Встреча тут, посижу еще.

Блогер2уходит.

Сцена 5

Дом Бабуки. Стелька сидит за компьютером. Тима лежит на диване. Входит Бабука с картонными коробками.

БАБУКА. Свет зачем включили? Одна за компьютером, второй с телефоном.

ТИМА. Вечер уже, темно.

БАБУКА. И что? Итак кормлю вас, вы еще и свет жгете. Будет свой дом, делайте, что хотите, а здесь – мои правила. (Стельке)Вот сижу, жду, когда твой муж подзаработает, и вы съедете отсюда. Заселились на мою голову. (пауза)А он опять лежит.(Тиме)Не надоело?

ТИМА. Устал, после работы отдыхаю. Имею право?

БАБУКА. Пошел бы яблок собрал. Талдычу уже неделю, возьми стремянку, нарви. У меня поясница подхватывает. Что внизу подобрала, конфитюр накрутила. На другое не годятся, битые.

ТИМА. Дык темно ведь, ничего не видно. Все равно до зимы сгниют. Куда столько?

БАБУКА. Если бумагой переложить, слой яблок, бумага, газеты можно, ниче с ними не будет до Нового года. Остальное на базар надо снести, продать.

ТИМА. Вот еще.

БАБУКА. Твои деды тележечниками на базаре были. Ты чего нос воротишь? Не пойму. Миллионер что ли?

Тима соскакивает с дивана. Выходит из дома. Бабука заглядывает в шкаф, ищет бумагу, газеты.

БАБУКА. Не будет от него толка. Намучаешься. Начальник им помыкает, копейки платит. Мог бы стребовать зарплату побольше, водителем, фотографом работает. Нет, молчит. Не мужик, а тряпка.

СТЕЛЬКА. Меня устраивает.

БАБУКА. Говорила, не выходи за него замуж. Не послушалась. Упрямая. Мать твоя такая же была. Пузо торчит, а она, как ни в чем не бывало, улыбается, глупая. Слава богу, сбегот нее голодранец, как залетела. Твой-то не сбежит, крепко присосался.

СТЕЛЬКА. Можно подумать, за мной очередь выстроилась, только выбирай. Как видят покромсанное лицо, шарахаются.

БАБУКА. Нечего было таскаться по вечерам и собак дразнить.Зато у тебя высшее образование. Я даже не мечтала об этом, с ханским происхождением. Не забывай, из какого ты рода!

СТЕЛЬКА. Род, ханы, это уже история. Ничего не осталось, одни воспоминания.

БАБУКА. В сундуке в белой котомке твое наследство: браслеты, колье моей бабушки.Шуба из овчины. Мало, что ли?

СТЕЛЬКА. Кому это старье нужно?

Бабука подбегает к сундуку, вытаскивает котомку, шубу.

БАБУКА. Ну-ка, иди сюда!

СТЕЛЬКА. Зачем?

БАБУКА. Вставай, давай.

Стелька нехотя подходит к ней. Бабука одевает на нее браслеты, колье с подвесками.

СТЕЛЬКА. (любуется) Красиво, очень.

Бабука накидывает на плечи Стельки шубу. Стелька бежит к зеркалу.

БАБУКА. А ты говоришь, никто не посмотрит. Почаще выходить надо, гулять. Глянь, какая красавица.

Стелька смотрится в зеркало. Снимает шубу, украшения, отдает Бабуке.

СТЕЛЬКА. Да уж, красавица.( трогает лицо) Я была бы красивой, если бы не эти дурацкие шрамы… Пожульканная, будто в машинке постирали, а погладить забыли.

БАБУКА. Уф, Алла! Тебе не угодишь.

СТЕЛЬКА. Бабука, может продать украшения и операцию сделать?

БАБУКА. Еще чего! (быстро складывает все в сундук, вздыхает) Да, вот и все, что осталось от нашего рода, в сундук помещается. Бывало, выйдешь в степь, конца края не видно, табуны пасутся, а бабушка шепотом говорит, это всё наши земли. Эх, было время.

Бабукалезет в шкаф, находит стопку газет, с удивлением просматривает. Подбегает к Стельке.

БАБУКА. Это что такое? А?

СТЕЛЬКА. Что именно?

БАБУКА. Вы что съехать надумали?

СТЕЛЬКА. Нет.

БАБУКА. Кто тогда объявления в кружочек обвел? А?

Входит Тима с коробкой яблок.

ТИМА. Хватит столько?

СТЕЛЬКА. Это твои газеты?

ТИМА. Да, мои. (вызывающе) Ищу квартиру.

БАБУКА. Я же говорила! Иди, хоть сейчас уходи!

ТИМА. Стеля, пошли! Я нашел хорошую квартиру и недорого.Возле филармонии.

БАБУКА. Дешево и хорошую? Это за сколько?

ТИМА. За пятьдесят тысяч.

БАБУКА. Таких цен нету! Врет он!

ТИМА. Я покажу, в центре будем жить, а не на окраине. Стеля, собирайся!

БАБУКА. Она никуда не пойдет! Знает, назад не приму.

ТИМА. Нет, пойдет!

Бабука с Тимой тянут Стельку в разные стороны. Тима сильно дергает за руку, Стелька падает. Бабука падает. Раздается вой Волчицы. Раздается звук нового сообщения. Стелькасадится за компьютер.

Сцена 6

Выбегает Сопровождающий.

СОПРОВОЖДАЮЩИЙ.Срочно! Нас с поезда снимают! Беспредел какой-то!

Выбегает Мальчик, следом за ним люди в масках собак, окружают, уводят.

СОПРОВОЖДАЮЩИЙ.Бабушку и ребенка только что с поезда сняли, на котором мы в город ехали.(пауза)Я им никто! Просто как услышал, что творится, е-мое! (пауза)Понимаете, человек так устроен, что от самых плохих вещей всегда хочет как-то отгородиться. И это нормально, защитная реакция. Услышал эту дикую новость, и пытался отгородиться от нее, не пропускать через себя. Думал, мы же в городе живем. И мой сын, наверняка, пойдет в хорошую школу. Буду сам его встречать, следить за тем, что происходит. Ну, с ним такого точно не случится. А еще думал — ну, может, это какой-то фейк. Потому что не хочется в такие вещи верить. Не хочется вообще никак. Я пытался выстроить внутри себя защиту, сделать вид, что эта новость меня не касается – и не получилось. Стоит только представить, как все на самом деле было, и защитные барьеры сразу сносит к чертям. И остается голый факт, в соседнем поселке старшеклассники несколько месяцев насиловали малолетнего пацана. (пауза)И ничего им за это не было! Экспертиза в районе не подтвердила! (с горечью усмехается) Вернее, подтвердила, что фантазером пацан оказался. Решил их в город везти на независимую экспертизу, а нас с поезда силойсняли. Срочно! Нужна помощь! СМИ! Блогеры! Максимальный репост!

Появляется Неравнодушная.

НЕРАВНОДУШНАЯ.Участковый говорит, бабушка хочет на внуке заработать, детей из богатых семей раскрутить. Разве они дети? Это малолетние ублюдки. Директор школы, тварь, с них расписку взяла,что они больше насиловать не будут. Расписку! Это нормально? Районный уролог размахивает экспертизой, говорит, преступления не было! Знаете почему?Потому что у них у всех: уролога, участкового, директора школы одна фамилия.(пауза)(оглядывается, шепчет) Ну вы понимаете.

Все исчезают.

Сцена 7

Кофейня. Блогер1, Блогер2 сидят за столиком.

БЛОГЕР2. Мадам кулинарка опаздывает. Быстрее бы этот проект закончился. Достала, не переношу ее.

БЛОГЕР1. Я понимаю, что она не отвечает твоему эстетическому вкусу, но терпи.

Входит Блогерша.

БЛОГЕРША. Уф, опять опоздала. Простите, мальчики!

БЛОГЕР2. Ждем с нетерпением. Как ты?

БЛОГЕРША. Ничего хорошего с этой реновацией! Теперь заставили все заборы по городу убрать.

БЛОГЕР2. Подожди, это вообще круто. Как в Европе. Идешь, глаз отдыхает, а то раньше вдоль улицы заборы, заборы, учреждения отгородились, идешь как в туннеле.

БЛОГЕРША. Не спорю. Широко стало. Красиво.Но нашим скажи: волосы отрежь, они голову отрубят, чтобы наверняка! Взяли, со школ и садиков даже убрали. Раньше у калитки ребенка забирала,теперь из класса, в школу заходить надо. Значит, парковаться, а мест нет. Опять «кругаля».Дурдом, никакой безопасности! Не удивлюсь, если детей начнут воровать.

БЛОГЕР1. Кстати, да. У сына в садике тоже забор убрали. Родители бухтят, хотят обратно ставить. Директор садика в отпуск свалила.

БЛОГЕР2. Ой, людям волю дай, целыми днями будут ругаться. Вечно недовольны. Вот приехал знаменитый художник. Инсталлировал шикарную скульптуру, а народ возмущается. Овечка чем им помешала? Никакого вкуса.

БЛОГЕРША. Но эта Овца из соломы, прикинь? Не из камня, не из чугуна. Чучело! Стоит бешеные бабки! За что? Истратилитакие деньги!

БЛОГЕР2. Не твои же, меценаты дали. В поддержку современного искусства.

БЛОГЕРША. Да уж, нам простым смертным не понять. Мозгов не хватит.Больше потратить некуда? Лучше бы дорогу сделали, пригороды в грязи утопают. Люди пакеты целлофановые поверх обуви завязывают, чтобы до остановки добраться.

БЛОГЕР2. Овечку в книгу рекордов Гиннеса уже занесли. Город на весь мир пропиарится.

БЛОГЕРША. Не говори лозунгами, башка трещит. Как будто больше нечем хвастаться, хорошо, что Овца появилась, прославила нас.

БЛОГЕР1. Да, Овца всю ленту загадила. (смеется) (Блогеру2) В пятницу флешмоб в ее поддержку, сходи. Только волчью маску надо надеть.

БЛОГЕР2. Никто не пойдет, тем более в пятницу. Рабочий день.

БЛОГЕРША. Волчья маска. (подскакивает) Мне же опять письмо пришло о пацане из Кургана! Стельке запретила высылать такое, а тутс неизвестного аккаунта пишут. Зашла, имя — Волчица, на аватарке – девка в волчьей маске. Присылает ужасные письма. Мало того, комментирует под моими публикациями. Типа, не стыдно тебе, зажратая, поститьбеляши, а про пацана, которого насилуют, не писать. Еще ссылки выкладывает на свои посты, типа, сняли с поезда. Блокнула ее.

БЛОГЕР2. Тоже получил. Издевается. Сейчас найду. (ищет в телефоне). Вот. (читает) На протяжении нескольких дней никак не решается вопрос мальчика из Кургана. И только пара человек борется за справедливость. Почему вы, как общественный деятель, кандидат в депутаты, молчите? Не подключаетесь? (пауза) И другая ниже коммент оставила– (читает)Господин Недодепутат расстановку сил изучает, а то мало ли.

БЛОГЕР1. Это цветочки. Мне такого жесткача навалили. Та же Волчица.(ищет в телефоне)(читает) Может вам написать о мальчике, ведь это важнее чемоданов и смартфонов. Вы же тоже отец. Если вашего сына украдут итак поступят?

БЛОГЕРША. Храни, Аллах! Зачем ужасы писать? Сердце екает(достает таблетки, выпивает).

БЛОГЕР1. Вот именно, мое дело – бренды представлять.

БЛОГЕР2. Ниже один подписчик за тебя вписался. (читает).Не понимаю людей, которые просят вас включиться. Народ, поймите, ончеловек – реклама. Разбирается в брендах,чемоданах, отелях,в какой-то степени, даже смартфонах. Но он не юрист, и не надо просить, осветить случай, связанный с уголовным преступлением. Другое дело, если бы ребенка насиловали в чемодане, тогда да, можно спросить с него, что происходит с чемоданом? (пауза)Но чемодана нет, и сыпать негативом тоже смысла нет. Люди, остыньте.

БЛОГЕРША. (смеется) Ты че? Это стеб.

БЛОГЕР2. Понял, понял.Дочитал до конца. Вообще, Волчица неслабую бучу замутила, раскачивает всех. Стелька ушами хлопает, почему пропускает? Может, послать ее? Надоела. Сам писать буду.

БЛОГЕР1. Э, только не вздумай. Мы тебя еле из дерьма вытащили, когда решил плагиатить чужие посты. Забыл что ли? И нас за собой чуть не утянул.

БЛОГЕР2. Зато подписчиков прибавилось. Пипл хавает.

БЛОГЕРША. Все думаю, че Волчица именно к нам пристала?

БЛОГЕР2. Ну, начинает раздражать. Надо по айпи- адресу вычислить.Попрошу одного айтишника. И Стельку штрафану, расслабилась, перестала работать.

БЛОГЕР1. Да, ладно, итак копейки получает(пауза).До этого случая все же нормально было. Может, Стелька поддерживает их, поэтому не удаляет. Свое мнение имеет.

БЛОГЕР2. Какое мнение? Кого оно интересует?

БЛОГЕРША. Вот именно, пусть помалкивает, овца.

БЛОГЕР1. Ох, уже одиннадцать. Домой пора.

БЛОГЕР2. Посиди еще. Время детское.

БЛОГЕР1. Жене обещал пораньше прийти. Сказала, жду тебя до двенадцати.

БЛОГЕР2. Если не придешь, что будет?

БЛОГЕРША. Жена в тыкву превратится.

БЛОГЕР1. Остряки, куда бы деться.

Блогер2 и Блогерша смеются. Блогер1 прощается, уходит.

БЛОГЕРША. Терпеть не могу его жену. Без него, что она такое? Ровным счетом ничего. Строит из себя звезду, ЗОЖ-МОЖ, смузи, йога. Не была бы его женой, кто бы ее знал? Сидела бы дома, тухла. Не понимаю, когда бабы говорят, мол, я — тыл, без меняничего бы не достиг. Да он бы с любой бабой достиг этого. Смузи – шмузи что ли такие чудодейственные? (смеется)

БЛОГЕР2. Нормальная она. Придираешься. Зожовцы тебе как кость в горле. Конкуренты.

БЛОГЕРША. Чё? Моим беляшам и бешбармакурвотнаяботва – не конкурент.

БЛОГЕР2. Бешбармак твой что надо. Не отрицаю. Пойдем потихоньку.

БЛОГЕРША. Да, пора.

Блогер2, Блогерша уходят.

Сцена 8

Дом Бабуки. Стелька сидит за компьютером. Раздается звук нового сообщения.

СТЕЛЬКА. Что? (вскакивает) (с отчаянием)Написать про Овцу? Больные что ли? Кому сдалась эта Овца? Про мальчика надо писать! (зло)Они не больные, они – бараны какие-то! Натуральные тупые бараны!

Входит Бабука. Бросает портфель на пол. Валится на диван.

СТЕЛЬКА. Представляешь, блогеры про мальчика писать не хотят! Тупые бараны.

БАБУКА. (глухо)Пусть лучше бараны, чем шакалы.

Стелька садится на диван, обнимает Бабуку.

СТЕЛЬКА. Что с тобой? Бледная такая. Плохо?

БАБУКА. Уф, Алла!

СТЕЛЬКА. Скорую вызову.

БАБУКА. Не надо.

СТЕЛЬКА. Да что случилось? Говори!

БАБУКА.(глухо) Отца расстреляли в тридцать седьмом.

СТЕЛЬКА. Дело нашлось?

БАБУКА. Мы с мамой до тридцать девятого еду в тюрьму таскали.

Бабука вскакивает.

БАБУКА. Сами голодали. И этитюремщики ели и не подавились! (воет) Сестрамоя тогда умерла, с голоду.

СТЕЛЬКА. Выпей, валерьянки, сейчас воды принесу.

БАБУКА. (с ненавистью) А они живы, расплодились!

СТЕЛЬКА. Зачем в прошлом копаться? Только себе вредишь!

БАБУКА. Нет, я им еще покажу! Молчать не буду. Я тебе не баран!

Входит Тима.

ТИМА.Вы чего в темноте сидите? Опять свет экономите? (смеется)

БАБУКА. (Стельке) Видишь? Расплодились рабы, на голову сели!

ТИМКА. Уже слова сказать нельзя?

БАБУКА. Нельзя!

СТЕЛЬКА. Давайте не будем ругаться.

ТИМА. Устал сильно на работе.

БАБУКА. Зато ты живой, а моя сестра до трех лет не дожила!

СТЕЛЬКА. Тима тут при чем?

ТИМА. (Стельке)Старческий маразм. Не лечится.

Бабука кидает в Тиму портфель. Портфель попадает в лицо, распахивается, из него выпадают бумаги. Тима замахивается на Бабуку. Стелька встает между ними.

БАБУКА. Его прадедпосадил моего отца! В архиве нашла,кто донес –Базаркулов Кайсар!

СТЕЛЬКА. (растерянно) Что ты говоришь? Это просто совпадение!

БАБУКА. Вон, смотри!

Стелька собирает листы, читает. Затем роняет их. Тима снова собирает, читает.

ТИМКА. Я, Базаркулов Кайсар, из аула Тендык, хочу сообщить, что Хан улы Батыр– байского происхождения, в джут откочевал на запад. Встретил его на базаре в Букеевской Орде. У него на подворье две лошади, отказывается сдать в колхоз.Прошу принять меры.

БАБУКА. Мы в Букеевскую Орду с Тендыка бежали. Думали, никто нас там не найдет.

Бабука вновь воет. Стелька обнимает Бабуку.

СТЕЛЬКА. Не надо! Бабука, не плачь.

БАБУКА. Отца моего убили, а сами живут, плодятся!

ТИМА. (в отчаянии)Стеля! Я то тут причем?

Стелька отворачивается.

БАБУКА. (Тиме)Я каждый день молилась, чтобы род убийц прервался. Теперь вижу,Аллах услышал мои молитвы. Сделал тебя глухим. (злорадно смеется) Да еще бесплодным.

СТЕЛЬКА. Бабука! Что ты говоришь?

БАБУКА. Не останется и следа на земле! Базарные рабы!

ТИМА. Замолчи! Старая дура!

БАБУКА. На тебе род прервется!

ТИМА. Убью!

Тима замахивается на Бабуку. Стелька хватает его за руку.

СТЕЛЬКА. Не трогай ее! Это из-за меня нет детей!

БАБУКА. Врет она!

Стелька бежит к столу, достает из шкатулки таблетки, показывает Тиме.

СТЕЛЬКА. Вот.

ТИМА. Что это?

СТЕЛЬКА. Противозачаточные.

ТИМА. Зачем?

СТЕЛЬКА. Боялась, что не прокормим! Итак, на шее у Бабуки сидим.

ТИМА. Да я бы сутками пахал! На базаре яблоками торговал!

СТЕЛЬКА. А, если бы глухим родился? Как лечить?

ТИМА. Какая же ты тварь! Я в детстве оглох от менингита! Не с рождения такой!

Тима толкает Стельку, выбегает.

СТЕЛЬКА. Тима! Тима!

БАБУКА. Пускай уходит! Ты умная, нето, что твоя мать. Дура была.

СТЕЛЬКА. Я сейчас поняла, что ненавижу тебя. Не-на-ви-жу!

Стелька плачет. Бабука обнимает.

БАБУКА. Тихо, тихо. Пойдем, ляг на диван, выпей валерьянки, легче станет.

Бабука укладывает Стельку на диван. Поет колыбельную.

Сцена 9

Дом Бабуки. Стелька лежит на диване. Раздается вой Волчицы. Раздается звук нового сообщения.

ПоявляетсяНеравнодушная.

НЕРАВНОДУШНАЯ.Помогите! Семью потерпевших из поселка надо увезти. Здесь житья не будет. Родители ублюдков сожрут, что рот на замке не держали. В поселке говорят, их не посадят по малолетству. Уже и про мать слухи распустили, подстилка, нагуляла ребенка,бросила на бабку, кукушка. Какая кукушка? На заработках в городе, кушать то надо. В поселке работы нет.Послушаешь их, и мальчик – извращенец, не был против, а бабка – сутенерша, за деньги внука готова продать.(пауза)Есть же программы, когда свидетелей защищают от бандитов, их тоже надо. Очень надо!Помогите!

Неравнодушнаяисчезает, появляется Сопровождающий.

СОПРОВОЖДАЮЩИЙ. Бабушку и мальчика держат в каком-то доме. Никого не пускают! Телефоны отключены. Я вчера пытался пробиться, какой там, охраны полный дом. Говорят, все хорошо! Держат-то незаконно, какие основания? Не хотят, чтобы в город пацан попал, независимую экспертизу сделали, психологи с ним поработали. Или есть еще один вариант, бабушку обрабатывают, чтобы слова свои назад взяла. Я теперь не один. Подключился адвокат, мама едет из города, еще общественники. Буду здесь их ждать.Ситуацию надо раскачать, ребята! Обязательно! Такие вещи нужно гасить в зародыше. Не думайте, чтонас не касается – когда коснется, будет уже очень поздно. Репостите!

Появляется Общественница.

ОБЩЕСТВЕННИЦА.У меня только одна цель. Оказать содействие семье. Приехали в поселок, а участковый охает, зачем ввязываемся в это дело. Может,не верим в справедливую развязку? Маму с адвокатом не пускали к ребенку и бабушке. Одной пройти и увидеть ребенка, пожалуйста, но никак не забрать. Мы все были против, потому что гарантии не было, что мать выпустят. Ребенка не отдавали под разными предлогами. Участковыйуговаривал маму остаться, потому что ночь на дворе.На мой вопрос, ну и что, что время позднее, она мать, и не лишенная прав, и это ее право хоть утром, хоть вечером быть с ребенком там, где считает нужным, предложилипокинуть помещение. Адвокат выразил опасение, мы выйдем оттуда, двери за нами закроются и все. Могли также ребенка с мамой не выпустить. И знаете, чего добился участковый? Разлада между мамой и бабушкой. Бабушка там осталась. Точно не могу сказать, что произошло. Когда мама с ребенком вышли с этого дома, мы все прямо вздохнули полной грудью. Спустя сутки ребенка удалось забрать. Прямой эфир оттуда не вели,интернет выбивал. Огромное спасибо всем кто был с нами! Но это только начало! Репостите! Экспертизу могут признать незаконной! (дрогнувшим голосом) Я стараюсь быть беспристрастной и спокойной.Изо всех сил.

Общественницаи Сопровождающийисчезают. Стелька встает с дивана.

СТЕЛЬКА. Какпрочитала, что случилось с бедным мальчиком, три ночи спать не могла. Плакала, потом пила валерьянку, опять плакала. (пауза). Я помню, как шла со школы, особенно страшно было, когда училась во вторую смену. Быстро наступала темнота. (пауза) В Компоте никогда фонари не горели. И сейчас не горят, видите? Старалась идти тихо, незаметно, но собаки лаяли, чуяли меня. (пауза)Мои одноклассникигнались за мной. Я быстро бегала, главное до дырки в заборе зоопарка добежать. Среди зверей безопаснее. (пауза)Эти дегенераты знали, никто меня не защитит. Мать умерла, отец сбежал. Каждый день поджидали. Плакала, школу прогуливала, но Бабука слушать не хотела, обзывала лентяйкой, дармоедкой. (пауза)Знаете, кого больше всех ненавижу? Нашу классную и директрису, они сказали, что лучше не говорить никому, а пацаны больше не будут. (пауза)Весь класс молчал, девчонки сплетничали, что сама виновата. Они-то близко жили, их из школы забирали, а я возле самого зоопарка жила. (пауза) Эти дегенераты решили, что им все можно, и однажды вечером погнались за мной с собакой.Споткнулась, упала. Она кусала прямо в лицо.(пауза) Я думала, пусть лучше собака, чем они. Им смешно было, стояли, хохотали.(пауза) Пока вой не услышали(раздается вой Волчицы). Вот такой, жуткий. Так струсили! Собака первойубежала. (пауза).Эти дегенераты до сих пор в Компоте живут, поэтому я редко выхожу из дома. Если их вижу, мне потом хочется покончить с собой. Потому что невыносимо видетьэти довольные, гладкие рожи, с женами, детьми, собаками(пауза).

Бедный мальчик, что с ним будет? Выть охота от бессилия, орать, но кто меня услышит? Блогеры молчат, как молчали мои одноклассники, директриса, классная. Бараны. (пауза) Но ничего, они заговорят, еще как заговорят! Заблеют!

Раздается вой Волчицы.Стелька берет сумку и выходит. Появляются люди в волчьих масках, одна из них ведет за руку Мальчика.

Сцена 10

Кофейня. Блогер2, Блогерша сидят за столиком. Входит Блогер1, раздается звонок.

БЛОГЕР1. Алло, (пауза) говори медленнее. Какой забор? (упавшим голосом) Как пропал? (пауза).Может, в шкафчике спрятался? (пауза).Дорогая, не волнуйся, я сейчас еду в садик. Слышишь? Найду его! Хватит реветь!

БЛОГЕР2. Бро, что случилось?

БЛОГЕР1. Сын из садика пропал. Говорят,с Волком ушел. Мальчик из группы сказал. Ничего не понимаю. Какой Волк? Дашь машину? Моя – у жены.

БЛОГЕР2. Бери, какой разговор. У входа стоит.

Блогер1 выбегает. Блогер2 звонит по телефону.

БЛОГЕР2. Тима, ты сегодня с бро ездишь.

БЛОГЕРША. Аллах, хоть бы нашелся. Говорила же, когда заборы убрали. Дети побегут.

БЛОГЕР2. При чем тут заборы? В том то и дело, что его какой-то Волк увел. Бред же.

БЛОГЕРША. Сегодня флешмоб, мимо Овцы проезжала, там молодежь собирается, сплошь в волчьих масках.

БЛОГЕР2. Надо сказать, пусть там ищут.

БЛОГЕРША.(вскакивает)Эта та, которая нам писала! Волчица! Все время ему угрожала, комментила, а если с вашим сыном так поступят. Волчица убьет его!

БЛОГЕР2. Заткнись! Вечно под руку говоришь. Алло, бро! Возможно, Волчица увела ребенка, скажи в полиции, пускай проверят. Еще у Овцы пусть поищут, где флешмоб.

БЛОГЕРША. Хоть бы нашелся (вспоминает).Моя дочка в школе! (набирает номер). Отключен! Я говорила, на уроках выключать. Зачем ты меня послушала!

Блогерша выбегает. Блогер2 пишет пост.

БЛОГЕР2.Семилетний мальчик изпоселка Курган, станет символом нечеловеческого беспредела. Может, наконец-то, стоит обратитьвнимание на то, что происходитв этом регионе? Нужно привлекать к уголовной ответственности тех, кто пытается замять резонансный вопрос и способствует его решению в пользу обвиняемых.

Раздается телефонный звонок.

БЛОГЕР2. Да, слушаю! (пауза) Ага, узнал? (пауза) Не путаешь? Не может быть! Она же просто овца!

Блогер2 уходит.

Сцена 11

Дом Бабуки. Бабука сидит за столом. Входит Стелька, бросает сумку на пол, садится на диван.

БАБУКА. Куда ходила?

СТЕЛЬКА. На флешмоб.

БАБУКА. Что это?

СТЕЛЬКА. Неважно.

БАБУКА. Лучше бы в ЦОН пошла, заявление на развод подала. Чего тянешь? Помру, придется с мужем наследство делить.

СТЕЛЬКА. Еще меня переживешь.

БАБУКА. В последнее время сквозь зубы со мной разговариваешь.

СТЕЛЬКА. Клыки прорезались.

БАБУКА. Не огрызалась бы. Кроме старой Бабуки у тебя никого нет.

СТЕЛЬКА. Ничего, волки – одиночки. Проживу.

БАБУКА. С мужем встречалась?

СТЕЛЬКА. Нет, навряд ли Тимазахочет видеть меня.

БАБУКА. Ну и слава Аллаху. Все равно его род усохнет.

СТЕЛЬКА. Тима свое сполна заплатил! И не отвечает за прадеда.

БАБУКА. Молчи уж(пауза). Никакого уважения к предкам.

СТЕЛЬКА. Не затыкай меня!

БАБУКА. Стелька, че такая злая? Случилось что?

СТЕЛЬКА. Меня зовут Стелла! Понятно? Еще раз услышу «Стелька», уйду.

Стукв дверь.

БАБУКА. Ждешь кого?

СТЕЛЬКА. Нет.

БАБУКА. Значит, твой муж. (подбегает к окну) Так и есть!

ТИМА. (стучит в окно) Стеля! Открой!

БАБУКА. Ее нет!

СТЕЛЬКА. Открой!

ТИМА. Бабука, скажи ей, пускай из города уезжает! И ребенка вернет! Вычислили ее!

БАБУКА. Бисмилляхи, Рахмани Рахим! Опять бежать! Куда? Зачем? Какой ребенок?

Бабука подбегает к сундуку, открывает его, достает котомку, овчинную шубу.Стук в дверь. Бабукароняет котомку, из нее вываливаются браслеты, колье с подвесками. Подбегает к двери.Стелька бросается к компьютеру. Раздается звук отправляемых сообщений.

БАБУКА. Кто там?

ПОЛИЦЕЙСКИЙ. Полиция, откройте!

БАБУКА. Не открою! Что вам надо? Вдруг вы не из полиции?

ПОЛИЦЕЙСКИЙ. Удостоверения предъявим.Уважаемая, можете набрать «102», удостовериться.

БАБУКА. Сейчас подождите, оденусь!

Бабука спешно складывает в котомку браслеты, колье с подвесками.

БАБУКА.(Стельке) Беги через окно!

Стелька бежит к сумке, вытаскивает волчью маску. Поджигает в вазе с засохшими цветами. Бабука накидывает на Стельку овчинную шубу, отдает котомку.

ПОЛИЦЕЙСКИЙ. Откройте! (пауза)Иначе вызовем доп.патруль и принудительно доставим в участок.

СТЕЛЬКА. Бабука, открой!

Бабука открывает дверь. Входят полицейские. Осматривают дом.

ПОЛИЦЕЙСКИЙ. Здесь проживает Стелла Хан кызы?

БАБУКА. Это я!

СТЕЛЬКА.Бабука, не надо. Слушаю вас.

БАБУКА. Что она натворила?

ПОЛИЦЕЙСКИЙ. Пройдемте с нами.Ноутбук и телефон временно изымаем.

БАБУКА. Она никуда не пойдет! Это я виновата! Заставила ее!

СТЕЛЬКА. Все нормально будет, не волнуйся.

Стелька скидывает с себя овчинную шубу. Полицейские уводят ее.

БАБУКА. (кричит) Стелька! Стелла! Стеллааа!

Раздается вой Волчицы.Бабука хватает овчинную шубу, ложится на пол, укрывается и сворачивается калачиком. Раздается звук множества новых сообщений. Бабука поет колыбельную.

Сцена 12

ПоявляетсяНеравнодушная.

НЕРАВНОДУШНАЯ.Участкового уволили. Директора школы временно отстранили. Но мы хотим, чтобы совсем уволили. Я подписи собираю, и знаете, все подписывают, кроме родни, конечно. Надоело бояться. Еще дом бабушки продается, репостните. Недорого. Хотя кто в наш поселок теперь поедет? Курган, одним словом, могила.

Появляется Сопровождающий.

СОПРОВОЖДАЮЩИЙ.Только в пятницу к вечеру, наконец-то, тихой сапой, блохеры изщелей повылезали. До этого все как один молчали. Видать понять не могли, кто кого, чья в итоге возьмет. Ничего, другие нашлись, пускай не такие популярные, зато неравнодушные. Та же Волчица нехило Фейсбук раскачала. Как ситуация разрешилась, так и блогерыопределились со своей «бескомпромиссной» позицией. И вдруг выясняется, они с самого начала были с нами. Дежурили у дома, неудобные вопросы задавали. Первыми подняли шумиху в СМИ. Все эти люди, четыре дня молчавшие в тряпочку, сейчас на первой полосе. На все лады склоняют слово «мы». И знаете, что я им скажу? Ну и пусть. Хотите пиариться – пиарьтесь, Бог с вами. У меня к вам, и вообще к тем, кто испугалсяучаствовать с самого начала, кто сейчас пытается собрать какие-то там сливки, лайки и прочую чушь, одно простое предложение. Таких случаев полно! Хотите хайпа, хорошего имиджа, чтобы вас перестали считать клоунами – займитесь ими. Поднимайте шум. Вы уже убедились на нашем примере — это не страшно. У вас подписчиков море, вы сделаете это эффективнее, чем, к примеру, я. Это не страшно, девочки. Страшно только в первый раз. А первый раз уже был на этой неделе.

Появляется Общественница.

ОБЩЕСТВЕННИЦА.Каждый раз, когда обращаются за помощью по случаям сексуального насилия над детьми, у меня дежавю. Слушаю очередную маму, и от ужаса леденеют ноги, руки, гнев и отчаяние поднимаются неконтролируемой волной, (пауза)смешиваются с обреченностью. Хочется убежать, спрятаться. Особенно, когда говоришь с детьми. Потому что стыдно своих чувств, ведь ты только выслушал, и так плохо, а что пережил ребенок? И этот? И следующий? Как можно их бросить? Отказать в помощи? Когда люди пришли и говорят, вы – наша последняя надежда на защиту, спасение, справедливость.Я думаю, если сейчас сказать, что ты устала, не справляешься, ни морально, ни физически сил нет… вообще не должна даже! Что с ними будет? Но невозможно такое тащить, хранить внутри себя. Не знаю, когда это кончится (пауза)не знаю, что делать.

Появляется Стелька в волчьей маске, прожженной по краям.

СТЕЛЬКА. Мальчик не врал. Независимая экспертиза подтвердила. Рада ли я этому? Нет. Где-то втайне надеялась, что врал! И бабушка врала! Потому что эта правда очень давит на психику, и горе никуда не уходит, разрушает изнутри, страх выдавливает тебя из твоей же жизни(пауза).Я все рассказала женам и родителям моих одноклассников, тех самых, с собакой. (пауза)Теперь мне не страшно. И не стыдно. (пауза)Я передала мальчику свою родовую тамгу с Волчицей. Она защитит. У него все будет хорошо.

Стелька снимает маску. Все исчезают. Воет Волчица.

Сцена 13

Кофейня. Блогеры сидят за столиком.

БЛОГЕР2. Да, неделя беспокойной выдалась.

БЛОГЕРША. Слава Аллаху, все хорошо закончилось! Напугал малыш. Как он?

БЛОГЕР1. Жена к психологу повела. (кривится) Хотя, говорю, из любопытства сын побежал. УвиделВолка и за ним. Возле Овцы их много собралось. Интересно же. Хорошо, заметили, малой один болтается, в полицию позвонили.

БЛОГЕР2. Сами такие были, помнишь, из садика сбегали в арыке кораблики пускать.

БЛОГЕРША. Что сравнивать? Времена другие. Сейчас страшно.

Входит Тима, в руках две большие клетчатые сумки.

БЛОГЕР2. Ему что нужно?

ТИМА. Здравствуйте! За расчетом пришел.

БЛОГЕР2. (возмущенно) За расчетом? Ты с работы срулил! Оставил бро в такой момент!

ТИМА. Нужно было! Потом его машина у садика стояла, я видел.

БЛОГЕР2. Тебебыло приказанос ним ездить. Ты свалил непонятно куда! Считай, по статье уволен, имею право не платить!

БЛОГЕР1. Заплати. Не великие деньги.

БЛОГЕР2. Это принципиально. Нет!

ТИМА. (гневно)Я их честно заработал. Не садака прошу.

БЛОГЕР1. Сколько?

ТИМА. Семьдесят тысяч.

БЛОГЕР1. (достает портмоне) Держи.

ТИМА. (Блогеру1.) Спасибо!(Блогеру2) Вот ваше барахло.

Тима оставляет сумки, уходит.

БЛОГЕР2. Смотри на него! Не надо было платить!

БЛОГЕР1. Хотел закрыть ситуацию.

БЛОГЕР2. Принципы дороже. Таким уступать нельзя, на голову сядут.

БЛОГЕРША.Твой галстук дороже стоит. Ну, и жадюга же ты!

БЛОГЕР2. Пусть скажет спасибо. Кто его на работу возьмет? Глухаря.

БЛОГЕР1. Не гони! Закрыли тему, все!

(пауза)

БЛОГЕР2. Спокойный всегда был.Стелька видимо покусала. С такой женой быстро озвереешь.

БЛОГЕРША. Он что на Стельке женат?Ничего себе!

БЛОГЕР1. Как оказалось. Чуть с полицейскими не подрался из-за жены. (с уважением) Каков а?

БЛОГЕРША. (Блогеру2) Ты че не знал, когда нанимал?

БЛОГЕР2. Откуда? Думал, неженатый. Я –холостой, а ему так вообще трудно жену найти.

БЛОГЕРША. Сравнил. Пожалеть что ли тебя? Вон, девки,не из-за меня же кругаля выписывают вокруг стола.

БЛОГЕР1. Довыбираешься.

БЛОГЕР2. Стелька обнаглела вконец, успела поделиться постами на моей страничке.

БЛОГЕР1. Походу у всех репостнула.

БЛОГЕРША. Ага, каждый день мерзкие комментыловлю. Типа, поздно очнулись.

БЛОГЕР2. Говорил же, людям не угодишь. И вообще это моя страница, что хочу, то и публикую, свободный человек.

БЛОГЕРША. У Стельки теперь больше двадцати тысяч подписчиков, прикинь.

БЛОГЕР2. Словила хайп. Раскрутилась.

БЛОГЕР1. Так что в наших деньгах не нуждается.

БЛОГЕРША. Жалко, писалахорошо.

БЛОГЕР2. Обойдемся, кого-кого, а копирайтеров сейчас хватает.

БЛОГЕРША. Мы на нее «овца», «овца». За человека не считали.

БЛОГЕР2. А она Волчицей в овечьей шкуре оказалась.

БЛОГЕР1. Задала жару, нам, в частности. Всё пишут и пишут, мол, почему молчали.

БЛОГЕР2. Забудется, и не в таких передрягах побывали.

БЛОГЕР1. Спасибо хоть аккаунты вернула, порядочной оказалась.

Все печатают посты в телефоне.

БЛОГЕР1. Я сразу написал! Это же за гранью, что творится.(пауза) Но жена попросила не публиковать. (пауза) Чуть до развода не дошли. Говорит, плохую энергетику в семью наведу, мама тоже чувствительная стала после инсульта. Не, они не подписаны на меня, но родня, знакомые пересылают, потомчитают, дергаются. (вздыхает) Устал. (пауза) Я рад, что у моего сына есть отец. У меня не было, всем маме обязан. Но он не будет таким как я, будет сильным и будет идти своим путем, пускай сложным, но своим, правильным.

БЛОГЕРША. Легко говорить, почему молчали, где раньше были? Где-где? Пашем! Я такая же, как мамашка этого пацана. Живем в пригороде, тащу на себе все хозяйство. Не хочу, чтобы мою дочку «лопатой» обзывали, в центровскую школу отдала, одеваю не хуже других. Сама с утра до вечера в кулинарке, работники –балбесы, позавчера с пекарни звонят, говорят, тут капает. Сказала, зовите сантехника. Ночью собралась домой, закрыла кулинарку, думаю, дай-ка проверю, еду в пекарню, темнота, воды по пояс! Рубильник не отключен, гребу к нему, трясусь, как бы током не ударило, думаю, что с дочкой будет, мамой. Оборудование сломалось, пекарня встала, а все из-за того, что балбесы сантехника не нашли и свалили. Что сделаешь? Крутишься, вертишься. Если еще о пацане думать, можно с ума сойти! Этим че?(показывает на Блогера1, Блогера2) Спрячутся за своих баб, да покровителей, с них как с гуся вода. А я нахлебалась этой воды, утопиться хочется. (вздыхает)

БЛОГЕР2. Что за истерика? Каждый должен заниматься своим делом. На такие случаи есть местные органы, детский омбудсмен, общественные фонды. Сейчас блогерство – моя работа, надеюсь временная, скажут тачки рекламировать – рекламирую, смартфоны – пожалуйста. Изберусь, случится такое на моем депутатском участке, буду разбираться. Люди любят свои проблемы на других сваливать (пауза). Пацана жалко, какой разговор.

Все уходят.

Сцена 14

Центр Обслуживания Населения.Входит Стелька. Садится рядом со Стариком.

СТАРИК. (беспокойно) Народу немного. Быстро пройдем. Какой у тебя номерок?

СТЕЛЬКА. Восьмой.

СТАРИК. За мной будешь, значит.

СТЕЛЬКА. Сейчас уже третий прошел.

СТАРИК. Имя хочу поменять. Как думаешь? Разрешат?

СТЕЛЬКА. Наверное, даже не в курсе.

СТАРИК. Не нравится, надоело. Кажется, жизнь из-за этого не так прожил.

СТЕЛЬКА. Как вас зовут?

СТАРИК. Ултарак.

СТЕЛЬКА. Вроде неплохо звучит.

СТАРИК. Казахский не знаешь? Эх, сами не говорим, откуда дети будут знать? «Стелька» переводится. Обувная. Родители назвали.

СТЕЛЬКА. (улыбается) Я еще своим именем недовольна. За что они вас так?

СТАРИК. (с горечью) Дети в семье не приживались, седьмым по счету родился. Чтобы от сглазу уберечь, судьбу обмануть.

СТЕЛЬКА. Как я вас понимаю.

СТАРИК. Всю жизнь прислуживаю, сначала родителям, потом жене, детям, теперь внуков навешивают. Мечтал геологом стать, ездить туда-сюда. Вот поменяю имя и поеду. Ты чего сидишь?

СТЕЛЬКА. Вроде как разводиться собралась. Муж опаздывает.

СТАРИК. Загулял?

СТЕЛЬКА. Нет, он добрый, порядочный.

СТАРИК. Дети есть? Сколько?

СТЕЛЬКА. Нету.

СТАРИК. Из-за детей, значит. Раздельно живете?

СТЕЛЬКА. Да. Он квартиру снимает возле филармонии.

СТАРИК. Хороший район. За сколько?

СТЕЛЬКА. За пятьдесят тысяч.

СТАРИК. Че то сильно дешево.

СТЕЛЬКА. Подъезд шумный оказался, внизу – ребенок, рядом – на пианино играют, наверху саксофонист живет. Музыкантский дом. Муж слабослышащий, придет, снимет аппарат, по барабану ему. Хозяйка не нарадуется. (улыбается)

СТАРИК. А…вот оно что. (пауза). Был бы я глухим, ни за что бы не развелся, бабку не слышишь – хорошо. (смеется) Пускай булькает. (пауза) Не пришел, значит, разводиться не хочет.

СТЕЛЬКА. Правда?

СТАРИК. Точно говорю. (пауза)Как думаешь, примут мое заявление?

СТЕЛЬКА. Примут. Семь, ваш номер высветился!

СТАРИК. Давай талончиками поменяемся. Сначала ты иди, потом я за тобой.

СТЕЛЬКА. Хорошо. (подходит к окошку). Доброе утро! (протягивает документы) Хотела взять фамилию мужа.

РАБОТНИЦА. (просматривает бумаги) Зачем заявление на развод заполнили? На смену надо. Там же на стенде все образцы вывешены.

СТЕЛЬКА. Я передумала. Заберу его.

РАБОТНИЦА. Идите, переписывайте и новый талончик возьмите. Номер восемь у кого?

Старик в нерешительности подходит к окошку, протягивает документы. Стелька садится, переписывает заявление.

РАБОТНИЦА. Горе с этой молодежью, семь пятниц на неделе, не знают, чего хотят. Какой развод? (шепчет) С таким лицом нужно крепко за мужа держаться, повезло, что замуж взяли. Но я фамилию Хан кызы на Базаркулову менять не стала бы. (строго) Что у вас?

СТАРИК. Имя хочу поменять.

РАБОТНИЦА. И вы туда же! На старости лет. (просматривает документы) На какое? Трамп? Обама? Путин?

СТАРИК. Нет. Арман хочу.

РАБОТНИЦА. Мечта, значит. Ну-ну.

Конец

Ноябрь 2018

Малика Илахунова. Мен ояндым

Монопьеса

Действующие лица:

Асхат — собровец, молодой, лет 25

Абликим Акмуллаев. Узник-ремикс, 2005 https://www.youtube.com/watch?v=AUSy6cdOXxU

В центре стоит мужчина, сотрудник СОБРа, на вид ему лет 25. Повсюду валяются пластиковые бутылки, газеты. За спиной большой экран, где показывают кадры с митингов и беспорядков в городе.

АСХАТ. Мне всегда хотелось радовать маму. Я ее очень сильно люблю. Ну разве я виноват, что все вышло так? Это просто моя работа. Нам сказали, сработать быстро, жестко, а я что? Поступил приказ, и я его выполнил. Это моя работа. Я тащил эту девушку в белом платье в автозак, она кричит, отпустите, что вы делаете! А сама легкая, как перышко, еще ногами упирается, а ноги смешные у нее, тонкие, как у козочки и носки розовые в голубой горошек. Потом подошел Бека, старший и как дал ей затрещину, она обмякла вся и стала вдруг такой тяжелой, словно туша дохлого осла. Мы втроем дотащили ее до автозака и бросили внутрь.

Потом был еще один. Кричал, за кого вы боретесь, вас завтра также повяжут, опомнитесь, мы один народ! Но по мне этот шум зря, кричит, плюется, правильно его Марат огрел дубинкой, пусть знает. Сильный попался гад, вырывался, в челюсть мне заехал, а я шлем не стал надевать, думал, ну что мне будет? Там одна молодежь, хипстеры, да старики и женщины-истерички. Так вот, он заехал мне, глаза у него бешеные, рот кривит, кричит, плюется. Впятером еле затолкали.

А потом пошли «одуванчики». Самые сложные. Это женщины и бабки. С ними большой общественный резонанс бывает. Народу их жалко. А чего жалеть, они преступный элемент, шкуры продажные, если говорить по-простому. Хреновы провокаторши! Ойбай, кричала одна, сынок, что ты делаешь! Мои очки, я уронила очки, я не вижу ничего! Какой я ей сынок, тьфу! Очки разбитые ее потом вслед ей кинул. У моей матери такие же, поэтому и поднял. Только из-за уважения, а так не стал бы…

Вчера баба вены вскрыла в автозаке. Что началось! Такой кипиш поднялся! Она руку из окна высунула, а кровь бьет фонтанчиком, словно и не кровь это вовсе, а гранатовый сок. Скорая вовремя приехала, перевязали ее, забрали, сказали артерию задела.

Так это она случайно! Я знаю таких, в прошлом году была дамочка, тоже вены резала, постоянно в одном и том же месте. Специально, на камеру, размахивала своей культей перед иностранцами. А те, такие, вот ду ю вонт? Типа, какие у вас требования. Какие у нее требования, там харя в три казана. Марат правильно тогда сказал, может сломаем ей руку, раз она ей не нужна.

Забирали всех. В первый день даже немного жалко было. Этих девиц громких, нарядных, с айфонами в руках. Как они себя называют? Оян, казах. Какой оян, у них один телефон, как моя зарплата. Уят, а не оян! Все такие разодетые, у одной айпад, у другой макбук, приехали из-за границы и по ихнему хотят. У нас так не будет! Зачем народ с толку сбивать. И все снимают, снимают, на свои телефончики. Я так думаю, они реальной жизни не знают. Только то, что в телефоне, тем и живут. Инстаграмами всякими. У кого больше лайков. Но мы знаем, как работать. Мы телефончики у них первым делом отобрали, без него они бессильны. Просто открывают рот, как выброшенная на берег рыба! Настоящая умора!  

В первый день не так много было задержаний. Ну там человек двадцать, максимум. Мы же не изверги, нет. Сначала разобраться пытались, кто такой, зачем пришел, что хочет. Там же ходят сторонники этого олигарха, мошенника. Призывают к беспорядкам, а как начинается замес, так в кусты. Обычные работяги попадают. Жалко их, конечно, видно, что из последних сил семьи тянут, но тоже головой думать надо! Зачем идешь, если у тебя дети, завтра дубинка в башку попадет, кто кормить их будет! аай!  Мал, темный мал!!!

Я одному такому говорю, ты че с ними, с этим миллионером, который сейчас на пляже загорает! Он сразу сливается, ноет, баурым, отпусти, не виноват я, просто за хлебом вышел.

Ага, за хлебом, как же!

Нет, все-таки в первый день тихо было. Мы ходили по площади, там матери с детьми, молодежь, влюбленные. Я вспомнил, что в 17 лет тоже так гулял. С Айкой. Приехали из аула на экзамены. Я когда Алматы впервые увидел — охренел! Такая мощь в городе, такой ритм, машины вжик-вжик, туда-сюда, все нарядные, смотрят свысока, а еще этот звук. Цок-цок. Так девушки каблучками стучали по брусчатке. У нас в ауле какие каблуки! Галоши, сапоги, летом сандали, шлепки, вот и вся обувка. А перед кем цокать? Перед грустными коровьими мордами?

В Алмате даже деревья шумят иначе, не как у нас. Словно шепчут, будто мамин голос. Я головой крутил и хотелось всех обнять, прохожих, собак, фонарей.

Вот такое внутри меня чувство было!

Тут эта, Асхат, ты куда, пойдем, скоро апай келеды, Асхат.

Айка, значит. Нет, не то, чтобы она нравилась мне или тем более моей девчонкой была! Просто она сама всегда рядом ходила, на полтора шага позади, голова опущена, две косы стекают на плечи, а голос тихий. И сама бледная, словно из бумаги. Семенила рядом, Асхат, Асхат.

И тут как увязалась за мной, не пойму! Ну пошла и пошла, не прогонять же. Тем более что-то подсказывало мне, что она не ушла бы. Так и шли вместе, я оглушенный городом, звуками, девушками и Айка, что она там разглядывала на шкуре асфальта, кто ее разберет.

Значит, гуляли мы по этой самой площади, я думал, познакомлюсь с какой-нибудь девчонкой. Они городские взрослые говорят, не то, что наши недотроги. Какой там! Они на меня, как на пыль под ногами смотрят. И тут такая злость взяла! Ну, покажу, подумал, вам всем, вы еще в ногах у меня валяться будете!

Схватил Айку за руку и потащил, сначала мороженое, потом карусель, лимонад. Я тогда кажется впервые ее смех услышал, нежный такой, словно стекляшки на люстре в ДК звенит.

Ты меня любишь, Асхат, да? И глядит, как котенок из мультика. Внутри что-то дернулось, я к такому не привык. Рассмеялся в лицо и хвать ее за грудь. Говорю, дашь Айка, еще сильнее любить тебя буду.

Она охнула, всхлипнула и застыла, словно я ее смертельно ранил.

А я то ничего такого делать не собирался, сам не знаю как это вышло. Да по честному, у нее и хвататься то было не за что, так две урючины,  кураги.

Айка уставилась в землю и слезы у нее капали, как дождик.

А что сейчас они сделали с площадью? Кричат, машут кулаками. А такое ведь хорошее место было, деревья, фонтаны, красивые девушки. Эх!

Нет, к вечеру, конечно, народу стало больше. Стекались и стекались, казахи, русские, молодые, старые. Откуда только брались! Так иногда по городу проедешь, нет никого, а здесь разом такая толпа. Пестрая, злая, словно единое целое. Один организм, большой разъяренный слизень.

Старший командовал, не давать спуску, всех брать, лупить, пусть знают, что беспорядки будут пресечены сразу! Никто сюсюкаться с ними не будет!

А внутри тебя уже такой жар. Нехороший, распаляющий. Ты не видишь никого перед собой, хватаешь того, кто рядом. И чем сильнее они отбиваются, тем горячее внутри. Кровь стучит в висках, а кулаки сами сжимаются. На тебе, на, отвешиваешь удары, а сам дрожишь от нетерпения, от того, что люди такие мягкие, такие слабые. В глазах пелена, я только слышал крики, стоны, но кто были эти люди я не знаю. Сколько тогда затолкал в автозак? Не помню.

Только запах помню — распаленных борьбой и жарой тел.

А потом все смешалось. День второй, третий. На улицах толпы недовольных, митинги, как взрывы, то тут, то там. В автозаках уже мало места, возим на пассажирских автобусах. Шторки задергиваем, чтобы с улицы ничего не видно было.

Задерживали тогда уже всех, кто ел мороженое на скамейке, проходил мимо, фотографировал. «Каждый из них может быть преступником», — говорил старший. А я так думаю, он просто нас успокаивал. Но нам было уже плевать — у нас был приказ, а еще это чувство власти. Такое пьянящее, будто ты бог. Я никого из них не жалел, это было мясо. Фамилии в блокнотике у старшины.

Старшина смешной, говорит приехал из столицы. Освоиться не успел, а его выдернули. Записывал фамилии каждого, а сам зевает, сочно, сладко так, словно он не в РУВД, а в ауле на топчане.

Балтыбеков, Барибаев, Тогжанов, Караулов, Нестеренко, Полипова, Миязбеков…

Миязбеков! Я аж подпрыгнул, когда услышал. Попытался найти его лицо в толпе задержанных. Этот? Нет, слишком толстый. Вон тот, в полосатой рубашке? Слишком старый. Вот же он! Котакбас! Шошка!

Я ненавидел его. Рябой черт! Он бил меня, обзывал, унижал, а теперь вон сидит, красавчик. И я могу сделать с ним все, что захочу. Избить, заморить голодом, помочиться. Кто меня остановит? Кто вообще узнает об этом?

Похудел, глаза бегают, видно, что боится. Правильно, бойся.

Он меня не узнал. Я подошел к старшине, переговорил по-тихому, Миязбекова вывели.

Он сначала обрадовался, думал его отпускают. Руки за спину, говорю. Что происходит, кричит он. Я ткнул его в спину дубинкой, мол иди и заткнись.

Мы зашли в подсобку, из освещения — только оранжевая полоса на полу. Я сразу в живот ему — на! Он согнулся, упал на колени. А у меня уже все, запала нет. Когда шел, думал разнесу, убью, гада, за все отомщу. За все мое детство, за все унижения.

Миязбеков поднялся, тяжело дыша, вижу хочет броситься на меня, а самому страшно. Так мы стояли и смотрели друг на друга, как два хищника. Потом лейтенант пришел, позвал.

Я вышел покурить, за воротами РУВД шумно. Беснуются эти защитники, активисты. Тьфу, лучше бы снова нас на улицы отправили, чем так. Усиление, блядь!

Третий день магазины и  кафе не работали. Всех задержанных свозили в область. Мест в СИЗО не хватало.

А толпа все прибывала и прибывала. Мы военную технику в город, а они выходят с голубями. Мы ставим усиление через каждые пять метров, они идут и держатся за руки.

Мы стоим с щитами, а они бросают в нас одуванчики.

Я уже запутался, а кого я защищаю, если всех пересадил? Кто остался то?

Командир неумолим, берите всех, они все дестабилизируют ситуацию в стране.

И школьников, спросил я. Всех! Всех! Всех! Закричал он и вдруг рухнул на пол. Говорят сердце.


 Я стал плохо спать. Мне снятся лица. Много, много. Но  разобрать их не могу, они просто пятна. Я щурюсь, всматриваюсь, а там сплошной хлебный мякиш.

А вот мама  больше не снится. Мне кажется, она сердится. Я хочу уткнуться ей в колени, как делают дети в кино и все-все рассказать.

Как я устал, что больше ничего не понимаю в своей работе, как стал таким. Апа, а помнишь, начал бы я, как мы мечтали, что я стану учителем?

Нет, я сказал бы ей другое, самую страшную свою тайну. Апа, я вор, я предатель, я обокрал своего друга.

Балашка. Мы вместе приехали в Алмату, работали в магазине электроники, он хороший был парень. Собирал вокруг себя бродячих собак, каждую псину называл Актоз, хоть кобель, хоть сука она. Кормил. Приют мечтал построить. Откладывал на специальную карточку деньги.

А потом утонул.

Мы искали его с волонтерами, спасателями, коллегами и все это время мне  кожу жгла его карта. Там было не так много. 300 тысяч. Я знал пароль, а о карте никто не знал.

Из родных у него только ажека.

Я украл деньги. Зачем они ей, ему? Ему вообще уже плевать. Вот стану бизнесменом, тогда построю приют, назову Актоз. Вот так я думал. Вот так я успокаивал совесть.

А кем я стал? Ни учителем, ни бизнесменом. Бродячим псом.

Наш новый командир зверь. Никого не щадит. Возим людей партиями. Что с ними потом? Как они там?

Схватили апашку, она яблоками торговала. Ее-то зачем, говорю? Командир отвечает — положено, давай веди. А она, куда ты сынок, что я сделала? Я хотел ему высказать, а потом понял, что он не услышит. Я сам себя не услышу.

Взял старуху под локоть, поволок, еще и ведро с яблоками ее пнул.

Утром Мара прибежал, кричит, командир, у нас ЧП! Мы бегом на площадь. Я думал, вдруг они там сжигают себя или режут. Как потом отвечать!

А на площади в ряд стоят пианино, десять штук или больше. Крышки открыты, на них пустые плакаты.

А улица вся грязная, валяются бутылки, осколки, газеты там, какие-то желтые башмаки и среди всего этого пианина.

Пикет пианинов.

Мы начали оглядываться друг на друга, самим смешно. Али хотел селфи сделать на фоне, а командир каак заорет.

Арестовать! Задержать! Немедленно!

“Как же можно пианино задержать?” Быстро! Шевелитесь! Орет он. Посмешищем меня захотели сделать!

Ну, мы вчетвером налегли на пианино, а оно то тяжелое зараза.

Вокруг нас толпа собралась, снимают на телефоны и ржут. “Наша доблестная полиция арестовывает фортепьяно! Уже не знают кого сажать! Люди кончились, теперь вот за музыку взялись!” Такое со всех сторон сыпалось и камеры телефонов, как стрелы на нас направлены.

Мы пианино тащим, кажется уже километр пронесли, а на самом деле совсем чуть-чуть. При каждом неловком движении оно издает звуки, басовитый таннн, звонкий дынь. Итак, с разных сторон. Пианин то много.

“Командир, а ты давай его дубинкой! Дубинкой! За неповиновение!”

Смех кругом, на нас пальцем тычат. И тут командир взял одного зеваку и начал трясти, я не клоун! Ты понял?! Этого парнишу начал защищать рядом пенсионер. Отпусти, говорит, иди вон лучше, пианино сажай!

Командир ударил старика в лицо.

И потом как-то быстро все завертелось. Полетели бутылки, а у нас инстинкт. Наши в толпу. Я вижу, как командир пинает того зеваку. У меня в глазах потемнело, свело скулы, ничего не соображал. Прыгнул командиру на спину. Кто ты, заорал, а я кто?! Не хочу больше так! Ты пес! И я пес! Актоз! Актоз!


 А потом знаете, я увидел людей. Там в автозаке, когда вместе с ними трясся. Они, наконец, обрели черты. У одной родинка над губой, у второго глаза зеленые.

Но это не точно, я плохо вижу, левый совсем заплыл. Челюсть кажется сломана. Но это ничего, заживет как на собаке. Ой, смеяться больно!

А мы здесь как в ковчеге. Все вместе.

Әуезхан Қодар. Мағжан және орыс символизмі

Әуезхан Қодар жазушы, мәдениеттанушы, көсемсөзші, философия ғылымдарының кандидаты, «Экология» Қазақстан Халық Академиясының академигі, халықаралық «Алаш» және Н.В. Гоголь атындағы «Триумф» сыйлықтарының иегері.  1988 жылы СССР Жазушылар Одағына мүше болып қабылданған. 1989 -1996 жылдары Қазақстан Жазушылар Одағы жанындағы көркем аударма және әдеби байланыс жөніндегі Бас редакциялық коллегияның редакторы қызметін атқарған. 1994 жылдан бері «Алтын ғасыр» Қазақстан халықтары мәдениетін қорғау жөніндегі одақтастықтың президенті. 1999 жылдан «Тамыр» журналының негізін қалаушысы және бас редакторы.

 

Мағжан және орыс символизмі

Академик Лихачев біздің тақырып туралы ойланғанда былай деген екен:

«Әрбір елдің өз Шығысы мен өз Батысы, өз Оңтүстігі мен өз Солтүстігі бар, және де бір елге Шығыс болған нәрсе оның көршілері үшін – Батыс. Бейбітшілік түрдегі көрші болудың мәні де сол емес пе – этникалық шекаралар шекараға құлып салынған саяси шекаралар болмауға тиіс, алуан түрлілік ешкімді кемсітпей, керісінше, байыту керек.

Біздің екінші шығарылымымыз осы алуан түрлілікке қазақ зиялыларының арасында алғашқылардың бірі боп барған Мағжан Жұмабаевтың поэзиясы жөнінде, немесе нақтырақ айтқанда біздің бүгінгі тақырыбымыз «Мағжан және орыс символизмі».

Мағжанның әдеби қалыптасуын екі кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңі 1912 жылы Қазанда шыққан Шолпан кітабына байланысты. Мұнда ол үйреншікті шығыстық үрдісте жазады, көбінесе Абайдың ықпалында болады.

Бірақ Абайдан айырмашылығы, Мағжан жас кезінен бастап Ресей отаршылдығына қарсы күрескер болып қалыптасады. Себебі егер Абай заманында Ресейден қазаққа білім, ғылым, өркениет тарайды деген иллюзия болса, Сперанскийдің реформасынан кейін Түркістан уалайатында орыс мұжықтары қаптап, қазақтың ең шұрайлы жерін тартып алып, патшалық Ресей өзінің отаршыл үстемдігін ашықтан ашық жүргізе бастады. Егер 19 ғасыр бойы қазақ бірен-саран орыстың шенеунігін ғана көрсе, енді орыстың араққа тойған мұжықтарынан теперіш көріп, олардың мүлде дос емес, басқыншы халық екеніне әбден көзін жеткізді. Сондықтан жас Мағжанның лирикалық кейіпкері бір жағынан білім, ғылым, биік шығармашылық мақсаттарын көксесе, екінші жағынан өз ұлтының отаршылдық бұғауындағы артта қалған халық екенін түсіне бастады. Міне, оның алғашқы ұстанымы осы аянышты халге халқының көзін ашу, оның ұлттық сана-сезімін оятып, ұлт азаттық күреске, еркіндікке, бостандыққа жетелеу болды. Бұл жағынан ол 1913 жылынан бастап «Қазақ» газеті айналасында топтасқан, кейін Алаш қозғалысын ұйымдастырған Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Алихан Бөкейханов ықпалында еді. Міржақып Дулатов тіпте оның үйінде тұрып оған дәріс берген мұғалімі болған. Орыс әдебиеті жөніндегі мағлұматты ол алғаш осы Міржақыптан алады. Міне, осы кезден бастап ол кейін «күміс ғасыр» деп аталған 20 ғасырдың басындағы орыс әдебиетіне ғашық болады.

Шынында да ол тамаша әдебиет еді! Егер орыс әдебиетінің алтын ғасырын қалаған Пушкин мен Лермонтовтың поэзиясы өте рационалды, ақылға табынушы, классикалық формаларды жақтаушы, ұлттық сана-сезімді, отансүйгіштікті қалыптастырушы әдебиет болса, Брюсов, Мережковский, Блок, Бальмонт бастаған орыс символизмі мүлде басқа негізде қалыптасқан еді. Оларға түрткі болған Бодлер, Малларме, Артюр Рембоға дейінгі француз символизмі болатын. Бұл орыс әдебиетінің әлемдік деңгейге шыққанының белгісі еді. Өйткені бұл бір жағынан романтизм кезеңінен дәріптелініп келе жатқан жеке тұлғалық санаға, индивидуализмге негізделген болса, екінші жағынан, санадан тыс нәрселерге, адам ойының ұғынып болмайтын дүниенің шексіздігіне талпынуына, өмір мен өлімның аражігін шатастырған иррационалдылыққа негізделген болатын. Үшінші жағынан бұл ағымда патриотизмнен гөрі өзге әсіресе таңсық, экзотикалық елдерге тамсану басым еді. Әрине, ол кезде Освальд Шпенглердің «Закат Европы», немесе «Батыстың батуы» кітабы әлі жазыла қойған жоқ, бірақ орыс интеллигенциясы арасында өзінің Азия қаупінен қорқу негізінде туындаған панмонголизм ағымы дәуірлеген еді. Жалпы бұл терминді алғаш енгізген орыс философы Владимир Соловьев болатын. Ол 1894 жылы өзінің «Панмонголизм» деген өлеңін жазады. Онда мынандай шумақтар болатын:

Как саранча, неисчислимы                                                                                     

И ненасытны, как она,                                                                                 

Нездешней силою хранимы,                                                                             

Идут на север племена.

 

О Русь! забудь былую славу:                                                                                 

Орел двуглавый сокрушен,                                                                                     

И желтым детям на забаву                                                                           

Даны клочки твоих знамен.

Смирится в трепете и страхе,                                                                       

Кто мог завет любви забыть…                                                                             

И третий Рим лежит во прахе,                                                                           

А уж четвертому не быть.

Өзінің историясофиялық ілімінде Соловьев Еуропа өзінің даму потенциясын бітірді, енді одан өзге халықтар өзінің тарихи кегін алады, Еуропаға Шығыстан қауіп келе жатыр деген ойды айтады. Оның айтуынша бұл кек қайтару идеясы кішкене аралдардың көсемдері жапондарда туындайды. Олар алдымен Қытай мен Кореяны басып, сосын Қытайлармен бірге Еуропаны жаулайды. Ал тағы бір жұмысында ол былай дейді: «Жалпы, менің ойымша, қытайлар Еуропаны жаулап алуға жаралған. Біздің Еуропаға сіңіп кетуіміз ең биік нүктеге жеткенде олар бізді басып жаншып өзіне бағындырады». Соловьевтың бұл ойын оның досы философ Константин Леонтьев те және өзге интеллигенция да қолдайды. Осы бағыттың пайда болуы арқасында Андрей Белый Ресейдің ішікі ыдырауына арналған «Петербург» романын жазады. Онда оның бас кейіпкерінің, сенатордың фамилиясы Аблеухов және ол осы фамилияны қырғыз қайсақ ханы Аблайдан шыққан, ал Ухов деген жұрнағы кейін қосылған деп келтіреді. Және Абылайды әйел патша Анна Иоановнаның кезеңінде Ресей бодандығына кірген деп көрсетеді. Сөйтіп ол бас кейіпкерін қазақтан шыққан қылып суреттейді. Сол сияқты Александр Блок та өзінің «Да, скифы мы, да, азиаты мы» өлеңінде тіпті орыстың өзі түп негізі бойынша азиат, азиялық халық екенін мойындайды. Ал Мережковский болса өзінің әйгілі өлеңінде Еуропаны түн баласына балап, пайғамбарды тек Шығыстан күтеді. Көрдіңіз бе, Мағжанның «Пайғамбар» өлеңінің қандай қалың контекстте жазылғанын. Мұндай геосаясаттық пәлсәпаға көтерілу, еуропалық және орыс символизмінің эстетикасына еркін ену Мағжанның 1922 жылы Қазанда  және 1923 жылы Ташкентте шыққан жинақтарына тән. Осыдан бастап оның екінші кезеңі басталады.

Бірақ оның ойынша қауіп енді қытайдан емес тарихтың қалың қатпарларында жоғалған ұлы ғұнндардың ұрпағы түркі халықтарынан болады. Оның «Мен келемін, мен келемін, мен келем, Күнен туған, гүннен туған пайғамбар!» дейтіні осыған мегзейді. Бірақ Мағжанның ойынша кек алу деген жау халықты таптау өту, немесе, жойып жіберу емес. Алғашқы екпінмен ол «Күл қылайық қаласын» деп жазса, кейін «Гүл қылайық қаласын, Ұл қылайық баласын» деп өзін заматта түзеп жібереді. Бұл үзіндіде де Мағжанның орыс интеллигенциясының гуманистік үрдісінен көп үйренгені байқалады. Сонымен қатар осы өлең арқылы Мағжанның түркішілдік ағымына да қатысы көзге ұрып тұр. Және байқап қарасаңыз түркішілдік ол да гуманизмнің бір түрі. Демек ол ықылым заманнан келе жатқан дәстүр емес, модернистік ағым. Ол Еуропаның өз күнәсін мойындап, өзге ұлттарға есесін жібермеуге де, рухани жаңаша өсуіне де жол берген дархан, кең пейіл гуманистік ниетінен туындаған зор мүмкіндік. Сонымен қатар, 20 ғасырдың басында гуманизм өзінің шырқау шегіне жетіп, дағдарысқа ұшырайды.

Міне, осы уақытта символизм құдай іздеудің, гуманизмді жаңа деңгейге көтерудің жаңа түрі ретінде әйгіленеді: Ибсен, Мережковский сияқты символист-жазушыларды қызықтырған нәрселері діни ─ философиялық мәселелер, ницшелік асқан тұлға туралы, яғни өзінің шектеулі мүмкіндіктеріне қарсы шыққан адам туралы мәселе. Ғасыр ғасырға ауысып жатқан өліара шақта зиялылар абсолюттік құндылықтарды көксейді, діннің түрлі түріне ғажап әсершіл болады. Осындай ұстанымда болған символизм ағымы о дүниемен байланысты жаңартуға құмар еді. Сондықтан олар табыт құпиясына жиі үңілетін, олар үшін қиял ғажап әлемінің, мистиканың, этникалық діни нанымдардың, теософия, оккультизм, магияның маңызы арта берді. Симиволизм эстетикасы о дүниелік қиял ғажап әлеміне бойлай бере бұрын құндылық саналмаған құндылықтарға талпынды, олар – түс жору, өлімге бойлау, эзотерикалық толғаныстар, эрос пен магияның, сананың өзгертілген ахуалының және күнәһарлықтың әлемі. Ғасырдан ғасырға көшіп жатқан символитерге заманақыр, өркениеттер күйреуі идеясы да жақын еді. Ойлап қарасаңыз дүние сезінудің осындай нюанстарының барлығын Мағжан Жұмабаевтың екінші кезеңіндегі поэзиясынан табуға болады. Мысалы оның «От» деген өлеңі қазақтардың өте көне замандарда болған отқа табыну нанымына арналған. Бірақ Ахурамаздаға табынған зороастризмде ол мінәжаттың бір бөлігі ғана болса, Мағжан от бейнесін монотеистік құдай деңгейіне көтереді. Және өзін де Күннен, оттан жаралған қылып көрсетеді.

 
Күннен туған баламын,
Жарқыраймын, жанамын,
Күнге ғана бағынам!

Өзім Күнмін, өзім от,
Көзім қысық, сөзімде от,
Өзіме өзім табынам!
 
Жерде жалғыз Тәңірі от,
Оттан басқа Тәңірі жоқ!

Сонымен бірге Мағжан Отты абстрактты, қол жетпес биіктегі монотеисттік құдай сипатымен де шектемейді, ол үшін ол отты болмысымен әрбір құбылысты толтырған һәм жандандырған пантеисттік құдай. Міне, осы тәңірлік жалынымен ол адамды да құдай деңгейіне көтереді, екеуін бір біріне теңестіреді:

Мен оттанмын, от менен,
Жалынмын мен, жанамын,
Оттан туған баламын!

Бұл жолдарда әлгі символистік талаптардың ең шыңынан шығып тұрған жоқ па? Және бұл өлеңде Мағжанға символисттер талабынан шығу аз, ол оған өзі талпынса да, талпынбаса да пайғамбарлық деңгейге көтеріледі. Ал пайғамбар дегеніміз кім? Ол адам мен құдай арасындағы дәнекер. Ол бір жағынан құдайды адамға жақындатса, екінші жағынан адамды құдайға жақындатып, оның рухани өсуіне мол мүмкіндік береді. Сонымен қатар Мағжанның суреттеуінде адам мен от бірболмысты нәрсе. Ақынның бұл пайымы грек философы Гераклиттің натурфилософиясына жақын. Өзінің Табиғат туралы еңбегінің 30 фрагментінде ол былай деген еді:

Барлыққа бір бұл әлемдік тәртіпті тәңірлер мен адамдардың ешқайсысы жасаған жоқ, бірақ, ол әрқашанда мөлшерлі түрде жанып, мөлшерлі түрде сөнетін мәңгі тірі от кейпінде болған, бар және бола бермек.

Міне, Мағжанға оттың мәңгі тірілігі қымбат және әрбір адамнан да ол осындай алау мен жалынды, от болып жанып өтуді талап етеді. Мағжанның ойынша қазіргі өркениетке жылу жетіспейді, әсіресе, жан жылуы. Өйткені Батыс өркениеті жаннан бас тартып, тәнге табынуда. Бұдан ақын батыстың бас мінін көреді. Екінші жағынан бұл Ресей большевиктері жалау еткен Маркс теориясын пародиялық түрде кемсіту, ащы сынға алу. Осы мақсатта Мағжан Пайғамбар өлеңін жазады. Өлеңнін динамикасы автордың ақ пен қараны, қараңғылық пен жарықты бір біріне қарсы қоюынан туады. Бұл да таза символикалық эстетиканың көрінісі. Осы арқылы ақын батыс мәдениетін күйреген, заманақырына жеткен мәдениет деп көрсетсе, Шығыс өркениетін әлемге жаңа шуақ, Күн нұрын сыйлаушы, сөйтіп қараңғылықты жоюшы мәдениет қылып көрсетеді.

Бірақ іс жүзінде Мағжан Шығыс мәдениетінің көп жағдайда адамның жекетұлғалық болмысын сыйламайтын кертартпа мәдениет екенін түсінеді. Бұл тұрғыда оның ойынша Шығыс әлі біраз өзгеруге тиіс, өз бойындағы стихиялық күш қайратты биік мәдениетпен, философиялық сыни көзқараспен ұштастыра білуі тиіс. Міне, осыдан болар, «Мен кім?»  өлеңінде Мағжан ескілікпен қоштасып символизмге тән индивидуализм культін дәріптейді.

Мейірленсем, сегіз жұмақ қолымда,
Қаһарлансам тамұқ даяр жолымда.
Жоқ жақыным, жасағандай жалғызбын,
Мен бе иілер әлсіз адам ұлына?!        
 

Мұнда «Жоқ жақыным» дегені Шығыстың туысшылдығына, рушылдығына, ұжымшылдығына қарсы болғаны, ал «Мен бе иілер әлсіз адам ұлына?» жолынан Ницшенің ықпалы аңқып тұр. Өйткені Ницшенің ілімі бойынша адам егер оның бойында билікке жігері болмаса өте әлсіз құбылыс, сондықтан ол өзінің дәстүрге, үйреншікті нәрсеге байланған әлсіздігінен аттап өтіп, басқа биіктен көрінуге тиіс. Егер сопылық философия адамды идеализацияудан толық адам немесе ал инсан ал камил ілімін тудырса, Ницше адамды аспаннан жерге түсіріп, одан енді шынайы түрде жерден аспанға еш құдайсыз, табиғаттан тыс күштердің қолдауынсыз тек өз күшімен аспанға көтерілуін талап етеді. Егер Абай үшін бұл адамды құдайдан айыру болса, Мағжан бұл талапты оп-оңай қабылдап тұр! Өйткені:

Өзім Тәңірі, табынамын өзіме,
Сөзім Құран, бағынамын сөзіме!
Бұзушы да, түзеуші де өзіммін,
Енді, ескілік, келдің өлер кезіңе!
 

Бірақ ескілік оңайлықпен кете қоймайды екен. Оны Мағжан Кеңес үкіметі орнағаннан кейін түсінді. Оны «Тоқсанның тобы» өлеңінен байқауға болады. Бұл өлеңді көбінесе Мағжанның кеңес билігінен кешірім сұраған өлеңі деп келтіреді. Іс жүзінде бұл өлеңде қатпар қатпар астар жатыр! Ойлап қарасаңыз бұл өлең Октябрь төңкерісінен кейін орнаған қазақ даласындағы өмірге ащы сатира сияқты көрінеді. Өйткені төңкерістен бұрын аса көп болмағанмен зиялыларымыз бар болса, ұлттық тұтастыққа талпынысымыз өркендесе ендігі үкімет ұлтты қақ жарып бай-шонжарын құртып тек қана бейнеттен безеуі шыққан жаман-жәутігін ғана қалдырған екен:

Бұл жиында кімдер бар?
Ал айтайын жаттап ал.
Жалпы еңбекші зарлы бар.
Тап талтүсте таланып,
 
Тірі күйі тоналып,
Соғым болған сорлы бар

… Кеңес үкіметі тіпті әйелдің ажарын еркектің көзін тартар еркесылқымдығын жойып жібергендей:

Көйлексіз етке күн тиген,
Бейнеттен көзі кіртиген,
Шөккені шер мен ыза, зар.
 
Итаяқтан ас ішкен,
Аш ішпеген, жас ішкен,
Сауыншы сорлы қатын бар.

Сөйтіп бұл өлең Кеңес кезеңінде жазылса да, сол баяғы символизм эстетикасының ұстанымдарымен жазылған.

Жалпы, символизмнің басты бағыты о дүниелік сырға, өлімге талпыну. Мағжанда бұл үрдіс құрбан болу үрдісімен жалғасады. Егер Блоктың құрбандыққа талпынуы теоретикалық түрде болса, Мағжан сталиндік заманның мұз қарыған атмосферасында  өзінің тірі қалуының беймүмкін екенін түсінеді:

Барады үдеп бұл боран,
Жанымда жоқ тірі жан.
Тоңазыды денем де.
Адаспай дұрыс келем бе?
Қорқып жүрек ойнайды,
Көз алдыма елестеп,
Әлде нелер келеді.
 
Боранын тәңір ашпады,
Жол білінбей бастады,
Көрінген бір жарық жоқ,
Босаңсыды қара көк.
Сар далада адасып,
Суық кебін жамылып
Қалармын, кім біледі?

Сол сияқты, «Оқжетпестің қиясында» поэмасында Мағжан қазақтың соңғы ханы, өмір бойы Ресей империясымен күресіп өткен, ақыры аянышты қаза тапқан Кенесарының бейнесін жасайды. Мұнда ол оны өзінің елі үшін, елінің еркіндігі үшін өзін саналы түрде құрбандыққа қиған батыр ретінде суреттейді.

Құрбандық тақырыбы

Құрбандық тақырыбы Мағжан шығармашылығында өте үлкен тақырып. Ол оның лирикасына да, поэмаларына да тән және ақын үшін өте маңызды тағы бір тақырыппен ұштасады: ол зиялысы аз қазақ даласындағы жекетұлғалық сананың, рухани дамуға талпынудың баянсыздығы. Әрине мұнда жоғарыда айтылғандай символизм философиясының да ықпалы бар, бірақ мұндағы ең шешуші нәрсе оның өзінің осындай баянсыздыққа ұшырауы еді. Себебі ол аса таланнтты тұлға ретінде замандастарынан әлдеқайда озып кеткен еді. Сол кездегі онша отырықшы бола қоймаған қойдың соңынан ерген ел жағдайында Мағжанды «қалың елі қазағының» жете тануы мүмкін емес еді. Ол білімге, мәдениетке талпынды, бірақ олар Ресейде, Еуропада еді, сонымен қатар бұл білімге жеткен сирек қазақтар өз қандастарынан шығынып, бөлектенсе де, Еуропаға да сіңіп кетуі қиын болды. Сондықтан жалғыз жол ғана бар еді ─ еуропалық мәдениетті қазақ топырағына сіңіру. Міне, Мағжан осы жолмен мүлтіксіз жүре білген алғашқы қазақ тұлғаларының бірі және бірегейі. Ол үшін символизм тек тартымды ағым ғана болған жоқ, ол оның дүниетанымына сіңді, өзінің дербес стиліне айналды. Сондықтан болар, егер кейбір Брюсов, Бальмонт, тіпті Блок сияқты орыс символитстерінің өлеңдері кейде еріккеннің ермегі сияқты өмірден алыс боп көрінсе, Мағжан символизмді өте өміршең көзқарасқа айналдыра білді. Мысалы «Александр Блок» деген өлеңінде ол Блокты тек өзінің Прекрасная Дамасын жырлаған өмірден алыс идеалист қылып көрсетеді, ол оған бір жағынан өкініш білдірсе, екінші жағынан сүйсінеді. Өйткені Блок сүйіспешілігінің сол табандылығы арқасында тарихта қалып отыр ғой. Міне осының өзі Мағжанның символизмнің тек шәкірті болып қалмай, оның аясынан өсе келіп, кейін өзінің сара жолын сала білгенін көрсетеді.

Дандай Ысқақұлы. Шынғыс Айтматов шығармаларындағы «мәңгүрттік» мәселесі

Дандай Ысқақұлы — филология ғылымдарының докторы, профессор (Қазақстан).

Шынғыс Айтматов шығармаларындағы «мәңгүрттік» мәселесі

«Мәңгүрт» атауы қазақта бұрыннан бар. Ақыл-есі, санасы кемдеу адамдарды мәңгүрт деген. Ұлттың ұлт болып дами беруі үшін халықтың ішінен мәңгүрттердің шықпауын бабаларымыз есте жоқ ескі замандардан ойластырған. Халқына, ұлтына қызмет еткен ұл-қыздарын ұлық тұтып, ардақтап; елінен, жерінен безгендерді қарабет қылып, кейінгі ұрпақтарға небір өсиет, аңыздар  қалдырып отырған. Сондай аңыздың бірі Ә. Кекілбаевтың алпысыншы жылдары жазған «Күй» повесінде көрініс тапты. 

Кеңес империясы тұсында басқа халықтарды ұлтсыздандыру саясаты коммунизм құратын жаңа тұрпатты «совет халқын» жасауды ресми түрде мақсат тұтты. Шындығына келгенде, бұл дегеніміз, КСРО құрамына кірген 200-ден астам ұлтты орыстандыру болатын. Осындай саясаттың салдарынан империя ыдырағанда, 100-ден астам ұлт өзінің ана тілінен, рухани құндылықтарынан, ұлттық дәстүрлерінен, ұлттық болмысынан  ажырап, ұлт ретінде өмір сүруін тоқтатыпты. Мылтықсыз майданда қазақ халқы әупірім-тәңіріммен ұлт ретінде жойылып кетпегенімен де  жоғалтқаны да аз болмапты.

Тәуелсіздігімізді алып, енді ұлттық даму жолына түсеміз бе дегенімізде, ұлттық болмысымыздың біршама орыстанып кеткенін, оны қалпына келтіреміз бе деп, іске кірісе бастағанымызда,  есімізді жия алмай, батыстан  соққан жаһанданудың бет қаратпас дауылына ұшырап жатқан жайымыз бар. Бүкіл әлемді шарпыған жаһандану екпінінің қарқындылығы соншалық — ұлттық болашағымызға қатер төндіре бастады. Теңіз жағалауында  дүркін-дүркін соғып, жолындағыны жайпап тастайтын цунами  сияқты, қоғамдық дауыл — жаһандану да әлемнің ұлттық құрылымын  тоқтаусыз қиратып жатыр. «Ғаламданудың мақсаты – халықты тарихынан, дәстүрінен, әдет-ғұрпынан бездіріп, дүниеге көзқарасын өзгертіп жіберу. Ғаламдану идеологтары жас қауымды тек қарнының тоқтығын, киімінің бүтіндігін ойлайтын мәңгүрт етуді көздейді» (Р. Бердібай).

«Мәңгүрт» дегеніміз не? Жалпы қазақша «мәңгүрт» сөзі қырғызша «манг», «ман-гыроо», моңғолша «мангар», «мангуу», «мангар-т(а)», «мангуур(а)», тува тілінде «мангыр», «мангыы» деп айтылып, түркі халықтарының көпшілігінде  «ақымақ», «есуас», «тегін ұмытқан», зердесіз деген мағынаны білдіреді. Кейіннен мәңгүрттер «дамып», оның дамыған бір түрі саналатын «көзқамандар» өмірге келді. Академик Рахманқұл Бердібай «мәңгүрт» пен «көзқаманды» төмендегіше айырыпты: «мәңгүрттік пен көзқамандық — бір-бірінен айырмасы үлкен екі түрлі құбылыс. Ал көзқамандар ақыл-есі ауысқандар емес. Бұлар мектеп, университет бітірген, жоғары лауазымды қызмет атқарғандар болуы да әбден мүмкін. Кейбіреулері талай елдердің тарихы мен философиясын жатқа айтып, жаңғақша шағып беретіндер, әділдік, адам құқы, өркениет, достық, ынтымақ, бейбітшілік секілді сөздерді судай сапыратындар. Сырттай қарағанда, мінсіз шешен, сәуегейден бетер білгір, әлем тағдырын өз алақанындағыдай кесіп-пішіп, сынап-мінеп отыратындар тәрізденеді. Бірақ бұлардың жазылмайтын немесе ұзақ емдеуді қажет ететін ауруы туған халқының дәстүрін танып-білуге салғырттығы,сөз жүзінде отаншыл болып көрініп, былай шыға бере елдің қас жауларымен тіл тауып, халықтың түпкілікті мүддесін сатып жіберетіндігі, ең жаманы жұртының қадір тұтқан қымбаттарын, тәуелсіздігімізді тәрк етуді көздеп отырғандармен ауыз жаласып, соларға арқа тіреп, намысымызды таптап кететіндігі. Мәңгүрттер есінен айрылған міскіндер болса, көзқамандар — елдігімізге саналы түрде қарсы шығатын қаскүнемдер».

Тәуелсіз даму жолына түскен қазақ халқы өзінің ұлттық болмысын қалпына келтіру мақсатымен рухани жаңғыру міндетін алға қойды. Бұл жолдың бағыты «Әжептәуір жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты – сол ұлттық кодыңды сақтай білу. Онсыз жаңғыру дегеніңіздің құр жаңғырыққа айналуы оп-оңай. Бірақ, ұлттық кодымды сақтаймын деп бойыңдағы жақсы мен жаманның бәрін, яғни болашаққа сенімді нығайтып, алға бастайтын қасиеттерді де, кежегесі кері тартып тұратын, аяқтан шалатын әдеттерді де ұлттық сананың аясында сүрлеп қоюға болмайтыны айдан анық. Жаңғыру атаулы бұрынғыдай тарихи тәжірибе мен ұлттық дәстүрлерге шекеден қарамауға тиіс. Керісінше, замана сынынан сүрінбей өткен озық дәстүрлерді табысты жаңғырудың маңызды алғышарттарына айналдыра білу қажет. Егер жаңғыру елдің ұлттық-рухани тамырынан нәр ала алмаса, ол адасуға бастайды» (Н. Назарбаев)-болып отыр.

Көркем әдебиет — мүмкіндігі мол идеологиялық қару. Кезінде кеңес өкіметінің КСРО халықтарын мәңгүрттендіруге бағытталған саясатын озық ойлы зиялылар, соның ішінде ұлттық қаламгерлер қабылдай бермеді. Ұлттардың болашағына қауіп төндіре бастаған қатерлі саясатқа қарсы ашық күреске шығуға мүмкіндіктің жоқтығынан  да жазушылар енді қаламның құдіретін пайдалана білді. Кеңестік идеологияның барынша салтанат құрып тұрған кездің өзінде-ақ қырғыздың атақты жазушысы Шыңғыс Айтматов осы тақырыпқа батыл барып, шығармашылық, азаматтық ерлік жасады.

Ш. Айтматовтың «Боранды бекет» (1980) романында қоғамдағы аса қауіпті құбылыстың бірі мәңгүрттік  мәселесін, яғни  адамзат баласы сана-сезімінің құлдырап, рухани катаклизмге ұшырай бастағандығын көтерді. Жазушы жарық дүниеге алып келген өз анасын атып өлтірген қазақ аңызындағы  мәңгүрттік көрінісін суреттей отырып, осы бір жеке адамның басындағы  трагедияның жаңа дәуірде бүтіндей бір ұлттың өзінің тілін, тегін,  дінін ұмыта бастаған  жалпы  қоғамдық, ұлттық трагедияға айналып бара жатқанына жұртшылық назарын аударды.

Есіңізде болса, «Боранды Бекет» романы

     «Тандыры кепкен өзектер мен тақыр жыралардан қу құлқынға талғау табу үшін зор шыдам керек. Біресе ін қазғыш мақұлықтың шиыр-шимай шалағай ізін кесіп, біресе саршұнақтың інін апыл-ғұпыл қазып, енді бірде жыраның тұмсығына тығылып қалған атжалман алаңқайға секіріп шықса мүлт жібермей бас салмақшы болып зарыға аңдып, кәкір-шүкір аулап ақсиған аш түлкі бүлкіл жортақпен алыстан көрінген темір жолға қасара жақындап келе жатты. 

       Даланы қақ жарып, ұзыннан-ұзақ бозамықтана жонданып жатқан шойын жол аш түлкіні әрі ынтықтырып, әрі үрейлендіргендей. Жерге жел ықтырған ащы кермек түтінін будақтатып, әудем жерді дүрсілдетіп, дүр сілкіндіріп иә шығысқа, иә батысқа қарай пойыздар зулап өтіп жатыр» (Ш. Айтматов. Боранды Бекет. Алматы, «Жалын», 1986, 7-бет)-деген жолармен басталатын.   

      Бұл жолдар — ХХ ғасырдың екінші жарымындағы экологияға ұшыраған қазақ даласының көрінісі. Ойлы оқырманды осы жолдардың өзі-ақ романның идеялық-көркемдік тереңіне қарай тарта түсетіндігін байқаймыз. Бір жағынан, экологияға ұшырап, «тандыры кепкен» қазақтың сары даласын, онда жортқан атжалман мен түлкіні көрсек, екінші жағынан сол даланың тыныштығын бұзып, даланы қақ жарып жатқан шойын жолды, онымен шығысқа, батысқа қарай зулап жатқан пойыздарды көреміз. «Даланы қақ жарып, ұзыннан-ұзақ бозамықтана жонданып жатқан шойын жол аш түлкіні әрі ынтықтырып, әрі үрейлендіргендей» деген бір ғана сөйлемнің өзі оқырманын түпсіз ойларға жетелейді. Бұл жерде ғылым мен техниканың жетістігі саналатын темір жолдың қазақ даласына әкелген экологиялық зардабы анық көрінеді…

Романда экологияға ұрынып жатқан табиғаттың, адам баласының жай-күйін суреттей отырып, жалпы адамзаттың болашақ тағдыры туралы проблема көтерілген. Оқиға бас кейіпкер Едігенің темір жолда бірге істейтін досы Қазанғаптың дүниеден өтуінен өріс алады. Суық хабарды естіген Едігені  көп ойландырған, толғандырған  — қазаның өзі ғана емес, Қазанғаптай ұл да, қыз да өсірген ардагер азаматтың  демі үзілер шақта жанында аузына су тамызып, басын сүйеп, бетін жабар жан болмай, қаңыраған бос үйде жан тапсыруы.

«-Ақыр соңы сол болды бишараның. Қандай асыл еді десеңізші! Ақырында жүзін жабатын адам да болмай қалды қасында,-деп назаланды Үкібала жылап отырып. — Мұндай болар деп ойлап па едік! Ақырында,-деп барып «ит өліміндей болды» демекші еді, онсыз да түсінікті болған соң, соңғы сөзді аузынан шығармай жұтып қалды» (Ш. Айтматов. Боранды бекет (Ғасырдан да ұзақ күн). Орыс тілінен аударған Ш. Мұртазаев. Алматы, «Жалын», 1986,  11-бет).Едіге іштей егіліп, ер азаматтың «ит өлімімен» дүниеден өтуі күйзеліске түсіреді Осы оқиға Едігенің роман бойындағы барлық қимыл — әрекеті мен ойына қозғаушы болады.

Едігенің еш кедергіге қарамай, өз досы Қазанғапты «Ана-Бейітке» жеткізуді мақсат етуі — оның адамгершілік сана-сезімінің  табиғи көрінісі. Автордың бейнелеуінде өмірдің қазығы — Едігелер. Олар үшін өткен тарих,  бүгінгі күн, болашақ — біртұтас. Бұлар — бірінен-бірі өрбіген, бірінсіз-бірі жоқ даму кезеңдері. Оны үзбейтін, өмір отын сөндірмейтін, тарихты жалғастыратын  — осы Едіге секілді бүгінгі күннің абзал жандары. Қарапайым еңбек адамы Едігенің бір күні — ғасырға бергісіз. Едігенің бейнесі, оның бастан кешірген оқиғаларды еске алуы  арқылы суреткер өткенді, бүгінді, болашақты біртұтас күйінде бере алған. Ұлттық сана-сезімі жоғары бас кейіпкер нағыз гуманист, адамгершілігі биік азамат бейнесінде көрінеді. Жазушының ойынша, адамзат қоғамын адам ретінде сақтап тұрған — Едігелер. Романда Едігеге қарама-қарсы сомдалған бейне — Қазанғаптың жалғыз ұлы Сәбитжан. Сәбитжан — рухани мәңгүрт жан.

Мәңгүрт  ұғымын алпысыншы жылдары көркем әдебиетте бірінші болып бейнелеген — белгілі қазақ жазушысы Әбіш Кекілбаев. Әбіштің мәңгүрті — Маңғыстаудағы көрші жатқан екі ел қазақтар мен түрікмендер арасындағы шапқыншылықтар кезіндегі қазақ тұтқындар. Қолға түскен тұтқындардың алдымен, шашын тықырлап алып, сол жалтыр басқа ақ тайлақтың жас терісін шешілместей етіп, кигізеді: «Әлі ылғалы бойындағы жып-жылы тері жаңа ғана шашы алынған жалтыр басқа жабыса кетті. Тұтқын балалар мұның не екеніне түсіне алмай,  айналасына әлі алақтап отыр. Қолдары жып-жып еткен мосқал еркектер терінің жиегін шыр айнала бүрмелеп қойған көн тартпаны шірене тартып, сықситып таңып тастады. Жаңа ғана дені жайылып отырған бастар қайтадан зіл тартты. Жылы тері шекелерін солқылдатып сорып ала жөнелді» (Ә. Кекілбаев. Дала балладалары. 1 том, 2001, Алматы, 206-бет).

Әбіштің мәңгүрттері дұшпандардың қолымен зорлықпен жасалынып, азапталынады: «Кенет тұтқын балалардың бірі артындағы тұтқынның кеудесіне екі шекесін алма кезек ұрғылап, шыңғырып жіберді. Ақ тайлақтың терісі күнге күйіп, тырысып барады. Қаудырап кеуіп бара жатқан түйенің көні бас сүйекті сытырлатып шаға түсті. Қазір-ақ ұн қылып уатып жіберетіндей. Басқа тұтқындар да бебеулей бастады… Алты тұтқын айдалада ауыз жаппай сарнап келеді.

Олар бір апта бойы осылай зар илеп, шыңғырды да жүрді. Сосын бастарына шаш шықты, ол түйенің көнінен өте алмай, қайтадан бастың құйқасын тесіп, кері өсті. Алты тұтқын елі қайда, жері қайда екенін білмейтін мәңгүртке айналды. жүре-жүре тілден де айрылды. Түйемен бірге өреді, түйемен бірге келеді» (сонда).

Ал, Ш. Айтматов «мәңгүрт» ұғымына мүлдем жаңаша қырынан келген. Шыңғыстың — мәңгүрттері Әбіштің мәңгүрттері сияқты мәң, есуас, ақылы кем емес, керісінше, бұл өмірде білмейтін бәлесі, оқымаған нәрсесі жоқ, бірақ дүниетанымы басқа, өзін өзгелерден, өз ұлтынан жоғары қойып, артық санайтындар, өз ұлтынан жерінгендер. Оған қауіпті қоғамдық құбылыс ретінде  ерекше мән беріп, күллі адамзат баласын шошындыратын, рухани дамуына тоскауыл болатын алапат күш ретінде танытты. Әбіштің есі дұрыс емес   тұтқын мәңгүрті  ата-бабасын біле тұра білгісі келмейтін, кешегісі мен бүгінгісі, болашағы туралы ойланбайтын, ойланса да білгісі келмейтін, менсінбейтін  рухани мәңгүрттік жанында — айналайын. «Күйшідегі» мәңгүрттер біріншіден, санаулы ғана (алтау), екіншіден, оларды күштеп мәңгүрт қылса, үшіншіден, мәңгүрттіктен мәңгүрттердің өздері ғана зардап шегеді.  Ал қырғыз жазушысының шығармасында мәңгүрттіктің көрінісі жиілей бастап, зардабы оның өзіне ғана емес, өзгелерге, қоғамға тиіп, болашаққа қауіп төндіре бастағандығы бейнеленеді. Ең бастысы, жаңа заманның рухани мәңгүрттері  қоғамның өз ішінде пайда болып, өсіп-өнуде. Бір қызығы — халық өзін өрге сүйрейтін ұлт көшбасшыларын дайындаумен бірге сол қоғамның ұлттық дамуына кедергі келтіретін мәңгүрттерді де шығарып жатыр.

   Өткенді ұмытқан адам — мәңгүрт. Мәңгүрттік — адам санасындағы аса бір келеңсіз құбылыс. Бұл Едіге мен Қазанғаптың баласы Сәбитжанды салыстырудан анық көрінеді. Едіге — досына адал. Қазанғаптың өтініші бойынша, оны Ана-бейіткежерлемекші. Сәбитжан оған қарсы, қайдағы бір ертегі бейітке апару, ол үшін — ақылға сыйымсыз. Ол жерлеуді тездетіп, қалаға қайтуға асық. Әке өсиеті оны көп қинай қоймайды.  Осы сәтте Едігенің көз алдына анасын атқан Мәңгүрт елестейді.  Иә, Сәбитжандар — аңыздағы мәңгүрттің бүгінгі күнгі көрінісі.

      Едіге Қазанғапты арулап көмгеннен кейін, Ана-бейітті тегістеп, оның орнына космодром салатынын естіп, оны  қайткенде де сақтап қалу үшін көзі ашық, оқыған, қалада қызмет ететін оның ұлы  Сәбитжаннан көмектесуді өтінеді. Оған Сәбитжан былай деп жауап қайтарады:

       -Оның бәрі ерте-ерте, ертедегі, ешкі жүні бөртедегі ертек қой, Едеке, түсінсеңші. Бұл арада қазір әлемдік, космостық мәселелер шешіліп жатыр. Ал біз барып әлде бір зират туралы аңыз айтқанымыз жараспайды ғой. Кімге керек ол? Олар үшін ол дегенің — тіфу!  Әрі десе, бізді олай қарай өткізбейді де».

       Әрине, Сәбитжан сөзіңде шындық бар. Бірақ мәселе оның бұл іске жүрдім-бардым  қарауында,   өткен  тарихқа  немқұрайдылығында  жатыр   Оқыған, сауатты Сәбитжанның санасы қарапайым Едігеден көп төмен. Бұл жерде өмірдегі  кісілік пен білім қайшылығы көрінген. Бұрын  Едіге Сәбитжанды қылықтарына қарап, жоғары оқу орнын бітірсе де онша дұрыс адам болмаған екен деген күдігі болса, енді Сәбитжан туралы пікірі расқа  айналды. «Мәңгүртсің сен! Нағыз мәңгүрттің өзісің! — деп, ашына күбірледі Едіге Сәбитжанды әрі аяп, әрі … жек көріп».

Әкесін өтініші бойынша, алыстағы ата-баба зираты Ана-Бейітке жерлеу ұйғарымына қарсы болған Сәбитжанға ұзынтұра Еділбай сәтін тауып, оңашада:

«-Ал Сәбитжан әңгіме былай: бұл жарық дүниеде әкеңнің Боранды Едіге сияқты досы барына шүкір деп, құдайға мың да бір құлдық қыл, білдің бе? Марқұмды ақ жуып, арулап қоюға кесір етпе, білдің бе? Ал асығады екенсің, жолың әне, біз сені ұстамаймыз. Сен үшін әкеңнің мүрдесіне бір уыс топырақты мен-ақ сала саламын.

Әке менікі, не істеуді өзім білемін, -деп, Сәбитжан қоқиланып келе жатыр еді. Еділбай, оны шорт үзіп:

-Әке сенікі-ау, ал сен өзің кім екеніңді біле алмай сандалып тұрсың ғой!» (сонда, 32-бет).

Романда Сәбитжаннан басқа кейіпкерлердің іс-қимылдарынан да мәңгүрттіктің белгілерін байқауға болады Өз қара бастарының қамын күйттейтін кейбіреулер романның әр жерінде шаң беріп отырады. Қазанғаптың қазасын естіген диспетчер Шәймерден көңіл айтудың ырымын жасайды. Бұның көңіл айтқан түрін көріп, Едіге қатты налиды: «Әй, мисыз хайуан-ай — деді ішінен -қаза жөнінде дұрыс айта алмайды».

Шәймерден — өлікті сыйлаудың не екенін білмейтін мәңгүрт. Жұмысын ауыстыруды сұраған Едігеге

« — Оу, айналайын, Едеке, сен әлгі нетіп, менің басымды қатырма нетіп. Өлсе — өлді, нетіп. Менің сені алмастыра қоятын адамдарым жоқ. Өліктің жанында нетіп отырамын дегенің не, Едеке? Сен жанында отырғаннан өлген адам тірілмейді ғой, деп ойлаймын, нетіп…» (сонда,  18-бет).

Диспетчер Шәймерден,  Таңсықбаев секілді безбүйректерге Едіге сынды ер былайша үн қатады: «Бұл жұрт не болып барады. Бұлар үшін өлімнен басқаның бәрі қадірлі. Бұлар өлімді сыйламаса, тіршіліктің қадірін қайдан білсін. Бұлар қалай, не үшін өмір сүріп жүр өзі? Өмірдің мәні не сонда бұлар үшін?». Едігенің «Бұл жұрт не болып барады» деген бір ауыз сөзі күллі адам баласына қарай ағынан жарыла айтылып, бүгінгі қоғам туралы ойлануға шақырып тұрғандай. 

Кезінде сырлас досы болған Әбутәліп мұғалімді халық аузындағы аңыздарды жинағаны үшін жау атандырғандар да — Сәбитжан секілді мәңгүрттер. Мәңгүрт ұлының қолынан қаза тапқан Найман-Ана туралы аңызды жиып-тергені үшін жазғыру — мәңгүрттіктің нағыз көрінісі. Құттыбаев Әбутәліпті тексеруге келгендер халық санасындағы ғажап аңызды тыңдағысы келмейді. 

Романда ғылыми-техникалық прогресс пен рухани даму арасындағы қайшылық барынша көркем көрінген. Білім-ғылымның жетістіктері адамзат болашағына қызмет атқара бастады. Адам баласы ғасырлар бойы жиған-тергенінің, көргенінің, білгенінің барлығын тек жасампаздыққа, гуманистік мұраттарға сай жұмсаса, мәңгүрт туралы ұғым да, аңыздар да болмас еді. Білім мен адамгершілік қасиеттер алшақтығы болмаса, Сәбитжан секілді бозөкпелер де жер басып жүрмес еді.

Жалпы, мәңгүрттік екі түрлі  болады. Біріншісі — жаугершілік замандағы мәңгүрттік. Мұнда адамды күшпен, зорлықпен адами ойлау-зердесінен айырып, жазалап, құлақкесті құл қылады. Екінші бір түрі — қазіргі жаһандану заманындағы рухани мәңгүрттік. Сәбитжан мен аңыздағы мәңгүрт — осының айғағы. Бірінде мәңгүрттік күшпен орындалса, екіншісі айла-амал арқылы халықтың ділін, дінін, тілін ұмыттырып, нағыз мәңгүртке айналдырған. Екеуінде де мәңгүрт осыны жүзеге асырып отырғандарға құл болады. Ш.Айтматов өз заманының қыспағына қарамастан, сөз құдіретін түсінетін халқына адамзат тағдырындағы аса қауіпті өзекті  мәселені көркемдікпен жеткізе білген.

Шыңғыстың «Кассандро таңбасы» жарыққа шыққанан кейін роман жайлы түрлі көзқарастар да ортаға түсті.  Шығарманы өте жоғары бағалаумен бірге «осы қалай екен» деген бағыттағы пікірлер де көрінді. Мысалы, «Қазақ әдебиеті» газетінде Ә.Меңдеке мынадай пікір білдірді:

«…Ойы да — тұңғиық. Тереңнен алып, түпкірлеп танытатын жалпыадамзатгық, жалпыәлемдік проблемалары да жұтынып тұр. Сурет те мол (мәселен, мұхиттың төсінде бірінің артынан бірі жылжи жүзіп бара жатқан киттерді көк жүзіндегі тырналарға теңеуі — қандай үйлесімді, өтімді!). Романдағы оқиғалар да ширатқан қыл шылбырындай шиыршық атады. Бірақ, бәрібір… бірдеме жетпейтін сияқты. Әлдене…

Әрі ойлап, бері ойлап, әрі оқып, бері оқып, ақыры тапқан да сияқтандым. Ұлттық топырақ, Ұлттық иіс, Ұлттық тұщыным жетпейді екен. Қырғыздың «Манасынан», Шыңғыс Айтматовтың өзінің «Қош, Гүлсарысынан», «Теңіз жағалай жүгірген Тарғыл төбетінен», «Ақ кемесінен», «Ғасырдан да үзақ күнінен» есіп тұратын және сол арқылы жаныңа жылулық дарытып, сезіміңе — сүйесін, сараңа — демесін бола алатын ұлттық исінім мен ұлттық түйсінім жетпейді екен…

        Не нәрсенің де өзегі болады: жердің өзегі, жанның өзегі, тәннің өзегі және, т.т. Жалпы адамзаттық, жалпыәлемдік, халықаралық, құрлықаралық игіліктердің өзегі — ұлттық құндылықтар. Демек, ұлттықтан ешуақытта ажырауға да, алыстауға да, кетуге де болмайды» («Қазақ әдебиеті», 26.05.2000).

Бүған    қарама-қарсы   Р. Рахманалиевтің  пікіріне     де   назар аударайық: 

«Шыңғыстың романын оқып шыққаннан соң, менің көз алдыма мынадай сурет елестеді. Басында айыр қалпағы бар қырғыздың бір шоң ақсақалы, тек қырғыз халқының ғана емес, исі түркінің бар игі қасиетін бойына жинақтаған әулие қарт биіктен Еуропа мен Американың өркениетіне әбден барлап қарап алып, сонан кейін: «Ау, туғандар-ау, бұларың не? Өздерің орнатқан өркениет өздеріңнің түбіңе жететін болыпты ғой? Мейірімді тазаны тақыр жұтатып, қатыгездік атаулыны ашыған қамырдай асқындырып, минут сайын мың бір бәлені өрбітіп-өршітіп отырған мұндай өркениет кімге керек? Кімге дәрі? Аулақ! Аулақ! Ұрпағым мен нәсілімнен аулақ!» деп жаны түршіге айтып тұрғаңдай боп керінеді. Менің көз аддыма елестеген осы сурет-романның қосалқы көмбесі, қосалқы дауысы» («Әлем әдебиеті», 2008, №2).

Біздіңше, романның екі жақ қырынан келген екі пікір де  — дұрыс. Бұл жерде Ә. Меңдеке әдебиет — өнер, өнер міндетті түрде ұлттық сыпатта болады, сондықтан да онда ұлттық болмыстың бейнеленуі заңдылық тұрғысынан келсе, Р. Рахманалиев мәселеге жазушы халықтың көзі, құлағы, сезімі жағынан келіп, адамзаттың болашағына қауіп төндіре бастаған ғасыр алапатын өнер тілімен ескертіп жатқандығына, яғни романда көтерілген әлеуметтік мәселеге  баса назар аударып жатқан сияқты.

Романда  адамзат қоғамы үшін аса маңызды үлкен мәселе көтерілген. Ол — ғылымның жалпы қоғамға, халыққа қызмет етіп, дұрыс жолда дамуы. Өкінішке орай, ғылым мен техниканың жетістіктерін түрлі айла-амалдармен халықты бағынышты ұстау, керек десеңіз, күш қолданып, қырып-жою құралына айналдыруы да өмір шындығына айналып отыр. Тіпті, ғылымның осылайша теріс бағытта дамуы жер бетіндегі тіршілік атаулыға қауіп төндіре бастады. Міне, осы сияқты жалпы әлемдік қауіпті проблемаларды дер кезінде көп болып шешуге Шыңғыс өткен ғасырдың өзінде-ақ шақырған.

Шындығында да, бұл роман  жазушы ғана емес, «Адамзаттың  Айтматовы атанған  қоғам қайраткері, ұлы қырғыз Шыңғыстың қоғамдық дамудың батыстық үлгісіне берген бағасы іспеттес. Романның бас кейіпкерінде Отан жоқ; ұлтсыз. Оның тұрағы — ғарыш; космостық орбита станциясында өмір сүретін ғарышкер ғалым. Ұзақ жылдар бойы жасанды адамдарды дүниеге әкелуді зерттеген ғалым Жер-Анаға қайтудан үзілді-кесілді бас тартады. Өз кінәсінен арылып-тазару үшін осылайша ғарыш тақуасына айналады. Сондықтан да оны мазалаған мәселе — ауыл-үйдің әңгімесі емес, жұмыр жердің, адамзаттың тағдыры.

      Мәселеге осы тұрғыдан келгенде,  Ш.Айтматовтың «Кассандро таңбасы» романындағы көркем шындықтың ойлы көзді оқырманға айтары көп. Адамның адам болып қалуы үшін қазіргі заман ұсынып отырған адам экологиясын, табиғат экологиясын дұрыс шешудің өмірлік маңызы артып отыр.  Шыңғыс бұл романында өркениет, ұлтсыздану, космополитизм мәселелеріне ғылым мен техниканың дамуы призмасынан көз жіберіп, адамзат қоғамы қайда барады, бұл бағыт апарып орға жықпай ма, адамзат қоғамы дұрыс жолда дамуы үшін не істеуіміз керек деген сауалдар төңірегінде ой қозғайды. Қалай болса да адамзат баласын адами болмысынан айрылып қалмауға шақырады.

   Романның бас кейіпкері Филофей  (өз есімі Андрей Крылцов) жөргектегі сәби кезінен жетім балалар үйінде тәрбиеленген; өзінің әке-шешесінің кім екенін білмейді. Өмір бойы «Менің әкем кім, шешем қайда екен?» деген сұрақтарға жауап іздейді. Өзінің кім екенін білгісі келеді. Романның соңғы бөлігіндегі Филофейдің күнделігінде жазушының негізгі идеялары ашық көрінеді. Ғалым өзінің тағдырын жасанды жолмен әкелген адамдарының тағдырымен ұқсас екендігін біледі:

     «Ведь фактически я и был иксродом, пусть и естественно рожденным, но именно таким, без рода, без племени, несгибаемым, невозмутимым, если не сказать — бессердечным в своих поступках, прославовшим жестким специалистом своего дела, человеком, не распылявшим своих способностей и времени ни на что другое, кроме целенаправленной деятельности. Судя по всему, партийных идеологов именно это и устраивало, именно такими им хотелось видеть настоящих иксродов. Я был подобием иксрода по воле судьбы. Хоть и не говорилось об этом в открытую, но я неволыю представал в качестве живого примера, в некотором роде прообразом… Я понимал это…» [Ч. Айтматов. Тавро Кассандры. Москва, ЭКСМО, 1995, 199-6].

Жасанды жолмеп дүниеге келгендерді белгілі тегі, ата-анасы жоқ болғандықтан «Икстектілер» деп атайды. Ал «икстектілер» не үшін жасалуда, неге аса қажет болып отыр? Бұған жауап күнделікте төмендегіше беріліпті:

«Но все дело в том, что рождающих в результате этого человек -назовем его иксрод — личность анонимная, это ничейный, искусственно выведенный субъект, я так понимаю… Ведь феномен иксродов удивительно много обещающий в политическом плане. Это будет именно та пробивная сила, которая, в отличие от нас, без оглядки, без страха и сомнений будет бороться за победу коммунизма во всем мире. Семья и прочие родственные отношения как архаичные институты старого мира насилия будут сброшены на свалку истории именно иксродами» [сонда, 196-бет].

«Разговор наш был абсолютно прямым, откровенным, без всяких условностей. Он утверждал, что наступят времена, когда инкубаторство не только станет легальным, но более того, этот тип леторождения окажется наиболее предпочтительным. И тогда понятия «Мать», «Отец» вообще уйдут в область преданий или будут иметь чисто условное значение» [сонда, 203-бет].

Бұл жерде автор адамзат қоғамының дұрыс жолда дамуы үшін табиғаттың заңдарын, адамзаттық құндылықтарды  сақтаудың маңыздылығына назар аударады.

Шығармадан келтірілген бұл мысалдар «Боранды бекет» романындағы «мәңгүрт» те, «Кассандро таңбасы» романындағы «Икстектілер» де, «Құз басындағы аңшының зары» кітабында сөз болған «зомбилер» де адамзат баласы жасай алмайтын, жүрегі дауалап, қолы бармайтын қандай істі болмасын тексіздіктен, туыс-бауырды білмейтіндіктен, жалғыздықтан, адамға тән отбасы, ата-ана, бауыр жайында ой-сезімдердің болмауынан селт етпестен іске асыра алатындығын көрсетеді. Жазушы бұл романында да тексіздіктің қандай апат әкелетіні туралы бұрынғы «Ақ кеме», «Боранды бекет» шығармаларында көрсеткенінен де әрі тереңдетіп, кеңінен айтып отыр.

Ш.Айтматовтың халық назарын аударып отырған келеңсіз құбылыстардың өріс алғаны соншалық — ол бір елдің, немесе бір аймақтың ауқымынан әлдеқашан шығып кеткен;  ол проблемаларды шешуге бір, не болмаса  бірнеше мемлекеттің қайрат қылуға шамасы келмейді; сондықтан да оны бүкіл адамзаттьң қатысуымен ауыздықтай алады. Жаһандану барысында қауіп-катердің терроризм, есірткі бизнесі, миграция, экология сияқты жаңа түрлері  пайда болып, әлемдік сыпат ала бастады. Ең бастысы ғаламдасу барысында халықаралық қатынастар ушыға түсіп, жер-жерлерде соғыс ошақтары лапылдай бастады. Жаһанданудың бет алысының қауіпті бола бастағаны соншалық — әлем қазір үшінші дүниежүзілік соғыстың сәл-ақ алдында тұр.

Әлемді қаулаған өрттей жапырып келе жатқан жаһандануға ұлттың, ұлттық тілдің, ұлттық құндылықтардың, діннің, жан-жақты дамыған адамның, қоғамның керегі жоқ. Оған  керегі — тілін, ділін, дінін білмейтін, рухынан айрылған, ұлттық тамыры жоқ мәңгүрт, тобыр. Қазіргі қазақ қауымының да қас жауы осы мәңгүрттер, яғни іштен шыққан шұбар жыландар болып отыр. Шыңғыстың ұлылығы осы бір алапаттың әлемге қауіп төндіретінін өткен ғасырдың өзінде-ақ көрегендікпен көре біріп, адамзат баласын ескетуінде жатыр.

Шыңғыс Айтматовтың күллі шығармасының идеялық өзегі,  айтар өсиеті — «Мәңгүрт болмаңдар!» болғандығына көзіңіз жетеді. «Боранды бекет» романының

«Едіге бір бүйірден ақ құс көргендей болды. Бұл баяғыда өзінің мәңгүрт ұлының садағының оғы тиіп, түйеден құлап бара жатқанда, Найман-Ананың ақ жаулығынан пайда болған ақ құс еді… Әлгі құс Едігемен қатарласа ұшып бара жатып, ақыр заманның арқыраған, күркіреген күшті даусының арасынан айқайлап: 

-Кімнің баласысың? Атың кім сенің? Өзіңнің атыңды есіңе түсір! Сенің әкең — Дөненбай, Дөненбай, Дөненбай, Дөненбай, Дөненбай…-деп, шырылдап бара жатты» (Ш. Айтматов. Боранды бекет (Ғасырдан да ұзақ күн). Орыс тілінен аударған Ш. Мұртазаев. Алматы, «Жалын», 1986,  300-бет)-деген символикалық мағынасы терең сөзбен салынған көркем көрініспен аяқталуының өзі ойлы оқырманды өмірдің мәні жайлы терең ойларға жетелейтіні анық.

Иә, Шыңғыс Айтматовтың қай шығармасын оқысаңыз да Найман -Ананың ақ жаулығынан пайда болған ақ құс:

— Атың кім сенің?  Әкеңнің атын ұмытпа! Анаңның атын ұмытпа! Еліңді ұмытпа! Жеріңді ұмытпа! Мәңгүрттіктен сақтаныңдар!  Өйткені, дүниені бүлдіретіндер де, бұзатындар да — мәңгүрттер. Сен адамсың. Сен адам болып қалуға тиіссің-деп, бебеулеп, құлағыңа құя беретін сияқты.

 

Мария Арынова. Бала патша (Антуан де Сент-Экзюпери)

XI

 

Екінші планетаны бір даңғой адам мекендейді екен. Өзі қызық, алыстан бала патшаны көзі шалып қалды да, айғай салды:

— Ә! Бәсе! Айттым ғой! Келе жатыр! Маған бас иетін адам бар демеп пе едім, дәл соның өзі!

Даңғойлар үшін өзінен басқаның бәрі оған бас иіп, тағзым ететіндер болып саналады.

— Сәлеметсіз бе, — деп амандасты бала патша әлгі кісімен. Қалпағыңыз қандай қызық!

— Бұл қалпақты сен сияқты тағзым етіп келгендермен амандасу үшін әдейі киіп алғам. Келген ел  у-шу болып, мені қаумалаған кезде қалпағымды былай көтеріп қоямын. Алайда, осы жерден тірі пенде өтпейді, неге екенін?!

— Ә,солай ма? — деді түкке түсінбеген бала патша.

— Екі алақаныңды шапалақташы, — деді даңғой мазасы кетіп.

Бала патша екі алақанымен қол соғып,шапалақ ұрды. Мәз болған даңғой ақырындап қалпағын көтеріп амандасты.

Бұл енді өзі алдында ғана болған патшадан қарағанда әлдеқайда қызық сияқты деп ойлады бала патша. Сондықтан тағы да қол шапалақтап жіберді. Дәл осы сәтті күтіп тұрған даңғой да қайтадан қалпағын сәл көтеріп, амандасты.

Осылайша бір-біріне  қайта-қайта тағзым ету жалғаса беретін түрі бар. Бес минуттан соң бала патша мына әуре ойыннан жалықты да, даңғойдан:

— Қалпағыңыз басыңыздан ұшып кету үшін не істеу керек? — деп сұрады.

Өкінішке орай, даңғой мұның сөзіне құлақ асатын емес.Жалпы, даңғойларды аспанға шығарып мақтасаң ғана масаттанып тыңдайды. Әйтпесе, тыңдамайды,сөзіңізге құлақ аспайды да. Оған дәмеленбей — ақ қойыңыз.

— Сен маған соншалықты көп тағзым еттім деп есептейсің бе? — деп сұрады даңғой баладан.

— Тағзым ету деген не? — деп сұрады бала патша.

— Ойбай —ау, тағзым ету деген осы планетадағы ең сұлу, ең бай, ең үлде мен бүлдеге оранған  ақылды адам екенімді сенің мойындауың.

— Бірақ, сенің планетаңда өзіңнен басқа тірі жан жоқ қой!

— Оны қайтесің? Мен бір жасап қалайын.Маған тағзым ете берші!

— Жарайды, мен саған тағзым еттім дейік. Бала патша иығын қиқаң еткізіп, таңданысын жасыра алмады. Сонда сен не табасың? Не мақсатыңа жетесің?

Бала патша бұл жерден  тезірек кетуге асықты. Кідірместен жүріп те кетті.

«Осы үлкен кісілер сондай қызық өздері», — деді ішінен ол саяхатын жалғастырып.

 

XII

 

Келесі планетаның иесі ішімдікке өте құмар адам екен. Бала патша мұнда көп бөгелмеді, бірақ, ол мына көріністен кейін қатты ойланып қалды.

Ішкіш кісінің бір жағында бос бөтелкелер, екінші жағында әлі ашылмаған, іші шарапқа шүпілдеп толып тұрған бөтелкелер тізіліп тұр. Дәл ортасына өзі жайғасып алған.Тып-тыныш.

— Мұнда не істеп отырсың? — деп сұрады бала әлгі адамнан.

— Ішіп отырмын, — деді ішкіш түнерген қалпы.

— Ал, неге ішесің? — деп сұрады бала патша.

— Бәрін ұмыту үшін, — деп жауап берді ішкіш.

— Нені ұмыту үшін? — деп сұрады бала патша оған жаны ашып.

— Өзімнің ұятымды ұмыту үшін ішем, — деп жауап берді ол мойнын   салбыратып.

— Ол қандай ұят? Ұятың болса неге ішесің онда? — деді бала патша қалай да бірқол ұшын созғысы келіп.

— Ішу дегеннен ұялам! — деді ішкіш әңгіме бітті дегендей мүлгіген қалпына қайта оралып.

Бала патша ойланған қалпы қарайламастан  қайтадан жолға түсті.

«Осы үлкен кісілер қандай қызық өздері», — деп тағы ішінен қайталады.

 

 

XIII

 

Сонымен, төртінші планетаға да келіп жеттік. Бұл жердің иесі бизнесмен кісі екен. Ол кісінің жұмысына берілгендігі соншалық, бала патша келгенде тіпті басын да көтермеді.

— Сәлеметсіз бе, — деді бала, сигаретіңіз өшіп қалыпты.

— Үшке екіні қоссаң, болады — бес. Беске жетіні қоссаң, болады — он екі. Он екіге үшті қоссаң, болады он бес.Он беске жетіні қоссаң, болады — жиырма екі. Жиырма екіге алтыны қоссаң, болады — жиырма сегіз. Сигаретімді қайта түтетуге уақыт жоқ. Жиырма алтыға бесті қоссаң, болады отыз бір. Уф! Сонымен, бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір.

— Бес жүз миллион деп нені айтып отырсыз?

— Әй, сен әлі осындамысың? Неғып жүрсің? Бес жүз миллион дедім …ол не еді өзі… есіме түспей тұр. Менің жұмысым басымнан асады,шырағым! Мен жұмысқа берілген адаммын, анау — мынау әңгіме айтатын уақытым жоқ! Екіге бесті қоссаң болады — жеті…

— Бес жүз миллион деп нені айтып тұрсыз? — деп қоймады бала патша. Ол біреуге сұрақ қойса, жауап алмай қоймайтын әдетіне тағы да басып.

Бизнесмен енді ғана басын көтерді де:

— Қоймадың ғой өзің. Елу төрт жылдан бері осында тұрып келем. Осы уақыттың ішінде үш-ақ рет жұмысыма кедергі кездесті. Дәл жиырма екі жыл бұрын бір зауза қоңыздың кесірінен жұмысым үзіліп қалып еді. Ол жолы бірінше рет есептен бас көтергенім болатын. Әлгі қоңыз қайдан келгенін бір Құдай біледі, дарылдап қоймады. Соның кесірінен есептен жаңылысып, төрт қате жіберіп алыппын. Ал, екінші рет осыдан он бір жыл бұрын белімнің құяңы ұстап қалып, қорлық көрдім. Соның кесірінен жұмысым үзіліп, есебім тоқтап қалды. Менің қол қусырып, қарап отыратын түк уақытым жоқ. Мен істің адамымын дедім ғой. Міне,үшінші рет… сен маған кедергі болдың! Жаңа бес жүз миллион дедім ғой…

— Миллион деген ненің саны? Нені айтып тұрсыз?

Бизнесмен балаға жауап бермесе, құтылмасын білді де:

— Бір кезде аспаннан көруге болатын кіп-кішкентай нәрселер, — деді.

— Шып жүретін шыбындар ма?

— Жоқ, өздері жарқырап тұрады.

— Аралар ма?

— Жоқ деймін. Ара емес. Аспанда алтындай жарқырап тұрады  өздері. Жалқаулар соларға қарап, бос армандап уақытын өткізеді. Мен болсам істің адамымын дедім емес пе?! Босқа қиялданып, аспанға қарап, ерігіп жататын уақытым жоқ.

— О! Таптым! Жұлдыздарды айтасыз ғой.

— Дұрыс айтасың. Жұлдыздарды айтам.

— Сонда осы бес жүз миллион жұлдызды не істемекшісіз?

— Бес жүз миллион алты жүз жиырма екі мың жеті жүз отыз бір,— деп түзетті ол. Мен өте ыждаһатты адаммын. Дәл санын айтқаның жөн,ауытқыма.

— Жақсы,солай болсын. Сонда бұл жұлдыздардың бәрі не үшін керек сізге?

— Не үшін керек дейсің ба?

— Иә.

— Қалай айтсам болады. Осы жұлдыздардың бәрі менікі.

— Сонда сіз аспандағы бар жұлдыздың иесімін дегіңіз келе ме?

— Дәл солай.

— Мен бір патшаны көрдім иелік құрып…

— Есіңде болсын, патшалар ешқашан иелік құрмайды. Олар бір нәрсеге «патшалық» етеді. Екеуі екі түрлі нәрсе.

— Ал, жақсы. Жұлдыздарға иелік ету сізге не береді? Қандай пайдасы бар?

— Менің байлығым — осы жұлдыздар.

— Байлығыңыз сізге қандай пайда әкеледі сонда? Санына жете алмайтын көп жұлдызды не істейсіз?

— Егер біреулер жаңа жұлдыз ашса, соны сатып алуға жұмсаймын.

«Мұның сөзі жаңағы ішкіштің ар жақ бер жағы екен, басы істей ме өзінің» деп ойлады бала патша

Тыныш тұрмай ол  тағы да сұрақ  қоя бастады.

— Жұлдыздарды қалай меншіктеп, иемденуге болады? Қалай?

— Сонда олар кімдікі? Жұлдыздарды айтам, — деп  ашудан бұрқ ете қалды бизнесмен.

— Мен оны білмеймін. Жұлдыздар ешкімдікі де емес деп ойлаймын.

— Онда олардың бәрі менікі, ұқтың ба? Себебі «жұлдыз кімдікі болу керек» деген ой ең бірінші маған келді. Сондықтан, аспандағы бар жұлдыздың иесі мен болам.

— Жұлдыздың түгел иемдену үшін осы себеп жеткілікті деп ойлайсыз ба?

— Әрине, солай. Сен келе жатып бір гауһар тауып алсаң, ол сенікі болады емес пе? Бір аралға түстің дейік, онда жан адам кездеспесе, арал сенікі. Сенің басыңа бір керемет идея келсе, оны жүзеге асыру үшін бірінші болып патент аласың. Демек, ол идея да сенің жалғыз өзіңдікі. Ендеше, жұлдыздың бәрі менікі. Себебі, маған дейін бір де бір адам оларды иемдену туралы ойламаған Ал, менің басыма бұл ой  бірінші болып келді.

— Жарайды, сіздікі дұрыс  болсын. Енді жұлдыздың бәрін жинап алып, қайтпексіз? — деді бала патша.

— Мен оларды тездетіп басқаруды қолға алам, бір ретке келтірем. Жұлдыздарды түгелімен бір бірлеп санап шығам, жаңылып қалсам, қайта санаймын, — деді бизнесмен. — Бұл оңай шаруа емес. Бірақ, мен өте табанды адаммын!

Бала патшаның көңіліне оның жауабы тағы да қонбады.

— Мысалы, менің шарпым бар болса, мен оны мойныма орай салам да, өзіммен бірге алып кетем.Егер менің гүлім болса, оны үзіп алам да, алып кетем.Сіз жұлдыздарды үзіп ала алмайсыз ғой!

— Мен оларды банкке салып қоям.

— Ол не деген сөз?

— Ол дегенің былай: мен бір жапырақ қағазға бір де біреуін қалдырмастан жұлдыздырдың санын жазам. Сонан соң, әлгі қағазды темір жәшіктің ішіне салып,кілттеп тастаймын.

— Сол-ақ па?

— Әлбетте! Осы да жетіп жатыр.

«Қызық екен, деп ойлады бала патша. Айтқандары кәдімгідей әсерлі. Сонда да миға қонбайды».

Бала патшаның  көңілге қонымды нәрселер туралы ойы неге екенін үлкен кісілердің ойларымен мүлде үйлеспейді. Бәрін басқаша түсінеді, сондықтан оларға ұқсамайды.

— Мен, деді ол қайтадан бизнесменге, өзімнің гүліме  күнде су құямын. Мысалы, менің қол астымда үш вулканым бар. Оларды мен апта сайын тазалап тұрамын. Сөнген вулканды да тазалаймын. Себебі, ертең не болатыны ешкімге белгісіз. Мүмкін ол жанартауға айналып кететін шығар. Қалай болғанда да, мен оларды күл-қоқыстан тазартып, пайдамды тигізем. Маған ғана қарап тұрған гүлімді де жақсы күтемін.Барынша мәпелеймін. Демек, оған да пайдам тиеді. Ал, сіздің жұлдыздарға еш пайдаңыз тимейді.

Бизнесмен аузын ашып, бірдеңе деп жауап қатпақшы болды да, не дерін білмей тосылып қалды.

«Осы үлкен кісілер адамның басына келмейтін істермен айналысады өздері», — деп ойлады ол ішінен саяхатын әрі қарай жалғастырып.

 

V

 

Алтыншы планетаны айтсам, тіпті, қызық. Планеталардың ішіндегі ең кішкентайы өзі.Кішкентай ғана. Бұл жерде  көше шамы мен оны жағатын адам ғана сыятын орын бар. Бала патша бұл планетаның не үшін керек екенін қанша ойланса да, түсінбей-ақ қойды.Ашық аспанның астында демесең, бір де бір адам жоқ, үйлер де көрінбейді. Олар болған күннің өзінде мына жерге сыймас еді.Тек қана көше шамы мен оны жағатын шырақшы адам ғана бар.

Ол енді ішінен өзіне өзі былай деді:

«Бұл адамның біртүрлі қызық іспен айналысатыны дұрыс та шығар. Әйтеуір, әлгіде өзім кездескен патшамен, даңғоймен, ішкішпен, бизнесмен ағаймен салыстырғанда айналысатын ісі дұрыс сияқты. Әрі-беріден соң  шаруасында бір мән бар ғой.Ол кешке қарай көше шамын жаққан кезде, жаңадан бір жұлдыз жанғандай болады. Немесе бір жайнаған гүл ашылғандай әсер етеді. Ал, шамды өшірген кезде, жұлдыз да, гүл де ұйқыға кетеді. Қандай әдемі жұмыс! Әдемі болған соң, пайдасы да зор».

Бұл планетаға келген бойда бала бар ықыласымен шырақшымен амандасты:

— Сәлеметсіз бе! Неге шамды өшіріп тастадыңыз?

— Тәртібі солай, — деп жауап берді шырақшы.

— Мен түкке де түсінбедім, — деді бала патша.

— Түсінбейтін ештеңесі де жоқ, — деді шырақшы. Тәртіп деген — тәртіп, ереже деген — ереже. Сау — саламатсың ба? Осылай деді де, шамды өшіріп тастады.

Сосын қып—қызыл, шақпақ—шақпақ көлдей орамалымен маңдайының терін сүртті.

— Менің бұл жұмысым айтуға оңай болғанмен, қиындығы бастан асады. Бұрын басқаша еді, бұлай емес еді.Таңертеңгісін шамды жағатынмын, кешке қарай өшіретінмін. Күндіз көңілім қалаған уақытта дем алатын едім, түнде ұйқым қанғанша ұйықтаушы едім…

— Қазір тәртіптеріңіз өзгеріп кетті ме сонда?

— Тәртіп те, ереже де өзгерген жоқ. Мына дүние бір қызық болып кетті ғой! Жылдан жылға планеталар  тез-тез айналатын болып алды. Ереже түк өзгерген жоқ!

— Сонда, не өзгерді? Қазір қалай болды енді?— деп сұрады бала патша.

— Сонымен, планета бір минутта  жерді бір айналып шығатын болды. Менің енді бір секунд та дем алуға мұршам жоқ. Өзің ойлашы  бір минуттің ішінде шамды жағып та, сөндіріп те үлгеруім керек!

— Ой! Қандай қызық! Сіздің планетаңызда күннің ұзақтығы бар-жоғы бір минут болғаны ғой?

— Мұның қызық ештеңесі де жоқ. Екеуміздің сөйлесіп тұрғанымызға міне бір ай болды.

— Бір ай? Қалайша?!

— Иә. Отыз минут. Отыз күн деген сөз! Амансың ба?

Ол көше шамын қайтадан жақты.

Бала патша ережені бұлжытпай орындайтын шырақшыға қызыға қарады. Күннің батқанын тамашалау үшін орындығын өзіне қарай жылжытып, алыстан  көз алмай қарайтын кезі есіне түсті… Жаңа досына көмектескісі келіп:

— Білесіз бе…мен бір әдіс білем…сол әдісті сізге айтайын ба… сіз қашан дем алғыңыз келсе, сонда дем аласыз…

— Онда жақсы болар еді, — деді шырақшы. Сонда «өгіз де өлмейді, арба да сынбайды». Мен әрі жұмысымды атқарам, әрі уақытында дем алам.

Бала патша көкейіндегі ойын айта бастады:

— Білесіз бе, сіздің планетаңыз кішкентай ғана. Оны үш аттасаң айналып шығасың. Сондықтан, арасында дем алу үшін былай істеңіз. Асықпай, ақырын басып жәй жүрсеңіз, күн тез батпайды. Сіз де шам жақпайсыз.Тынығуыңыз керек болса, еш асықпаңыз… сонда күннің ұзақтығын өзіңіз жасап аласыз. Рахат болады, шын айтам.

— Қой, бұл айтқаныңнан түк те шықпайды, — деді шырақшы. Болмайтын нәрсемен айналысып жүрсем. Үнемі ұйқым қанбайды, ұйқы қысып, жата қалғым келіп тұрады деймін саған.

— Менің айтқаным миға қонбай ма? — деді бала патша.

— Әрине, көкейге қонатын нәрсе емес, — деді шырақшы. Амансың ба? Ол шамды тағы да сөндірді.

 

«Бұл кісі, деп ойын жалғастырды бала патша, жолға түскен соң, басқаша адам екен. Мен кездестірген патшаға да, даңғой-мақтаншаққа да, ішкіш-маскүнемге де, тіпті, бизнесменге де ұқсамайды. Олар бәрі жабылып шырақшыны ұната қоймайтыны белгілі. Себебі, осы кісінің айналысатын шаруасы ғана көңілге қонады. Себебі, ол өзінің қарақан басының ғана қамын ойламайды. Басқаларға жақсылық жасайды».

Ол өкінішпен бір күрсініп алды да, ойын жалғастыра түсті:

«Бұл кісі дос болуға нағыз лайық адам екен. Бірақ, планетасы тым кішкентай, шағын ғана. Екі адам да сыймайды…».

Құдайдың құдіретімен бар-жоғы жиырма төрт сағаттың ішінде бір мың төрт жүз қырық рет таң атып, күн бататын кішкентай планетаны қимай бара жатқанын бала патша еш мойындағысы келмеді.

 

XV

 

Алтыншы планета жаңа ғана өзі болған алақандай жерден он есе үлкен болып шықты. Мұнда қалың-қалың кітап жазатын бір қарт Мырза мекендейді екен.

— Тамаша болды! Нағыз ел көріп, жер танып жүрген жолаушы алдымнан шықты! — деп ол бала патшаны көре сала қуанғанынан айғайлап жіберді.

— Ал, айта бер, қайдан келе жатсың өзің? — деді қарт Мырза.

— Мына кітаптың қалыңын-ай! — деп таң қалды бала патша. Сіз мұнда немен айналысасыз?

— Мен алып мұхиттардың, айдын шалқар көлдердің, буырқанып аққан өзендердің, асқар таулардың қай жерде, қалай орналасқанын білетін оқымыстымын.

— Қандай қызық, — деді бала патша. Міне, бұл нағыз ауыз толтырып айтатындай мамандық! Ол бәрін білетін географтың планетасына айнала бір қарап шықты. Мұндай керемет планетаны ол бұрын— соңды кездестірмеген болатын.

— Планетаңыз қандай тамаша. Теңіздер қай жерінде орналасқан?

— Оны мен біле алмадым, — деді географ.

— А? (бала патшаның көңілі түсіп кетті) Ал, таулар қай жерде?

— Оны да біле алмадым, — деп жауап қатты географ.

— Қалалар, өзендер мен шөлдер қай жерде орналасқан?

— Білмеймін, біле алмадым деймін.

— Апыр ай, ә! Сіз географ емессіз бе?!

— Иә, дәл солай. Бірақ, мен ел мен жерді араламаймын. Ешқайда саяхатқа шықпаймын. Оған уақытым жоқ. Қаланың да, даланың да санын алып, дала кезіп жүргендер нағыз географ емес. Өзендер мен тау-тастың, мұхиттар мен шөлдердің де қасына барып, зерттеп жүргем жоқ. Оның бәріне шұқшиятын шамам жоқ, әрі ол менің жұмысым емес. Мен сияқты оқымысты кабинетінен шықпай-ақ жаза береді. Бірақ, мен өзің сияқты бәрін өз көзімен көрген саяхатшыларды зерттеуші ретінде қабылдаймын. Сондықтан, кездесіп қалғанда олардың айтқандарын мұқият тыңдаймын. Көрген-білгендерінің бәрін қағазға түсіріп алам. Егер мен өз жұмысыма сол адамдардың арасынан біреуін таңдап алсам, оған сауалнама толтыртып, тексерем. Әсіресе, оның  адамгершілігі қандай дәрежеде екен, сонысы бәрінен маңызды.

— Неге адамгершілігі соншалықты маңызды? Оны не себептен  тексересіз?

— Өйткені, саяхатшы көрген-білгеніне өтірік қосса, апатқа ұшыратуы мүмкін. Аяқ астынан астаң- кестең сұмдыққа тап боламыз. Ішетін адамдардың да айтқанына сенуге болмайды.

— Ал, оларға неге сенуге болмайды?

— Өйткені,маскүнем адамның көзіне бәрі қосарланып, екеу болып көрінеді. Соның айтқанына сеніп, географ бір таудың орнына екі таудың суретін салуы мүмкін.

— Мен дәл сондай ішкіштің біреуін жолымда кездестірдім, ендеше.

— Әбден мүмкін. Егер саяхатшының адамгершілігі жоғары, ар-ұяттан аттамайтын болса, оның айтқанын жаңалық етіп кіргізуге болады.

— Оның қалай жасалатынын көруге бола ма? Жаңалықты айтам.

— Жоқ. Бұл өте күрделі жұмыс. Алдымен әлгі саяхатшының айтқаны рас болса, көргендерін дәлелдей білуі керек. Егер ол үлкен тау кездестірдім десе, дәлел ретінде ол үлкен тас әкеліп көрсетуі тиіс.

Неге екенін географ бір сәт балаға өзінен өзі алаңдап отырған сияқты көрінді.

— Ал, сен тау асып, тас басып тым алыстан келдің! Сен нағыз саяхатшысың ендеше! Сен маған өз планетаңды суреттеп берші, кәнеки!

Сосын географ қалың кітабының біреуін ашты да, қарындашын ұштай бастады. Саяхатшының сөздерін алдымен қарындашпен жазып алады. Ал, оның айтқандарын сиямен өшпейтіндей етіп жазу үшін, саяхатшы дәлелдерін алға тартуы міндетті. Онсыз болмайды.

 

— Ал, құлағым сенде, — деді географ.

— О! Менің тұратын жерім туралы айт дейсіз бе, айтайын, — деді бала патша. Ауыз толтырып мақтанатындай үлкен планета емес. Шап-шағын.Үш вулканым бар. Екеуі жарылуға дайын белсенді жанартау, ал үшіншісі сөнген. Бірақ, кім білсін, оны да біржақты айтуға болмайды.

— Иә, бірнәрсе туралы біржақты айттым, бітті деуге әсте болмайды, — деді географ оны қостап.

— Менің бір тал гүлім бар және.

— Гүлдерді есепке алмаймыз,  кітапқа да жазбаймыз, — деді географ.

— Ойпырмай, неге олай дейсіз?! Ол  керемет әдемі!

— Өйткені гүл деген үлбіреген бірдеңе.

— «Үлбіреген » деген қандай ол?

— Айналайын, география кітабы  ең керекті, ең құнды нәрселер туралы ғана жазады. Бүгін-ертең керек болмай қалатын сән емес ол. Таудың орны ауысуы мүмкін емес нәрсе екені белгілі емес пе? Сол сияқты теңіздің суы ешқашан да таусылмайды. Бұлар мәңгі жаратылған нәрселер. Міне, біз осындай мызғымайтын, маңызды заттарды жазамыз.

— Бірақ, сөніп қалған вулкандардың қайтадан отқа оранып, оянуы мүмкін ғой. Жаңағы сіз айтқан «үлбіреген» деген сөз нені білдіреді?

— Вулкандар сөнген бе, сөнбеген бе бізге бәрібір, — деді географ. Біз тауды ғана есепке аламыз. Ол ешқашан өзгеріске ұшырамайды.

— «Үлбіреген» дегеннің не екенін түсіндірмедіңіз ғой. Ол нені білдіреді? — деді бала патша өз сұрағына  жауап  алмай қоймайтын әдетіне басып.

— Ол «жақын арада түгі қалмайды, өзінен өзі жоқ болып кетеді» дегенді білдіреді.

— Сонда менің гүлім де жақын арада жоқ болып кете ме?

— Әрине

«Менің үлбіреген қайран гүлім-ай! — деп ойлады ішінен бала патша, — мына дүниеге қарсы тұратын оның қауқары да жоқ! Оның бар-жоғы төрт тікенегі бар! Ал, мен болсам оны жападан жалғыз қалдырып кеттім!»

Ол жолға шыққалы бері бірінші рет қатты өкінді.Бірақ, өзін- өзі демеп:

— Мен енді қайда, қалай қарай барсам болады, жөн сілтеп, ақыл қоса аласыз ба маған, — деп өтінді ол.

— Жер деген планетаны барып көргенің  дұрыс шығар. Елдер мақтайды…

Енді бала патша Жер қайдасың деп жолға шықты. Дегенмен, бар ойы гүлінде еді. (Гүлі есінен бір шықпай қойды).

 

 

 

 

 

 

 

 

Тілек Ырысбек. Шығыстағы өзгерістер (Томас Лоуренс Аравийский)

Томас Лоуренс Аравийскийбритандық археолог, әскери саяхатшы, жазушы және дипломат. 1916-18 жылдарындағы Ұлы араб көтерілісіне үлкен рөл атқарды.

Тілек Ырысбек Қытай Халық Республикасына қарасты Шыңжаң автономиялық ауданында дүние келіп, Қазақстанға 11 жасында қоныс аударған. Қазір Алматы қаласында тұрады. Қазақ тіліне батыс авторларының шығармаларын аударған. Тамыр журналының қазақ бөлімінің редакторы, және М. Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрында графикалық дизайнер болып қызмет етеді.

ШЫҒЫСТАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР

 «Өзгермейтін Шығыс». Бұл –  карикатуралық анық мұқату болатын, алайда уақыт өзгерді, бұл сөздің авторы қателесті. Бүгінде Шығыс өзгерістер алаңы, айтарлықтай  талпыныс пен алпауыт өзгерістің қанат жайғаны сонша, біздің Еуропа жолда қалатындай. Ұзақ уақыт бойы біз соғыс пен бейбітшіліктің текетіресінде күн кештік, жарамызды тырнап, ғаламзаттағы тепе-теңдікке ұмтылдық: Азияға мән бермедік, ондағылардың нені қалайтыны мен болып жатқан оқиғаларға назар салғымыз да келмеді. Қарым-қатынасымызды әдеттегіше ізгілікке құруға ұмтылған біз Азия өзіміз күткендей әсер бермейтінін ұққанда таң қалдық. Онда  жүгенсіздік, толқыныс, көтеріліс салтанат құрған, ал біз болсақ, бұл жайттарды байқамай, оқиғаның қалай өрбігенінен хабарсыз болып шықтық. Соңында жауап біреу ғана – күш қолдану.

Дегенмен, кейінге ысырып қоюға болмайтын бір қағида бар, ол – Азиядағы ұстанымымызды айқындау, сонда ғана азиаттарды түсіне аламыз. Біз бәріміз бір ауыздан құндылықтарды қайта бағамдайтын уақыттың келгенін құптаймыз, алайда бұдан сабақ алатындар өте аз. Мәселен: біз Үндістанға комиссия жібердік, комиссия Үндістанда реформа жасауды ұсынды; Мысырға да қажетті реформаларды айқындау үшін комиссия жібердік. Лордтар палатасында Месопотамияға да комиссия жіберу жайының талқыланып жатқаны айқын. Тіпті Мальтамен де ерек комиссия айналысуда. Мұның бәрі мемлекет тарапынан келісілмеген, көзге көрінбейтін шаралар, олар әу бастан өздері айналысуға тиіс жеке өңірлердегі саяси жағдайдан өзгені көруге қабілетсіз. Олардың біреуі де бізге Азияның жаңа ұсқынын, онда болып жатқан жайттарды суреттеп беруге дәрменсіз; біреуі де дертке дауа тауып, шешім жолын тауып бере алмайды. Бұл жайтты қалағаныңызша атаңыз: физикалық, рухани я болмаса ақыл-естің кемдігі деңіз, материалдық жағдайдың қалыптасуы деңіз, ерік өзіңізде. Бірақ бұл – Азия өркениетінің сырқаты, оның Батыспен тығыз қатынасының жемісі. Бұл сырқатқа бізбен байланыс жасағаннан кейін Аустралия аборигендері де шалдықты. Сол сәттегі мұның себебін биологиялық деп атауға да негіз бар: аустралиялық қоғам өзінен айырмашылығы басым әлеуметпен қарым-қатынас жасау үшін өте әлсіз еді. Азия  шыдамды, ересек, халқының саны көп, сондықтан оған ажал жоқ. Бірақ ондағы сырқатының басты себебі – біз. Еуропаны қайта қордалау мүмкін емес.

Егер біз материалдық тұрғыдан қарайтын болсақ, онда біздің тарапымыздан Азияға енген шиеленісті жақсы ұғынамыз. Техниканың дамуы бізден ғасырға татитын ауыр еңбек пен өнертабысты талап етті. Еуропаның келбеті ақырындап өзгерді, жыл санап ауысты, кейіннен адамдарды жаңа идеяға бағыттайтын  күштің қажеті де болмай қалды: ысқырып отырып айдайтын аттан арбаға ауыстық, кейіннен экипаж пайда болды, қала берді күйме, теміржол, автокөлік, ұшақ. Тіпті, бізге дамудың өзі ұмтылыстай көрінді. Қолына қызыл жалауды ұстатып, адамдарды көліктің алдына салып қойдық. Азия отыз жылда бір ұрпақтың көз алдында ысқыртып шабатын есектен «Роллс-Ройсқа» ойысып, тұлпардан ұшаққа бірақ мінді. Садақтан автоматты қару-жараққа өту үшін біз бес жүз жыл жұмсадық. Шөл даланың баукеспе тонаушылары жаһандық соғыс қарсаңында ғана қолындағы найзасын тастап, «Максим» пулеметімен аласұра жүгірді. Осыдан төрт жүз жыл бұрын біз жазба басылымын ойлап таптық, оны оқып, таразылау үшін ұзақ жолдан өттік: заманауи басылымның жылдамдығына қол жеткізу үшін ағаштан жасалған тақталардан бұрандымен бекітілген жиынтыққа, одан тетікті, кейіннен электрлі пресске өттік. Шығыста жылдан жылға өмірі жұтаңдана түскен көнерген көшірмешілер мен калиграфтар және линотиптер бар. Азияға бұқаралық баспа дайын түрде жетті. Істің материалдық жағы осындай. Біз ғасыр жұмсаған жолды Азия отыз-ақ жылда жүріп өтті. Ресей, Балқан елдері, Солтүстік Американың кей аудандарында толығымен мүмкін болмаған кей жайттар Азияда да болды. Дегенмен, не болса да, Азияның қолынан келді, Өзен мектебі мен Ламартин мәңгілікке келмеске кетті. Мұны байқамау мүмкін емес. Орта ғасырға жаны құштар кейбіреулер өткенді аңсап жылайды. Дегенмен, олардың жылауы тек тәннің күйігі ғана. Кім өткенді қайтара алады? Сағат тілін тек болашаққа бұрып, уақытты жылдамдатудан басқа қайран жоқ. Бүгінде Азия халқының басым бөлігі осылайша уақыт тілін алға оздыруда, дегенмен, бұл әрекеттің қаншалықты шынайы екендігі белгісіз. Бүгінде Азия халқының басым бөлігі осылайша уақыт тілін алға оздыруда, тіпті нақты жүріс жылдамдығын түсіну мүмкін емес. Мүмкін, мұны біз сағаттар дамылдағанда бірақ ұғынармыз; бірақ, не болса да, біз Жер-Ананың мемлекеттер мен құрлықтардың бір-бірін табандап қуалаған жүгірмелі жол екендігін ұғынуымыз қажет, ал Азия болса, бұл жарыста біз жинаған білім қорын пайдалануда.

Азия халқының ойлау жүйесі, моралі өзгерді, дегенмен, мұны бағалап жатқан кім бар? Азияның материалдық тұрғыдағы жай-күйінің өзгеруі бізге өзге де аймақтарда болып жатқан тегеурінді өзгерістерге бас бұрудың белгісі болды, бірақ біз мұны шынайы қабылдай аламыз ба? Азияда идеялар ауысты: халық саяси өкілеттілік пен парламент турасында сөз қозғады. Ал біздің аталарымыз өмір сүрген уақытта  азиаттарды рухани және зайырлы қоғам басшысы билемеп пе еді?! Жалпы палата құру үшін Ұлыбританияның қаншама ғасырды тәрк еткенін ойға алсақ, Азияның қарқынына таңдай қағасың: Каир мен Бомбейде – еңбекшілер ереуілі, Меккеде – жалпыхалықтық наразылық, Константинопольде – кәсіподақ конгресі. Ол біздің сырқатымыздың алдын алды. Өзіндік айқындық ше? Әлбетте, иә! Ұлттар Лигасы? Оның саясатына бізден қарағанда азиаттар басым қызығушылық танытып отыр. Не дейік, ештеңе де бір орында тұрмайды. Біз соғыс алдында азия елдерінің саясаты өзгеріп жатқанын байқаған едік. Барлық механизмді қалыпқа келтіретін зауыт істен шығып, ойын жаңа сипатта бет алғандай болды. Әкелеріміз ғұмыр кешкен уақытта Шығыс, әсіресе Таяу Шығыс Ауған шекарасына жақын жатқанның бәрі ақылға қонымды әрі өте қарабайыр еді. Парсы, Түркия, Мысыр сынды мемлекеттерде ескішіл басқару жүйесі сақталып, сұлтандар мен князьдар билік етті: князьдің билігіне ешкім шүбә келтірмейтін, билік Құдайдан берілген қасиетті дүниедей көрінетін, заң болса, мемлекет ұстанатын дініне бас ұратын. Бұл мемлекетке берілгендер бірінші кезекте мұсылмандар, христиандар мен өзге ұлттар деп бөлінетін. Кейіннен олар саналы түрде өздерінің түрік я болмаса, араб екендерін ұғынды, дегенмен, басты рөл діни сенімге байланғандықтан бұл мәселеде олар сенімді бола алмады. Бұл оларды төмендетуге себеп бола ма? Бұған дейін сәл өткен уақытты еске алсақ, қолжазба кітаптар мен жауға шабар найзалар ғасырында біздің олардан анау айтқандай айырмашылығымыз болмады. Тек 1870 жылдан бастап біз «ұлтшылдық» деп аталатын тың идеяның тартымдылығын ұғына бастадық. Бұл идея Батыс Еуропаның өнертабысы бола тұра, біртіндеп Батыс және Шығыс елдеріне еніп, енген аймақтың бәрінде соғыс пен тәртіпсіздік салтанат құрды. Ұлтшылдық – мазасыз әрі сұрапыл апат; діни соғыстардан қарағанда дәл осы идея қаншама тағдырдың басын жалмаған болар, біз болсақ, оның тырнағына жақында ғана іліндік. Бұл індеттің қаншалықты тамыры тереңге кетсе, соншалықты қауіпті: Балқан мен Ирландияға бұл індет кешірек жетті, енді мұны өткеру өте қиын. Бұл індетпен ертерек ауырған біз үшін иммунитетті көтеретіндей амал-шарғы болды: соғыс пен үкімет іскерлік белсенділік бар болғанда ғана ғұмырлы болған сәтте біз экономикалық дамудың жаңа сатысына кірдік. Ұлттық мәселе дау-дамайдың тетігі болудан қалды. Дегенмен, аталған экономикалық ырғақ ұлттық және діни идеядан да артық жойғыш күшке ие болуы әбден мүмкін.

Қалай болса да, Таяу Шығыс белгілі бір шектен асты. Ұлтшылдықтың алғашқы белгілері Түркияда пайда бола бастады: Мидхат-паша исламға мойын бұруды қойды, Түрік үкіметінің тілі француздың сөздерімен толысты; Мысырда Араб-Паша әскербасы болып, хедив пен оның түрік ортасын биліктен аластатуға тырысты. Қай жағдайда болсын нәтиже көңіл қуантарлықтай емес. Мысырда ағылшындар таққа шетел әулетін жайғастырды, Түркияда Әбдул-Хамид Сұлтан Мидхаттың идеясын бейтараптандыру үшін, иерархиялық негізге құрылған панисламизм идеясының ту қылып, елді билей бастады. Панисламизм туралы сұлтан орта ғасырда шығарылған немістің бір кітабынан оқып білген. Дегенмен, бұл идея уақытша ғана үстемдік етті – қазір бұл идеяны Үндістан мен Африканың кей бөлігінде қолданады. Бірнеше жыл қатарынан Азияда бейбітшілік орнады. Еуропа мұны есепке алғанымен, өзінің ойлау жүйесін өзгертуге еш әрекет жасамады. Егер біз ойымызды өзгертуге мәжбүр болсақ, бізге мұны істеуге мәжбүр еткендер келтірген зияндары үшін жауап берсін деген екен бір неміс, сондықтан бұл біз үшін де, Азия үшін де қолайлы амалға айналды. Жаңа идеялар өлмеді, өле алмады, Азияның дәл қақпасында Балқан жатқан еді —  бұл ұлтшылдықтың індеті қаумалаған өсіп-өну ортасы болатын; міне жиырма-отыз жылдан кейін індет қайта бой көрсетті, бірақ оны таратушылар енді насихатшылар емес, қастандық жасаушылар болды. Парсы олармен біте қайнасты. Ақыр соңында бәрі көтеріліске, тәртіпсіздікке және конституция жариялауға шықты, оның орындалуы тым қиын болатын, қарама-қайшылық басым болды. Дегенмен, өз-өзін сыйлайтын кез келген мемлекет үшін конституция сәнге айналды, ал Парсы болса, оны мазаққа айналдырды. Бірде-бір парсылықтың мұны ұғынбағанын, конституцияның «жұмыс жасамағанын» алға тартты. Не болса да, міне он жыл бойы Парсы конституциялық мемлекет.

Кейіннен Түркияның кезегі келді. Осыдан біраз бұрын ағылшындар Мысыр саясатына түрткі болатын өзгерістер жасады. Әбдул-Хамид лорд Кромер мен сэр Элдон Горстан қарағанда, қатаң шешімдер қабылдауды жөн санады, бұл өз кезегінде ұлтшылдықтың қысымын соңына дейін ұстап тұра алды, түптің түбінде қысым жарылып, сұлтанның өзі тақтан құлады. Панисламизмнің соңы осылай тәмамдалды: ислам әлемінің рухани және зайырлы билігі осылайша абақтыға тоғытылды. Ескішіл наным-сенімдер күшін жоғалтты. Оларды жаңарту үшін бір апта уақыт кетті. Түркия сол сәттен бастап барша халықты бауыр деп жариялады. Осылайша мәлімдеме жасаған жас түріктер статистиканы ойға да алмады,  есесіне, оқиғаның желісі олардың қателіктерін айқын көрсетті. Осман империясына берілген түріктер аз еді: отыз – отыз бес пайыз. Олардың боданында болған халықтар: гректер, армяндар, алмандар мен күрдтер, арабтар, қалған осы халықтар бауырлық идеясын қабылдауға даяртын. Олар Герберт Спенсерді және соған ұқсастарды оқыды, кейіннен олардың ми қатпарында әлбетте, олар түріктермен тең, олардың қасиетті парызы қолдан келгенше көмектесіп, жаңа ғасырға табан тіреуге ұмтылғандарға қолдау білдіру деген түсінік пайда болды. Миллиондаған адамдар жалпы басқаруды қалай жүргізуге болатындығы туралы ойлана бастады.

Енвер паша мен оның одақтастары өз-өздерін сақтай отырып, шайқасуға шешім қабылдады. Олар пантүркішілдікке доктрина қойды. Жартылай французша, жартылай немісше кітаптардан жинақталған аралас ілімдер Осман империясының ақиқаты болуы қажет, ол үшін 1910 жылы империя өз шекарасына түркі тілдес халықтардың барлығын біріктіруі керек деген ұстанымды бекітті. Бұл саны аз түріктер тарапынан қалыпты қабылданбаса, бір шетінен түріктердің қызығушылығына Хиуа мен орысшаланған Түркістан тартылды. «Қатарға енбеген» елдер жайына қалды. Әу баста империя аумағындағы «шет мемлекеттермен» есеп айырысу қажеттігі туындады, олардан тұтас бір ұлт жасақтау ойда болды. Сылбыр болуға болмайтын: Еуропада орын алған жайтқа оң көзқарас танытпады. Сәйкесінше, армяндар мен гректердің санын қысқартуға қатысты шаралар қолға алынып, сол сәтте арабтарға қатысты әрекеттер де жүзеге аса бастады. Арабтарға қатысты жайтта біріншіден, араб тілділерге түрікше үйрену қажет болды, екіншіден олардан нағыз османдарды шығару мақсаты көзделді. Кейбір түріктер «Түріктің есегі жат бауыр пайғамбардан жақсы» деген мақалды негізге алып, ұлтшылдық исламнан биік тұруы қажет деген ұстанымды ту етті. Отарланған халық Енверді қатал басшы деп атады, барша империя ішнара жасырын күбірлесіп, болып жатқан жайтты ұлтшылдыққа қарсы деп қабылдады. Сыбайласқандардың саны ұлғайып, қарсылық танытқандар біріге бастады, салдарынан 1914 жылы құпия қоғамдастықтар желісі пайда болды. Бір ауыздан келіскендер Константинопольден жергілікті автономия аламыз деген күшпен бірікті. Тараптастар Арменияда, Күрдістанда, Сирия мен Месопотамияда тізе қосты. Сол сәтте соғыс басталды.

Соғысқа дейін Түркияның дүрдараздыққа қадам басып келе жатқандығы анық еді, кінә түріктердің өзінде. Түріктердің екі қасиеті бар: қатаң мойынсұну және мемлекеттің пайдасы үшін өз-өзін құрбан етуге бару. Бірінші қасиеті біреуге: «Отыр!» – деп ызбарлы, бұйрықты үнмен тіл қатса, жылдам отыра қалуынан көрінеді. Түріктердің екінші мінездік сипатымен еуропалықтар соғыс кезінде ұшырасты: бір ұстанымға келді ме, түріктер қасық қаны қалғанша соны қорғайды. Аталған екі қасиет түріктердің табиғи болмысын танытып, сол мемлекеттің болмысын айшықтап тұрады. Түріктер қатаң мінез бен жұдырыққа иелік етіп, басқару ісін керемет жүргізді. Дегенмен, телеграф пен жоғары салықтық математика дәуірінде бұл қасиеттер сенімсіздікті сипаттайтындай. Мәселе түріктердің құрдымға кеткенінде емес, мәселе біздің алға шығып, дамуымызда. Алайда осы деңгейлерін ұстап тұрса да, түріктер өзге нәсілдерге өздерін билеуге жол берді: оларды  тек таза қанды түрік емес, албандар, болгарлар, черкестер, еврейлер мен армяндар биледі. Билік қана емес, сауда да түріктердің уысынан шығып кетті. Қазір саудаласудың өзі үлкен ғылым, сол себептен түріктер сауданы әлдеқайда терең ойлайтын ұлттардың уысына ұстатты: еврейлер, армяндар, ал арабтарға экономика мен есеп бұйырды. Осылайша, елдің бар байлығы, өндірісі мен техникалық негізі түріктердің емес, өзгелердің қолына өтті. Өз үстемдігін сақтаған түріктерде тек қана бір облыс болды. Бұл аймақтағылар қылышқа иелік етті, мұндайлар Еуропада жоқтын. Бірақ, қылыштың орнын мылтық, пулемет пен ұшақ басты. Ал түрік әскерінің мұндай жаңашылдыққа әлеуеті сай келмейтін. Осылайша, түріктер қазіргі заманда мидың құн жоғары екенін ұғынды. Бірінші ойланып, кейіннен әрекет ететін «төменгі» нәсілдердің түріктер арқылы пайдаға кенеліп жатқандарын да ой елегінен өткізді. Өткен уақытта Триполи мен Албанияны, Арабия мен Сирияны, Месопотамия мен Арменияны бір жұдырықта ұстайтын қатал басшылары баршылық еді. Енді әр аймаққа қуатты гарнизон қажет болды. Гарнизондар әлбетте түріктерден құрылды – Анадолының ұлдары ғана империяға адал берілді. Сол себептен әр жыл сайын империя әскерге жастарды ала бастады. Олардан қатардағы керемет сержанттар шықты, бірақ, патриарх таптарының өкілдері офицер атануға жарамады. Бүгінгі офицер оқып, жаза алуы, математикадан хабары болуы қажет, фон дер Гольцке тең бола алуы да міндет: офицерлерді қалалықтардан іздеуге тура келді. Оларды көпестер мен шенеуніктердің балаларынан жинай бастады, бұл жастар Батыстың өмір сүру салтын меңгерген, византиялық болмысты бойына сіңірген, ауылдан келген әрі өзіне бағынатын қатардағы жауынгерлерге аяушылық танытпайтындар болатын. Бұл офицерлерді тек өз мүдделері қызықтырды, қалғанының бәріне бас ауыртпады. Олар басшылық еткен әскерлер түрлі эпидемия, тазалықтың жоқтығы, нашар тамақтандыру мен жайсыз жайттар салдарынан жүздеп қырылды. Осылайша әскер Түркия жастарын аждаһадай жұта бастады. Анатолияда туу көрсеткіші бірден төмендеп кетті. Түркияның құрдымға кеткені, шектен асқан қауқардан өліп бара жатқаны айқындалды. Онсыз да үміті өшкіндеген жағдайды балқан мен италиялық әскерлер ушықтырды.

Бәрі апатқа ұшырады, содан кейін соғыс басталды. Жиырма жылдың көлемінде айтарлықтай дамыған Азия бәрінің күткенінен он есе артық қадам жасады. Соғыс кезінде Еуропа Азия бөлігінің алдында пайда болды. Көзден таса бір аймақта неміс әскерлері тұрды, одақтастарының әскері өзге аймаққа шоғырланды. Олардың барлығы үгіт-насихатқа жұмыс істейтін министрліктерді әрекетке көшіру үшін қолдан келгендерін жасады, себебі, олардың басты көздегені Шығыс халықтары еді. Біз жиһадтың заңдылығы мен заңсыздығы турасында кез келген мұсылман диалектісіне құрмет білдіретіндей айшықты талқыладық. Біз өркениет, адамдық заңдар әрі халықаралық құқықтар жөнінде ант беріп, Женева конвенциясын, Гаага конференциясын алға тарттық. Біздің шығысқа қатысты көтерген дауымызды ұқсын, бір тарапқа шықсын деп Азияны карикатурамен, басылымдармен және фильмдермен көмкердік. Әрбір суретшіге тән құбылыс іспетті қолдан жасалған бұл дүниелердің барлығы – алдымен біздің өзімізді бейнеледі. Әбден титыққан азиаттарға біздің айтқанымызға құлақ түруден басқа шарасы қалмады. Ерікті мүмкін еріксіз түрде олар  бізді ұғына бастады, құпия ниетімізге қадам басты. Мұның бәрі оларға ұнай қойды деген сөз емес, дегенмен, олар бұдан көп нәрсе үйренді. Әсіресе, олардың санасында біз жүргізген соғыстың идеясы айшықталды (олардың бізден де, біздің қарсыластарымыздан да естігені бір дүние болатын). Олардың түсінігінде көптеген куәгерлердің антпен растаған сөздері өтірік болуы мүмкін еместей көрінетін. Бұл дегеніміз, бұндағы бостандық, адамгершілік, мәдениет, ұлттардың өзін-өзі тануы секілді барлық идеалдар құнды мәнге ие бола бастады.

Батыста әскери үгіт-насихат қаншалықты қатал және қатал болмасын, ол белгілі бір идеялар мен қағидалар жиынтығына негізделуі керек деп санайды. Батыста әскери үгіт-насихат қаншалықты қатал және қазіргі таңдағы басты мәселелерге байлаулы болмасын, ол белгілі бір идеялар мен қағидалар жиынтығына негізделуі керек деп санайды.  Дегенмен, біз, ағылшындар абстрактілі идеяларды тікелей ой жүйесіне жиі сала бермейміз: белгілі бір иллюстрацияны ұсыну әлдеқайда ақылға қонымды, ал санаға жүгінетін адам өзі-ақ қажетті түйін шығарады, тек ақымақ қана материалдық бейнеге бас иеді.

Шығыстықтар табиғатынан философ келеді, оларды тәжірбиеден гөрі, идея қатты алаңдатады. Олар өз саналарында біте қайнасқан кеңістікті толтыру үшін абстракцияға шөлден қаталағандай бас қойды. Өткен ғасырда азиаттарда дін, тән мен жанның ұстанымы болған еді. Бұлар шығыстықтарға күндіз де, түнде де жол көрсетті. Бұндай салт-дәстүр, сауда, отбасылық ғұрып, саясат жалынның жарығымен бар ғұмыры өтіп жатты. Әбдул-Хамиттің дінді рационалды қылуға, логикаға лайықтауға деген ұмтылысы бәрін құртты. Сұлтан құлағасын, дін де тағынан тайды. Адамдар енді өздерін арабтар, мысырлықтар немесе түріктер деп атады. Редакторлары батыстық идеяның сырқатына шалдыққан басылымдар исламның қалыпты қағидаларынан ажырады, қазіргі әлемге деген жаңа, ұлттық көзқарастарды әр санында бір детальда болсын беруге тырысты. Ұлтшылдық идеясы өмір мен саясат турасында ой қозғауға болатын қалыпты дүниеге айналды. Бұл идея сенім мен діннің қағидаларын жаулап алды. Міне осылайша мұсылмандар жаңа идеал үшін бір-бірімен соғысуға барды, сол үшін өлудің өзін қуаныш саналды. Ұлыбритания өзінің Шығысқа тарап кеткен билігін қорғаған сәтте жеңіліске бір-ақ қадам жақын тұрды, Азиядағы ұлтшылдық сезімі шыңына жетті. Бәрінен бұрын бұл идеяда Үндістан мұсылмандары Түркия мұсылмандарына қарсы соғысқан жоқ, олар Үндістанның біздің империяның серіктесі болуына қарсылық танытқандығын ұғындырады. Ал исламның рухани орталығы Мекке тұрғындары Пайғамбардың өз ұрпақтары болып саналатын әмір, шерифтер Константинопольдің халиф, сұлтандарына қарсы көтерліске шықты, ал Азиядағы араб тілділердің барлығы наразылыққа шыққандарды қолдады. Бұл ұлттың жеңіске жетуі үшін әлемдік дін қағидасына қайшы келетін саяси әрекеттің негізі ретіндегі ұлт ұстанымының апофеозы еді. Азияны иемдену Галилейге емес, саясаткерлердің маңдайына жазылды. 

Бейбітшілік орнады, бірақ ұлттық алауыздық аяқталған жоқ. Өзгерген жалғыз дүние – ұлтшылдық принциптерін мойындау енді қауыпті емес, керісінше ақылға қонымды бола бастады. Ұлттық идеяның алғашқы жақтаушылары, Фейсалмен бірге оңтүстіктен солтүстікке, Генерал Алленбидің әскерлерімен тізе біріктіріп, араб қозғалысына деген шынайы сенімнің нәтижесінде өз бастарын қатерге тікті. Жеңіс олардың атағын аспандатып, ұлттық бағдарламаны жүзеге асыру мақсатында қарулы күреске жол берілмеуі керек деген мәселені жоққа шығарды.

Бейбітшілік мәресіне жетіп арада екі ай өткеннен кейін Сирия оңтүстіктен солтүстік шекараға дейін ұлттық наразылықтарымен бас көтерді. Мысыр ұлтшылдықты ту етіп, ағылшындарға қарсы көтеріліске шықты. Сұлтанның дәурені өтті, саясаты дарынсыз, ал Еуропаға қол қусыру әлеуетсіз деп бастама көтерген түріктің жас офисерлері мұның бәріне қарсы тұрып, көнерген қирандылар бетінде жаңа түркияны құрылуын талап етті. Түркия өзінің еуропалық провинцияларынан айырылды, айырыла берсін,  жолғалған провинциялар арабтікі, одан ештеңе өзгермейді. 

Солтүстік-шығыстағы Армян провинциясы жоғалуға жақын – жақсы делік. Смирнадан да айырылып қалу қаупі жоқ емес – Смирнаны да есепке алған жөн. Ұлттық болашаққа негізделген жаңа тұжырым тұрғысынан қарайтын болсақ, Ұлт болашағы үшін Түркияға Анатолия, Мәрмәр теңізінен Сициляға одан Диярбақырға, Эрзурумға, Ванаға, Әзірбайжаннан әрі қарай – Каспий теңізіне дейінгі жерлер маңызды. Күндердің бір күнінде түріктер Каспий теңізін кесіп өтіп, Түркістандықтарды одаққа қосады, біртіндеп Қытай шекарасына дейінгі барлық түркітілдес халықтар Түркияның кеңістігіне түседі.  Бұл пантүркішілдік доктринаның әрмен қарай логикалық дамуы, бұл – бұған дейін Энвердің халықтарды иектеп, басып алу саясатының белгісі. Жаңа партияның көшбасшысы болып жас, өктем, ақылды әрі даңғой Мұстафа Кемал сайланды. Ол өзін Азияны жайлаған түркі халқының көсемі деп жариялауға асықты. Түркия өзін бар қажетімен қамтамасыз ете алатын болды, олар гректердің атыс-шабысынан да, одақтастарының шектеулерінен де сескенбеді – тек шығыстағы Ресеймен келісімге келсе, жетіп жатыр. Бұған дейін Түркия Италиямен, кейіннен Франция және Ұлыбританиямен мәмілеге келмек болды, дегенмен, Италиямен келіссе де оның келіп кетері шамалы екенін пайымдады, ал Франция үшін қымбат қарымта қайтаруға тура келеді, ал Британия болса, шекті легитимділікті талап етті. Енді оны Эгей теңізі жағынан гректер қоршап алғандықтан оған не грек армиясының қамқорлығына мойынсыну немесе Ресеймен достық мәмілеге қол жеткізеуге қатысты таңдау тұрды. Соңғысы ол үшін құлдырауға әкеп соқытыруы ғажап емес болатын, мұның себебі Түркиядағы ішкі күрестің әсерінен Мұстафа Кемалдың жақтастары оны ел мүддесі үшін құрбандыққа тартып жіберуден таянбас еді. Ресеймен одақтас болу Түркістанды автономиялау туралы Түркияның арманын отыз жылға шектейді әрі Анатолияның шегімен оның аймағына да ену мүмкін болмайды. Сыртқы колониялардан айырылып, сыртқы соғыстар жүргізу және тәуелді аймақтарда гарнизондарды ұстау қажеттілігінің натижесінде, сөзсіз, ондағы халықтың санының өсуімен белгіленген кезеңге өтеді.

Түріктердің тағдырына қарағанда, арабтардың тағдырын болжау қиын. Бұл халықтың ойлау қабілеті әлдеқайда дамыған. Олардың ақыл-ойы сезімталдығымен ерекшеленеді — сондықтан тереңнен зер салып ойлауға қабілетті, практикаға келгенде – осы қабылеттеріне сай жасампаздыққа бейім, дегенмен, бұл интелекет оңай еліккіш және бүлікке құмар.

Оларға жүйелілік, табандылық және ауызбіршілік жетіспейді. Олар өздерінің қызба мінездерінің құлы, су сияқты құбылмалы, дегенмен осы қасиеттері арқылы кез келген дүниеге ішінара еніп кетуге сондай-ақ, кез келген қиындықты еңсеруге қабілетті. Олар өз мемлекеттерін құрды әрі өз жетістіктеріне мастанып, құрған мемлекетті құлдыратты; бірақ сіз оларды іштей сындырған не нәрсе екендігіне себеп таба алмайсыз: олардың сынуына себеп тек – жетістік қана. Олардың тарихы толу мен төгілулерден тұрады, осыншама идея біте қайнасқан, пайғамбарлар дүниеге келген құмды мекенде не замандар болғандығын түсіну соншалықты маңызды. Еш қиырсыз кеңістік өз тұрғындарын жалғыз жаратқанға сенуге итермелейді, бұл – болмашы табиғат пен өмірге соншалықты қарсы ұғым. Барлық араб қозғалысы өз бастауын  шөл даладан алады, осылайша Сирияға бет бұрады. Барлық пайғамбарлардың сапары шөл далаға бағытталады, бірақ, олардың ешқайсысы де шөл даланың тумасы болған емес, осы мәселе назар аудартпай қоймайды. Олардың бәрі ауылдар мен шаһарларда дүниеге келеді, дәл сол жақта олардың пайғамбарлық қасиеттері белгі бере бастаған. Тәуелсіздік пен өзін-өзі басқаруды талап еткен қазіргі араб көтерілісі де шөл далада көрініс тапты. Көтеріліс әдетте Дамасктен бастау алды. Дамаск барлық жаңа қозғалыстардың орталығы болды. Тарихтың тағы бір бөлімі Фейсалдың Дамаскті басып алуымен тәмамдалды.

Бірақ, бұл араб қозғалысының соңы емес: Семиттік елдердің арасында өмір сүрген әрі ауыртпалықтың орталығына айналған ел қашаннан Бағдад болды. Оған себеп экономикалық және демографиялық жайттар еді. Сирия тау қатпарында орналасқан кедей әрі шағын мемлекет, климаты құрғақ, табиғи қазбасы да жұтаң. Ол ешуақытта халық тығыз қоныстанған аймақ бола алмайды Месопотамияға келетін болсақ, ол арқылы бірнеше ірі өзендер ағып жатыр, жағалауында суармалы жерлердің көп бөлігі өзендер бойымен созылып жатыр. Месопотамияның бар байлығы – астық пен мақта, сондай-ақ арзан отын қоры бар. Мұндай жағдайда Месопотамия болашақта сөзсіз араб әлемінің басында тұруы қажет, бұл жағыдай бұрындары да бірнеше рет орын алған. Дамаск қазір Багдадқа қарағанда уақытша басымдылыққа ие, алайда араб әлеміне үн қосатын соңғы дүние: Месопотамияның тұрғындары сириялықтардан бес есе көп, ал қос мемлекеттің байлығын салыстыру тіптен күлкілі. Месопотамия Шығыстың шынайы иегері атанады, бұл мемлекеттің орын алып жатқан жайттарды қадалағалау мен сүзгіден өткізу қасиеті көршілес елдерді де қол астында ұстауына мүмкіндік береді. <…>

Парсылардың болашағы әлі бегісіз. Соғыс қарсаңында ел Ұлыбритания мен Ресейдің арасындағы бөлініске ұшырады. Соғыс кезінде бірнеше рет түріктер жасаған шабуылдан зардап шегіп, Алмания мен Ұлыбритания арасындағы пропагандалық қақтығыстың қатігез алаңына айналды.

Ресейдегі революция Парсыны бөліп алу мақсатын көздеген ұлы державалар арасындағы мәселені шешті. Ұлыбритания ғана Парсыға саяси дағдарыс пен анархияны еңсеруде, өзін-өзі басқаруда сеп болған жалғыз держава. Өкінішке орай, біздің елдердің мемлекет қайраткерлері мәселені толыққанды бағамдай алмады, салдарынан «жаһандық қоғамдастық» (қашан да бізді мүлт басқан тұсымыздан ұстауға тырысатын) тарапынан ғана емес, парсылар тарапынан да ерікті және жалған түсіндірмелер беретін мәмілеге қол жеткізілді. Ел ішіндегі әлеуетті элементтер бізге мойын бұрмады, олар жәрдем қылады-ау деген мақсатпен солтүстікке, Ресейге назар салды. Бұған жәрдем де берілді, бірақ гомеопатикалық мөлшерде, ағылшындардың ел аумағын тәрк ету үшін «мәмілеге қарсылар» белсенді шаралар қабылдауға кірісе бастады. Біздің Парсыдан кетуіміз оларға өздерін жеңімпаз санауға мүмкіндік берді: қазіргі жағдайда я Парсы бізге тісін қайраған өздерінің ұлттық әкімшілігімен тізе қосады, я соғыс уақытындағыдай өзара күресіп келе жатқан ресейшіл немесе британшыл партизан жасақтарының бақылауындағы Парсы елінің субъектісі санайтындармен ішінара бөлініп, құлайды.

Мысыр – Таяу Шығыс елдері ішінде соғыс шекарасын сызып берген тәуелсіз мемлекеттердің бірі. Соғыс жағыдайлары мен көтерілістер салдарынан мысырлықтар жеткілікті деңгейде болмаса да, өздерін біртұтас халықпыз деп санай бастады. Халықтың басым бөлігі ұлтшылдарды құрағанымен тілдік және географиялық орналасуының бірізділігіне байланысты олар байырғы мұсұлмандық және христиандық бөліністерден бас тартты. Олар түрікшіл әрі антибритандық ахуалдың басты тірегіне айналған Каирдағы аль Азхардың мұсылман университетінің діни ықпалынан босатылды. Жаңа ұлтшылдар ежелден қасиетті деп саналған бұл институтқа шабуыл жасауға ниетті еді, себебі олар оның сипаты мен өмірін қазіргі Египеттің қажеттіліктеріне сәйкес келтіргісі келетін. Қоғамдағы әйелдер мәртебесі мен білім алуға қатысты олар түрік ұлтшылдары сынды бірдей дамыған көзқарасты ұстанады. Мысырлықтардың саяси танымы әлі де тар, Ніл өзенінің жағалуларынан әрі аспай қалған; Дегенмен елдегі халық санының өсуі мен байлығының артуы жақын күндері олардың алысқа көз тастауына түрткі болатындығы күмәнсіз, сол сәтте қазір бақылауда ұстауға оңай саналатын Солтүстік Африка жайы ішкі бөлініске түскен аумақтардың қарама қайшылықтарына байланысты әбден ушығады. Египет — жаңа Солтүстік Африканың қуатты құрамдас бөлігі, оның үкіметі бұл аймақта Араб конфедерациясындағы Месопотамия рөлімен салыстырғанда, басты рөл атқара алады.

Кіші Азияда Еуропаға теңіз арқылы келіп, біздің қызығушылығымызды арттырған екі мемлекет пайда болды. Біз Смирнада орныққан гректер мен Палестинадағы еврей қоныс аударушылары туралы сөз етеміз. Гректер туралы сөз етер болсақ олар Түркияға тиесілі азия аумағының майлы жілігін ұстап қалуды үміт еткен басқыншылық сипатында пайда болды. Смирна – көп бөлігінде гректер шоғырланған маңызды сауда орталығы болғандықтан Смирнаға кім иелік етсе, сол адам өзге аймаққа да едәуір ықпал ете алады. Гректердің Смирнаға келуіне де дәл осындай авантюралық ұстанымдар түрткі болды. Алайда олардың іс-әрекеттері Азияның болашағына тиімді әсер етуі екіталай.

Еврейлердің ұстанымындағы тәжірибе мүлдем басқа. Бұл Еуропаның азшыл еуропалық тұрғындары тарапынан өз тағдырларына иелік ету үшін бір ғасыр саңдалғаннан кейін Шығысқа, өздерінің түп тамыры тараған мекенге табан тіреу үшін жасаған саналы әрекеттері. Христиан дінінің пайда болуынан бірнеше ғасыр бұрын өздеріне тиесілі жерлерді мекендеген отарлаушылармен бірге аймаққа еуропалықтардың білімі мен технологиялары келді. Қоныс аударушылар этникалылық тегі өздеріне ұқсас, дегенмен әлеуметтік өмір салты мүлдем ерек арабтілдес жергілікті тұрғындар арасында күн кешуді қолай көреді. Қайта оралғандар Палестинаның қатаң табиғатына бой үйретуге шешім қабылдап, өздерінің қарым-қабылеті мен капиталын қолданып, аймақты Еуропа елдері секілді дамыған мемлекет қылуға ұмтылады. Жобаның сәтті іске асуы арабтардың өмір сүру деңгейінің лезде қоныс аударушылардың деңгейіне  дейін көтерлуіне әкеледі, мұның салдары барша араб әлемі үшін айтарлықтай маңызға ие болады. Палестина аймақтағы техниканың негізгі жабдықтаушысы бола алады, есесіне Еуропа елдеріне өндіріс бойынша тәуелді болмайды. Осылайша араб конфедерациясы жаһандық тыныштықтың маңызды элементі бола алады.  Бұның орындалуы тек болашақтың еншісінде ол үшін арабтарда бірнеше буын алмасқанын күту керек, дегенмен бұл идея Батыс Азияда империя құруды қалайтындардың санасында жаңғырып тұруы тиіс. Белгілі бір деңгейде болашақтағы азия империясы синоистердің талпыныстары мен ресейдегі оқиғалардың даумуына байланысты.

Ресейде өзгерістер орын алған сайын оның Оңтүстік-Шығыс Азиядағы әлеуетті ықпалы қалай өсетінін бақылау қызықты. Солтүстік Азияны олар Ресей патшалық дәуірінде-ақ өзіне отар еткен. Оларға Қара теңізден Қытай теңізіне дейін ауқымды аумақ тиесілі болды; азия бөлігі орыстар үшін айтарлықтай маңызға ие болғандықтан орыс революциясының өзіннен азиялық феноменді көруге толық негіз бар. Қалай болғанда да, Азия үшін революцияның маңызы зор: мұнда ол Франция төңкерісінің Еуропада ойнаған рөлін атқара алады, себебі ол көтерген зорлық-зомбылық толқыны алпыс жыл бойы бүкіл әлемді шарлап өтті. Бұл айтылғандар Лениннің танымы азиялық шаруалардың санасында жауап таба алады дегенді білдірмейді, тіпті бұл таным орыс шаруалары үшін де көңіл көншітерлік емес, алайда, большевиктердің жеңісі Шығыс үшін Құдайлық құқыққа негізделген ескі билікті тайдыруға болатындығына үлкен дәлел болды. Патшалықтың құлауы Азияның бөлінуіне ықпал етпеді. Солтүстік Ресейден алыс кетті, оңтүстік Ұлыбританиядан шеттеді. Өзгерістер ресей аймақтарының өзіне әсер етті: революцияға дейін бұл аймақ метрополияға шекті түрде тәуелді болса, енді «ықпал ету кеңістігіне» айналып, өзге мемлекеттерде «дамыған қоғам» құру үшін үгіт-насихат таралатын, акциялар бастау алатын алаң пайда болады.

 Енді бұл шекара әрдайым «ашық» болып қала береді әрі сол арқылы жартылай заңды қару-жарақтар жеткізілетін болады деп болжауға әбден негіз бар. Патша үкіметі азия жоталарынан Ресей империясының оңтүстік шекарасына дейін созылған сенімді күзет күшіне баса назар аударды, сол себептен, шекаралас аймақтарда көші-қон мүлдем байқалмады. Енді жағдай өзгерді, Азияның прогрессивті бөлігі оңтүстікке емес, солтүстікке қарай таралуда. Және Ресей үкіметінің әрекетінен қарағанда Ресей мемлекетінің антиимпериалистік саясатын бөліп алып, өздерінің қорқынышы мен тәуекелі тұрғысынан бұл көзқарасты Оңтүстік Азияға танытқысы келетін жеке тұлғалардың әрекетіне – көбіне Парсының, Анатолияның, кем дегенде Сирия мен Месопотамияның болашағы тәуелді. Грузия мен Арменияның егемендігі баянды болуы екіталай, болашақта аталған елдер орыстандыру саясатын жүргізуі әбден мүмкін.

Қазіргі жағдай осындай, себебі саясаттың саналы логикасына негізделген ұлтшылдық Батыс Азияда пайда болған кез келген қозғалыстың басты факторына айналды. Бұл факторды бейтараптандыруға болады деп үміттену өте ауқымды жаһандық сипатқа иелік етеді, және оның уақыттық сипаты туралы айтар болса ол үлкен кеңістіктің ғұмырын анықтайды. Біз ұлтшылдық көтерілістердің әрбір даулы аймақтарда қайта-қайта төбе көрсететініне бой үйретуміз қажет, бұл үрдіс белгілі бір шегіне жету үшін уақыт өту қажет. Біз өзімізге үйреншікті сипаттағы Батыс Азияның радикалды өзгерісінің куәгері болдық, бұл біздің таяу шығыстық саясатымызды қайта қарауды талап етеді. Осы себептен біз осынау өзгерістерге қатысқан барлық құрылымдық күштердің бізді тек одақтас көретіндей етіп түзетуге тырысуымыз қажет.

Жаңа имперализм – отарлықты тәрк ету немесе миссиямыздан бас тарту дегенді білдірмейді. Жаңа имперализм бізден белсенді әрекеттерді талап етеді, сондықтан біз жергілікті халықты өз болашағына жауапкершілікпен қарауға дайындауымыз қажет. Алайда жауапкершілікті бәрі қалайды, бірақ оны қабылдауды ешкім қолай көрмейді. Халықтың өз-өзіне жауап бере алатынын сезінуі оның өз-өзіне деген құрметінің алғашқы қадамы. Сол себептен біз Азия тұрғындарынан өз қорғаныстарына өздері жауап беру керектігін талап етуіміз қажет. Біз енгізген қорғаныс әскерлерінің орнына ұлттық әскердің жарты бөлігі келуі тиіс. Демек, халық қолына қару алып, оны өңдеп, қолдану ғылымын игеруі қажет. Біздің міндетіміз – халықты көп нәрсеге үйрету, дегенмен кей әрекеттерді ешқандай зорлықсыз жасауға баулу; бірақ біз бұл әрекеттерді тек сыртынан бақылап, кей тұста кеңес беріп тұруымыз керек. Мұндай рөл бұған дейін біз ойнаған билеуші немесе жетекшінің рөлінен кем құрметке ие болмайды. Бұл рөл бізге айтарлықтай талап та қояды  әрі адамға бұйрық беру – оңай, ал айтқан кеңесімізге құлақ асуға көндіру өте қиын. Біз көп нәрсе өзіміз жасаған әдеттегі әдістерден басқаша сипатта орындалатынына және олардың әрқашан тиімді бола бермейтіндігіне дайын болуымыз керек, алайда жергілікті тұрғындар үшін біздің бірдеңені еш мәнсіз жасап шығарғанымыздан қарағанда өздерінің әлденені жасап шығарғаны әлдеқайда жақсы, мейлі ол сәтсіз болып шықса да, бастысы мұны өздері жасайды. Бұл ретте біздің шынайы көмекшілеріміз бізге толығымен бағынатын адамдар емес, керісінше  қарсы үгіт-насихат жүргізетіндер екеніне көзіміз жетеді. Себебі олар халықтың интеллектуалды көшбасшылары, әрі философтар мен байлар да емес, демагогтар мен саясаткерлер халықты соңдарынан ертеді, бұл жағдайда біздің мақсаттарымыз сәйкес келеді. Айтарлықтай қиындықпен басталған отарлық басқару жүйесінің әрі қарайғы құрылысының жалғасуын мұндай жандарға сеніп тапсыруға болмайды десек те, олардың біздің қауымдар палатасы мүшелерінен айырмашылығы бар ма? Оларға біздің еркіндігіміз сеніп тапсырылған жоқ па? Олар өздеріне жауапкершілік алғысы келмей ме? Өз әскерлерімізді шығару арқылы оларды осыған итермелейміз. Біздің ықпалымыздан сытылып кетеді яки басқа бір ұлы державаның протекторатына «өтіп кетеді» деп сескенудің қажеті жоқ, себебі ағылшындар қашан да өздерімен жақын қарым-қатынас жасамайтындарға ерекше тартымды, әрі әлемдегі ешбір елдің ауқымын Британиямен салыстыруға келмейді , өйткені оған қосылғысы келетін аз халықтарға біздің береріміз де баршылық. Мысыр, Парсы, Месопотамияға  олардың қазіргі автономиясын сақтай отырып, үстемдік мәртебесіне кепілдік берілсе, — бізге қосылуға қуана келіседі, және бұл қосылудың құны ақша яки сарбаздардың өмірі болсын империя құрамына Аустралия немесе Канада кіретіндіктен, біз төлеп отырған сомадан жоғары болмайды. Бұның мәні — Азия елдерін ұстап  тұру үшін өзіміздің күштік құрылымдарымызды аймақта әлсіретуіміз керек, олар анархияның тым қымбатқа түсетінін түйсінбейді, міне сол сәтте біз олардан кетіп қала аламыз.

*Ағылшын тілінен аударған А.Нестерова. 1999 жылғы «Шетел әдебиеті» жорналының №3 санында жарияланды.

Сафина Ақтай. Үйге қайтамын. Шаршадым

Сафина Ақтайжазушы. 1996 жылы Қарағанды облысында дүниеге келген, шығармалары республикалық басылымдарда жарық көрген. Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетін тәмамдаған.

Үйге қайтамын. Шаршадым

(Әңгіме)
 

Негізі оның жады тым нашар еді. Узайдың. Оның есімі — Узай. Жаңа ғана танысқан адамының атын ұмытып қалатын, тіпті еске сақтауға тырыспайтын да.

— Есіміңіз кім?

— Ғарыш

— Қуаныштымын.

— Мен де.

Екі күн өткеннен кейін Ғарыш үлкен үмітпен Узайға хабарласатын еді. Узай онымен қайда, қашан, тіпті не үшін танысқанын білетін. Алайда есімін ұмытқан еді. Сондықтан есіміңіз кім еді деп қайыра сұрайтын. Тек Ғарыштан ғана емес, бәрінен. Әлдекімдердің бұған өкпе артқанын көрсеңдер ғой. Шынымен адамдар есімін есте сақтамағаны үшін ренжиді екен. Узай онысына еш қымсынбайтын. Қайта ұмытып, қайта сұрайтын. Әлдекімдер оны тәкәппәр деп ойлайтын. Адамдарды әдейі ұмытады дейтін. Негізі оның жады тым нашар еді…

***

Сағат 23:02. Ұйықтаңдар. Әңгіме осымен тәмам…

Узай осылай дегісі келді. Алайда онсыз да ренжіп жүрген әлдекімдердің бұдан одан әрмен көңілі қалар еді. Сондықтан әңгіме жалғасын табады. Күні бойы шапқылап жүгіргеннен болар талықсып ұйықтап кетіпті. Түсінде бүгін таңертең жол бойында жолықтырған Үміт мырзаны көрді. Өзі де Үміт мырзаның шаштаразына бас сұқпақ болып жүр еді. Бүгін өзі жолықты. Екі жылда таудай денесі шағылып кеткен, еңкіш тартыпты. Баппен бастырылған мұрты аппақ, ал көздері тым шаршаңқы еді. Шынымен дәл өңінде көрген бейнесі түсінде де сол қалпында жаңғырып тұр. Үміт мырза Узайға емеурін білдіріп, аузын аша беріп еді кенет көзінен жас аға бастады. Құдды жас емес теңіз іспетті, тоқтамай ағып жатыр. Ол жас емес, қан екен. Узайдың ақ плащы әбден қанға малшынып кетіпті. Узай қалтасынан бет орамал алып Үміт мырзаның көзінен аққан қан-жастарды сүртпек болып ұмсынса да, денесіне қолы тимейді, құдды ашық шыныда тұрған жандай ұстатар емес. Сөйтсе, Үміт мырзаны Узай айнадан көрген екен. Айнаның бетін ұстапты, бетін ұстаған соң оның денесіне қолы қайдан тисін. Айнаға қарап тұрған Узай одан Үміт мырзаны көрді. Кенет айна қан жылай бастады, айнаның бетінен аққан қанды жас Үміт мырзанікі екен. Жоқ, айнада Үміт мырза жоқ, шынымен дәл алдында тұр екен. Енді қол соза бергенде әлгі аққан қан жылғадан жүгірген судай ұстатпай зуылдап кете барады. Бар жерді шарлап көкке қарай асау мұхиттай аласұрып, кенет қызарған ай болып туыпты. Узай өмірінде ондай қан қызыл түсті ай көрмеп еді. Айға қарай қадамдай бергені мұң еді, ай жалынға айналып мұны шарпып алыпты. Ақ плащын жалын шарпи бастады. Ол өртене бастаған екен. Узай айқайлайын десе, үні шықпайды. Денесі дір ете түсті де көзін ашты. Қан қызыл түсті ай мен жалын ғана есінде. Қалғанының бәрін ұмытыпты. Негізі оның жады тым нашар еді.

***

Желмен жалбалақтап ұшқан ақ пакет артынан біреу қуғандай зулайды. Әлдекім қоқысқа тастауға ерінген бе, әлде расымен бастырылмай көше шарлап кетті ме, белгісіз тарихы бар ақ пакет желігіп барып Узай кіргелі келе жатқан шаштараздың көшенің тұсына трапеция іспеттес қылып орнатқан ағаш жақтауына барып жабыса қалды. Саябырсыды. Узай шаштараздың есігін ашып қарап қалса, өзін көрді. Шашы желден әбден ұйысып қалыпты, айна соны дәл көрсетті. Сопақ есіктен әрі өте беріп еді алдынан Үміт мырза шыға келді. Бұл Үміт мырзаның жеке шаштаразы болатын. Неше жыл қатарынан осында шаш қияды, әрі өзі қожайын.

— Қош келдің, Узайжан. Қалың қалай? Бері қарай өте ғой. Бір стақан шай құйып жіберейін жаңа ғана демдеген едім.

— Қалыңыз қалай? Жағдай жаман емес, негізі. Узай тренчын шешкен күйі сөйлеп, табалдырықтан аттады.

Үміт мырза бір стақан ыстық шайды қоюлап тұрып құйып, Узайға ұсынды. Қолы дірілдейді екен. Узай оны кеше ғана көрсе де тағы да аппақ қудай сақал-мұртына көзін алмай қарады. Кенет көздеріне назар салды. Тым шаршаңқы көрінді. Жымиып отырса да ар жағында бір ауыр мұң жасырын тұр. Ол негізі байқалатын. Үміт мырза қолын шаюға тұрып кеткенде Узай шаштараздың бір бөлмесінде құдды мұражай іспеттес шағын бұрыштың барын байқады. Бір-екі рет келіп, шаш қидырып жүргенде байқамаған еді. Алтын түсті жылқының мүсіні, дәл кеше түсінде көрген қан қызыл түсті айы бар картина, тіпті ескі радио.

— Мен оны жақсы көрем.

Дауыс жақыннан шықты. Үміт мырза қолын сүлгіге сүрткен күйі Узайдың радионы ұстап тұрған қолдарына бір, радиоға бір көз тастады.

— Ол менің бала кезімнің куәгері һәм не деуші еді – естелік. Отанды сағынғанда осы бұрышқа жиі келіп тұрамын. Алыс емес қой, дәл жұмыстың жанында (Үміт мырза әзіл айтқандай езу тартты). Бізде мұны «қасірет» дейді Узай ханым, сағыныш…

— Отанға деген сағыныш па?

— Отанға. Үш жылдан бері табаным тимеген Отанға, үш жылдан бері көзім көрмеген бауыр, ата-анаға және бір уыс топыраққа.

Узай Үміт мырзаның алдындағы орындыққа жайғасты. Үміт мырза қолына су сепкіші мен қайшысын алып, әңгімесін жалғай түсті. Узай оның бейнесін айнадан барлап қарап отыр.

— Сол адамның өзегін өртеген маусымдағы түннен кейін туған жерге аяқ баса алмаймын деп кім ойлаған. Саясат бізді ойыншыққа айналдырады деп еш уақытта ойламаппын.

— Саясат – нашар.

— Ойыншы саясаткерлер тым ақылды еді, сол себептен олар бақытсыз болды. Бақытсыз адам өзгенің бақытын тартып алуға құштар бола ма сонда? Тіпті ең ұлысын. Төңкеріс деп бағаланғаннан кейін ол шекараға жақындап бара да алмадық. Барсақ, абақтыға тоғытып, я өлтірер еді. Біз үшін жалған әрі хақсыз саналатын айыптың тырнағына еш іліккім келмейді. Үміт мырза көзін бір нүктеге қадап, қайтадан қолындағы қайшысымен Узайдың шашының ұшын қылшықтап қия бастады.

— Үміт бар ғой?

— Үміт өлмейді ғой. Бірақ бәрінен де Отанға деген сағыныш жерлеп барады. Бұны тәлкек дейміз бе әлде қалай? Мен сияқты тағдырға тап болғандардың бәрі Отанын сатты деген жалған айыпқа жығылды. Сол бізді өртеп барады. Олар бізді қуғындай түсіп, жаныштағылары келсе де, Отанымыз өзектен тебе ме?

— Сонда әлдекімдердің ызбарлы қаһарынан туған жерге табан тіреу мұңға айналды ма?

— Айналғалы қай заман. Ана жақта тыныштық жоқ. Үміт мырза оң қолымен жүрегінің тұсын қағып қойды.

— Мұнда сізді ешкім де өзектен теппейді ғой.

— Отан деген адамда біреу ғана, Узайжан. Оның үш-төртеу болуы мүмкін емес.

— …

Кейде адам түсінде тым бақытты болып кетеді. Кейде керісінше. Сосын оның түс екеніне қатты қуанады. Ал кейде керісінше өкінеді. Узай жиі түс көретін. Мүмкін жиі ойланғаннан болар. Ал кейде керісінше ештеңе ойламайтын. Оның жазуы да айқыш-ұйқыш еді. Тек өзі ғана түсінетін. Негізі жазудың жаман болуы, әрі адамның тез жазуы оның интеллектуалдық деңгейінің жоғарылығын білдіреді деп жатады кейбіреулер. Мүмкін шынымен солай шығар. Бір күні ол өліп қалыпты. Мына жаһаннан ізім-ғайым жоғалыпты. Оны еш пенде іздемейді екен. Адамдар еш қамсыз тірлік етіп жүре береді екен. Олар тіпті өлетіндерін де ойламайды екен. Дәл қазіргі сәттің рахатын сез деген қағидатты ұстанған болса керек, дәл қазіргі сәттің рахатымен талай пендешіліктің лимитін құртып тыныпты. Узай оларға көктен барлап тұрды. Кенет аспанды қара бұлт торлап, көкте қан қызыл түсті ай туды. Узай ол айдан қатты қорқатын, өйткені ол ай емес жалын екен. Дөңгелене лапылдап жанған жалын. Узай оны біресе тозақ оты десе, біресе жәй ғана жанып тұрған от деп көрді. Тағы да плащымды жалын шарпыр деп Узай айдан қашқақтай тырмыса берді, тырмыса берді. Жалын оны қуып келе жатса да қаша алмайды екен. Орнынан қозғалар емес. Айқайлағысы келді. Көзін ашса, алдында ақ қабырға ғана тұр. Оның ойында қалғаны жалын ғана. Себебі оның жады тым нашар еді.

***

Ол апельсинді жақсы көретін, мандаринді де. Әсіресе қабығын аршып, айнаның алдына қоятын, сонда иісі бөлмені алатын. Сол үшін жақсы көретін. Үміт мырза ғой.

— Мандарин мен апельсиннен бересіз бе? Бір-бір келі.

Узай бүгін тым көңілді. Жаңа жыл келген сайын көтеріңкі бір көңіл күй адамды баурап алатын сыңайлы. Бірақ бұл факт емес, әркімде әрқалай. Узай қолына екі дорба ұстаған күйі шаштараздың есігін әрең ашты. Есікте 2019 деген шыршаның бейнесі бар әдемі сурет тұр екен. Басқасы орнында. Узайдың алдынан шыққан Үміт мырза да тым көңілді.

— Қош келдің, – деп ерекше нығырлай әрі әндете сөйледі.

— Мынау сізге.

— Маған? Ооо апельсин, мандарин. Жақсы көрем. Рахмет, Узайжан.

Узай ішкі бөлмеге өте бергенде Үміт мырза әдетінше шай құя бастады. Стақан шайды Узайға берді. Қолы дірілдейді екен. Кенет қолын қалтасына сұғып жіберіп көк құжат суырып шықты да Узайға ұсына берді. Кәдімгі жеке куәлік. Үміт мырзаның аты жөні, туған күні, айы, жылы. Узай түсінді. Үміт мырза азаматтық алыпты. Қуана күлімсіреп құжатты Үміт мырзаның өзіне берген Узай бұлай болады деп күтпеген еді. Үміт мырза құдды жансыз адамдай құжатты ұстаған күйі көзінен жасы мөлтілдеп тама берді. Ол жылап отыр екен. Құжаттың бетіне жылт етіп тамып, сосын үстелге қарай ағып кете берген бір тамшы жас.

— Мен оны тәрк еткем жоқ. Мен одан аяқ алып қашпадым. Мен Отаннан безінбедім. Қалай безінем? Мен сонда оны саттым ба? Үміт мырза қолындағы көк қағазға қайта-қайта қараған күйі «Мен оны саттым ба… амалсыздан… Ол менің анам ғой, Отаным менің анам. Анасы баласын өзектен тебе ме?» дегенді қайталай берді.

***

Антарктидада Жер атты үйге кіретін есік бар. Ағаштан жасалған, сықырлап ашылады. Ал Солтүстік Америка мен шығысындағы Тынық мұхиты сол үйдің терезелері. Картада бар қалған мемлекеттер сол үйдің бөлмелері. Үйдің мұржасы Солтүстік мұзды мұхитында орналасапты. Онда жылу бар, себебі түтін шығып тұрады. Узай мен Үміт мырза сол Жер атты үйдің Антарктидада орналасқан есігінен шығып кетті. Жерден тысқа шықса, көгілдір бір кеңістік бар екен. Мұнда уақыт деген түсінік жоқ екен. Мұнда бәрі Жер атты үйде болған қуаныш пен қайғыны білмейді екен, ешкім ешкімді танымайды. Жер атты үйде үстемдік құрып жүргендер мұнда қап-қара қоңыз іспетті екен. Уақыт оларды өзгелер танымайтындай етіпті. Себебі уақыттың жады тым нашар еді. Ана жақтан дәл Жер іспетті дөңгелек үйлер көрінді.

— Ана үйлерде қанша адам тұрады екен?

— Барғың келіп тұрса, сол жаққа қарай баралық.

Үміт мырза мен Узай Жерден алыстап, оның маңында бар дөңгелек үйлерге таяды. Есіктерін қақса, ешкім де ашпайды екен. Үміт мырза денесін сезбейді, қалықтап ұшып жүр. Өмірінде өзгеше еркіндікпен қауышқандай болды. Қалықтап ұшып жүріп, өзінің Жер атты үйінің тас төбесінен төне қарады. Анау жатын бөлмесі ғой, қонақ бөлмесі Еуразия материгінде орналасқандықтан болар үлкен екен. Ал ана тұста қан қызыл түсті ай көрінді. Үміт мырзаның жүрегі шым етті. Туған мекенге көктен көз тастады, бірақ ештеңе сезбеді. Қуаныш та, өрекпу де жоқ. Ол ондағы тас жүрек жандарды қатты аяп кетті. Себебі олар енді еркіндікпен дәл Үміт мырзадай қауыша алмайды. Олар еркіндігін қатыгездікке сатып жіберген еді. Қатыгездік еркіндікті енді еш уақытта қайтармайды. Ал ондағы қан қызыл түсті ай мұны шақыратындай. Шынымен шақырып тұр екен.

— Үміт, Үміт. Шақырып тұрған Узай екен.

— Есік қақсам ешкім ашпайды. Шамасы қонақ күткілері келмейтін сияқты.

— Жоқ, мүмкін олардың жағдайы жақсы шығар, олар бәлкім біртұтас бақытты отбасы болар. Сондықтан да бөтен жанды жолатпайтын шығар.

— Олар тіпті біз сияқты тысқа да шықпайды ғой.

— Тыныштық пен береке болса, тысқа не үшін шығады? Оларға өз үйінен жайлы жер жоқ.

— Ал біз тыста жүрміз ғой?

— Үйге қайтамын. Мен шаршадым…

— Бұл үйлер бізге есік ашпады. Жерге, өз үйімізга қайтайық онда.

— Ал егер өз үйіміз өзімізге есік ашпаса ше?

Узайдың да, Үміт мырзаның да жүрегі шым ете қалды. Есік ашпай қойса….

Жердің есігін екеулеп қақты. Тұтқасын жұлқи тартты. Айналаны мұхиттай меңіреу тыныштық басты. Алыстан мұнартып бұларға қан қызыл түсті ай қарап тұр екен. Ай жымиды. Бұлар да. Бұлардың ойына Жерге қайта оралмайтындары кіріп те шықпайтын сыңайлы. Мәз болып күлді. Ай да бұлармен бірге билей бастады. Меңіреу тыныштықты әдемі музыка бұзды. Еуразия материгінде, қонақ бөлмеде жатқандар әдемі музыка естіді. Әр кеш сайын әдемі музыка ойнап тұратын болды. Бір күні кенеттен музыка тоқтап қалды. Мүлдем.

Шалқар Дәулеткелді. Жібі үзілген батпырауық

Шалқар Дәулеткелді1989 жыл 25 қазанда ҚХР-дың Іле облысы Құлжа ауданы Ойманбұлақ ауылында дүниеге келген. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің журналистика факультетінің түлегі. Мәдениеттану ғылымының магистрі. Өлеңдері мерзімді басылымдарда жиі жарияланып тұрады. Қазір Алматы қаласы ҚР Ұлттық Академиялық кітапханасында қызмет атқарады.

 Жібі үзілген батпырауық

Ілуде бір кездесетін мыңнан бір мезеттерден кейін де,
Үнсіз терезеден сыртқа қарап отырдық.
Өткен қыс күндеріндегідей қар жауған көшелерге,
Қағаз батпырауықтарға ұқсап жібі үзілген,
Қарап отырдық, одан әрі де автобус аялдамаларына –

*“Мені тастама” атты картина ілінген.

Өткен қыс күндеріндегідей…
Көше сыпырушылар да,
*Жол жөндеушілер де,
Жылу жеткізушілер де
Дағдарыссыз…

Дағдарып қалдық біз ғана келесі қадамды жасауға,
Бағыт жоқ бізде…
Жүрегіміз жұмсақ сағаттардай балқыған,
Уақыт та жоғалған, майысқан тіл де…
Тыныс жоқ бізде…
Шексіз бөгеттерге де,
Мінсіз жоқтаушыға да жол ашық…

Келесі қадамды жасауға;
Сен орныңнан сыбдырсыз тұрдың тағы,
Алдыңғы қадамды қайталап,
Күнтізбенің және бір парағын жырттың…
Кейін, “Мені тастама” атты картиналар ілінген,
Аптобус аяалдамаларында тұрып,
Бір-бірімізді мүлде ұмыттық.

Өткен қыс күндеріндегідей…

*Алматыда кейбір автобус аялдамаларында «Мені тастама…!» атты картина ілініп тұратын.
**Гомердің айтуынша бір аңызда Сизифке жол жөндеу жұмысы бұйырылған дейді. (Альбер Камю «Сизиф туралы миф»)

                   

Өтпелі бір кезең

Мең-зеңдіктің немқұрайлыққа ұласатынына мән бермей,
Толықтанбаған бір бостықтың кірптар етуінен.
Иен далада үдей түсетін құлазу сезімінің де,
Рахатқа бөлей алатындығын…
Мағынасыз шаттықтар кеңістігінің ұлғаюынан,
Жылдардан бұрынғы –
Аялдамада қалған жалғыздық сезімінің де,
Рахатқа бөлей алатындығын…
Қарлы әлемнен жеткен елестен
Қурап қалған Гүлқайыр сабағында ілінген
Мұз ішіндегі көбелектің өлі денесі
Толықтанбаған бостықтың кіріптар етуінен…
Жыллдар өткеннен кейін есіне оралғанда –

Саябақ ішінде жартылай күлімсіреген тас мүсіннің,
Жарты күлкісін жасырған таныс жүзінен,
Мүлде бейтаныс құстар ұшып жатты.
Көше шырақтар жарығы мен таңғы сәуле арасындағы,
Өтпелі бір кезең сынды.

***

Демеппе еді тасбауыр уақыт қояды жұтып,
Кім тірліктен безбекке,
Уақыттан безбекке
Тыншымақ табытқа түсіп…

Жерледім саусақтарымды тәнім орнына,
Жерледім тәнімді жаным орнына.
Тастың-тасқа жауап айтатыны секілді,
Жапрақтың-жапраққа,
Қайтатыны секілді топырақтың-топраққа.

Үшбу хатымды жазғанда,
Бармен жоқтың сызығында тұрып;
Бір ауыр сөзді құмға жазбақпын
Бір ауыр естелікті…
Жомарт кешірімшіл бір самалдың –
Шайып кететінін біліп.

Жерледім тәнімді жаным орнына,
Жерледім ауыр сөзді бір арым орнына.

***

Алғитаудың арасында,
Соғыстан соң қол аяғы кесілген,
Қалған адам қайраң бетінде.
Шашырап кеткен бояулар ақ қағаздағы,
Мағыналар ішінен мағынасыздыққа толы…
Сәулесі шашраған Аққар мен ай, гүл өңімен,
Түссіздікте Сұлу тән ағып кетер лай-сеңменен
Сыбдырсыз қанат қаққан көбелектей
– сүйегінен.
Алғитаудың арасында,
Қайраңда қайрлаған қағаз кеме,
Кеткенсоң тасқа айналып жел кемірер,
Басылған қабырғаға тағдыр жазу –
Бір ұлы құтқарушң секілденіп,
айналар жұбаныш боп олда өлімге.

Ең соңғы сұлулықта,өліп бара жатқанымда,
Кеудемнен ұшқан құста, қалықтай алатынын сезіндірер
қанатын аңыздарға қақпаса да.

***

(Өлім жапрақтары)
Жүдеу жол бетін жапқан сары жапырақ,
Табан астында үгітіліп жатыр –
Өткен күзддерді еске сап…

Мен кетіп барамын,
жан дүниемді табан астында жаныштап,
Қақпа ішінде қалған айғайды еске сап…

Сәлден кейін жел тұрмақ,
Біздің үгітілген бөлшектерімізді,
Жел ұшырып әкетпек.
Бұнда еш мән қалмағандай,
Өмір бізден жасырынбақ солғындап.
Қақпа ішінде жасырынған ол кімге…
Сыбдырлайсың өңменіңнен жел зулап.

***

Тән емес бізге мінсіз жасампаздық,
Қайта жалғай алмадым…
Сары жапрақты үгітіп алып.

                      

Жел (Болмыссыздық)

Кел,
Сүйікті жел!

Терең қайғы да,
Шексіз шаттық та…
Сыйлайды ортақ бір дүние,
Жүректі тұтқындаған белгісіз мағына,
Мағынасыздықты ән етті тағы да.

Кел,
Сүйікті жел!
Сүйіктім, сен ренжіме бұл күнде,
Емдеді жел, өшірді жел…
Мен аттап өтуге болмайтын,
Сен сызған сызықты.

Тасқа таңсық емес қауырсынның құлағаны,
Тастың құшағы тасқа жұмсақ.
Сенде жоқ, бұнда жоқ алақанды,
Мейірімді екі көзді –
Сыйлады жел.

Сүйіктім, сен ренжіме!
Еске түсірмейді сенің бір жұп қолыңды
Бір-біріне шырмалған –
Саусақ іздері де,
Терезе алдында сен ұмыт қалдырған.
Кел,
Сүйікті жел!

               

Мың қаралы ақ көбелек

Бір кезгі шақырған биік – Адасқан киік.
Құлаған құс күн түбінде Қанаты күйіп.

Құлан жалында сағымы сусыған,
Құлан жондардан аунады күн.
Күн астында ма,
Түн түбінде ме,
Ізімді желге қалдырдым.

Көл түбіне шөккен сәйгүліктің үміті секілді,
Көл шайқаған ақ пен қызыл көбігі.
Күн түбінде құлаған құс –
Ой теңізін қанатымен сызған хаттар да,
Бір кезде тоқтаған.

Ескі қорғанда тұншыққан
дыбыстар қалған орнында,
Бірте-бірте
түссіздікпен кетті үндесіп солғындап.
Шырағыңды қайта-қайта өшірер,
Өшірер…
Қиялыңда қалған құстың қанатынан жел зулап.

Ескі қорғанда ұмытылған,
Ескі қақпадан еніп сен келерсің, Ай.
Аулақта, Балбалдар маңдайында сәулең дірілдеп.
Мергия жапырағындай жұлынған ай түбінде,
Оны да Жел тербеп тұрғандай…

***

Ол саусақтарымен қоштасқан,
…пернелер басқан,
Қоштасқан тағы –
Желбіремес тулармен,
Желкілдемес жалаумен.
Бір кезде құлаған күйінде,
Сілкінбеген шаңы.
Жүріп өткен үстімен,
Бүйелер түкті сирақтарымен салқын,
Сана жолында ізі жасырынған қиял секілді…

Есігі жабылған ескі үй – су суық,
Шөкті қобыз күрсініп,
Шыңыраудан қалған қайтып шыға алмай,
Ауыр шынжыр құрсаған жол баяғы,
Кілт сөзі ұмытылған,
Өткендер қиялында шегеленген қол-аяғы.

Ер түріктің сарбазы,
Ғасырлар бұрын сілтенген семсер ұшымен,
Сана жолында ізі жасырынған қиял секілді…
Соңғы сөзін құмға жазды;
О, ағаштың жапырағы жайқалған тәңір ісімен,
Ай түбінде үзілген тәңір ісімен.
Кітабым – аспан, жер…
Сөзім тілім ұшында…
Жазуым семсер ұшында…

Сен батарсың, Ай, аулақта
Құмда жазылған жазулар үстінде,
Сәулең дірілдеп.

***

Шағылған терезеден сәуле де түспеді,
Мейірімді самал да енбеді…
Күнсіз гүл солды,
гүлсіз күн сөнді.
Күн түбінде құлаған құс секілді,
(Ой теңізін қанатымен сызған хаттар да,
Бір кезде тоқтаған).
Сана жолына нұры сіңген,
Не ұғынуға болады,
Терезеден телмірген көзден
Өң бе, түс пе, белгісіз елеске шырмалған.

Топырақ астынан семсерлер сыңғыры естілер,
Жусандар ырғағынан семсерлер сыңғыры естілер,
Балбалға айналған сарбаздың ойынан
Семсерлер сыңғыры естілер.
Балбал – әкеміз,
балбал – анамыз,
балбал – жарымыз…
Балбал басынан айнала ұшқан,
мыңдаған ақ көбелек
Қанаттар сусылынан семсерлер сыңғыры естілер.

Тұтылған күн – құлан жондардан аунаған күн.
Күнсізде күл болды – гүл,
Күнсізде күбірледі қыз;
Балбал – әкеміз,
балбал – анамыз,
балбал – жарымыз…

Алыс мезгілдер арасын жалғаған ізбен,
терезе алдынан Шағылған.
Мың қаралы ақ көбелек ұшып өтті,
Қанаттар сусылы шақырған…

***

Шағылған терезеден кешігіп ендің, Ай,
Елеусіз жабылған есіктен –
Ешкім оны еске түсірер саусақ ізі де табылмас.
Аулақта,
балбалдар маңдайында сәулең дірілдеп,
Сен батып барасың.

Маруана Хамзақызы. Жұматай Жақыпбаев және гүл

Маруана Хамзақызы Алматы облысы, Жамбыл ауданының Қарғалы ауылында дүниеге келген. Iлияс Жансугiров атындағы Жетісу Мемлекеттік университетінің түлегі. Шығармалары қазақ, орыс тілідерiнде жазылып, жарық көрiп, сонымен қатар әзiрбайжан, түрiк, ұйғыр тілдеріне аударылған. «Писатель года России» номинациясына 2017, 2020 жылдары ұсынылған. Бакуде «Yovsan atri» — *Жусан исі » атты әңгімелер жинағы жарық көрiп, әңгімелерi Әзiрбайжан прозасының антологиясына енгізілген. 2014 жылғы «От сердца к сердцу » конкурсынын » Интернеттегi ең үздік шығарма» жүлдесінiн иегері.

ЖҰМАТАЙ  АҚЫН  ЖӘНЕ  ГҮЛ

Гүлінің молдығынан сабағы майысқан бөртегүл мен көгілдір дала гүлінің хош иісі мұрын жарады. Құмыра толы құшақ-құшақ гүлді терезе алдына да, стол үстіне де, еденге де жайғастырып тастағам. Бұл–Жұматай ақынның мерейтойыма арнап тартқан сыйы. Иә, иә, таңданбаңыздар, Жетісудің теңдессіз лиригі, қысқа ғұмырында нәзік сезімді жырлап өткен Жұматай Жақыпбаевтың өзіме қайтарған  гүлі…

Бұл адам сенгісіз хикаят былай басталып еді…

Ілияс Жансүгіров атындағы педагогика институты ашылған жылы мен осы оқу орнының алғашқы студенттерінің қатарында едім. Талдықорғанға кіре берістегі ықшамауданда Айдархан жездем мен Қарлығаш әпкемнің қолында тұрып оқыдым. Бұл үйдің есігі күндіз-түні бір жабылмай, төрінен қонақ үзілмейтін. Осы шаңырақта жүріп қазақтың талай-талай игі жақсыларымен таныстым. Дәнеш Рақышев, Қуаныш Сұлтанов, Ақселеу Сейдімбеков, Қойшығара Салғарин, Сәкен Иманасов, Әбен Дәуренбековтер бұл үйде жиі бас қосатын. Жұматай ағамен де осы үйде жүздесіп едік.

Жездемнің жақын досы, жаратылысынан жаны ерекше Жұмекеңнің бар болмысы да ерекше еді. Сұлу мұртын сипап қойып, өмірі бір асықпай-саспай, бойын тіктеп жүретін. Көп тыңдап, аз сөйлейтін. Отырыстарда домбыраны қолға алып, құлағын баппен бұрап, шерте бастағанында жұрт бірден тына қалатын еді. Содан соң домбыраның қоңыр үніне ақынның сазды даусы қосылып, жаныңды жаулап алар керемет бір үндестік туындайтын. «Айыбым болса кеше жүр, асқақтау жердің маралы…»

Әнін ширата бастағанда, ақынның жан сыры отырған жұртты түгел баурап, бар дүние ұмыт болатын. Тек осы сәт, осы ән, осы үн, осы сағыныш пен үзілмеген үміт қана үлбіреп тұратын еді-ау бөлмеде. Ән қалықтап барып үзілген шақта тыңдаушылар тәтті сезімдерін кілт үзгісі келмей, біраз уақыт маужырап, мұңға бататын. Содан кейін әңгіме-дүкен басқа бір арнаға ауысушы еді. Жұрт қолқалап ақынға өлеңдерін оқытып, күйлерін шеркізетін. Айтқан әңгімелерін ұйып тыңдайтын. Өз басым одан кейін өлеңдерін дәл Жұматайдай мәнерлеп оқып, әнді әуелете шырқайтын, күйін құйқылжыта тартатын ақынды кездестірген емеспін. Мүмкін, ондай дарындар маған  жолықпаған шығар.  Иә, айтпақшы, мен айтайын деген әңгімемнің ауанынан біраз ауытқып барады екенмін.

…Көктемнің бір жарқыраған күні болатын. Айнала құлпырып, құстар құйқылжыта ән салған шақ. Қысқы сессия артта қалған, жазғысына әлі біраз уақыт бар, қарын тоқ, көйлек көк дегендей. Көңілім алып-ұшып, аяғым жерге бір тисе, бірде тимей, жатақханадағы құрбыларыммен кездесуге орталық көшемен ұшып келем. Өте тығыз шаруам бардай,  тым асығыспын. Әлдебіреу атымды атап шақырғандай ма… Кім болды екен деп, жан-жағыма қарадым. Жападан жалғыз, көшенің қоршау темірінде арқасын  күнге тосып, Жұматай аға отыр екен. Қасына барып, сәлемдестім. Ол кісі биязы жымиып, «Аманбысың, қалқам!»- деді. Жөн сұрады. Уақыты бос болды ма, білмеймін, Жұмекең өзіне тән кербез мәнеріне салып, ананы-мынаны тәптіштеп сұрай бастады. Көбейіп бара жатқан сұрақтарына жауабым таусылып, мынадай тамаша шақта жалғызсырап отырған ақынның көңілін аулайын дедім де, қолымдағы бір тал шұғынық гүлін ұсынып, «Аға, мынау сізге…»-дедім. Ақын гүл атаулыны тұңғыш рет көргендей, таңырқай қарап, үнсіз отырып қалды. Мен асыға қоштасып, өз жөніме кете бардым…

Содан кейін азғана уақыт өткен еді, сабаққа келсем, курстастарым жамырап, «Саған Жұматай Жақыпбаев өлең шығарыпты, радиодан естідік»,- дейді. Бұл жаңалыққа сенер-сенбесімді білмей жүргенде, Жұмекеңнің өзі де біздің үйге келе қалды. Қайран балалық-ай десеңізші, «Аға, аға! – деймін, – жұрт Сіз маған өлең шығарды дейді, рас па? Оқып беріңізші!»,-деп қолқалаймын. «Шығарғаным рас, өлең сен сыйлаған шұғынық гүл жайында, бірақ сөздерін ұмытып қалыппын…»,-дейді ақын қысылыңқырап. Қылқылдап қоймаған соң, екі шумағы ғана есімде қалыпты, соны оқып берейін, дегендегісі: «Наградталып көрмеген екем туғалы, жапырақтар сонда қол соғып бәрі шулады…»,- болды.

Сол шумақтар жадымда осы күнге дейін сақталып, есейе келе маза бермейтін болды. Бірде өлеңнің басқа шумақтары қандай болды екен деп ойласам, енді бірде бір тал гүлді баға жетпес сыйға балаған ақын сезіміне таң болам… Амал қанша, қанша іздестірсем де, сол өлеңнің толық нұсқасы қолыма бір түспеді. Бұл да болса суреткер құдіретінің бір жұмбағы шығар деген жорамалмен арада жылдар өтті.

Иә, содан бері қаншама су ақты, қаншама көктем келіп, дала төсі алқызыл гүлдерге бөленді. Есейіп, егде тарттық. Өткен жылдың көктемінде достарымызбен қыдырып қырқаға бардық. Жол бастаушымыз — жиенімнің дос ағасы, жердің жайын жақсы білетін Өмірбай ақын. Барған жерден ұзын сапты селебе пышағымен үңгіп жерошақ қазып, қала тұрғындарын бір таңдандырған. Әңгіме барысында Жұматай аты аталғанда, кездейсоқ жерден ортақ таныс тапқаныма мен де таңырқадым. Дүлдүл ақынмен кезінде таныс болғанымды айтып, баяғы оқиғаны баяндап бердім. Өмекең «айналайын, қарағым-ай!»,–деп бәйек болды да қалды. Студенттік досын емірене есіне алып, ағынан жарылды. Содан соң ескі таныстардай өткенді еске алып, шүйіркелесіп қалдық. Кеш батуға ыңғайланды. Қайтуға жиналсақ та, бәріміз күні бойы айтылған әңгімелер әсеріне тәнтіміз.

Көлігіміз бір белестен асқанда, алдымыздағы жадағай қыратқа жайқала өскен небір әсем  қыр гүлдері көздің жауын алып, тоқтамасымызға қоймады. Нәзік сабақтарының басындағы үлбіреген шағын көгілдір гүлдері бейне бір үлпілдеп қонған көбелек дерсің. Үзіліп кетердей, бар болмысы тазалық пен пәктіктің нышаны іспетті, жүректі еріксіз шымыр еткізеді. Сайын даланы көмкерген гүлдің көптігі сондай, жер бетіне көгілдір жібек матаны, яки масаты кілемді төсей салғандай, керім бір көрініс. Бұрын-соңды көрмеген ғажайып гүлдер… Күннің ұясына қонған ғажайып суреті, ымырт үйірілген бейуақ мезгіл… Осының бәрі менің көз алдымда әлі күнге дейін сақтаулы тұрғандай… 

Шыдай алмай, машинаны тоқтатып, жүгіре шықтым. Өмірбай ақын жұрттан бұрын түсіп, гүл теруге кірісіп кетіпті. Басқалар да одан қалысар емес. Енді біреулері кешкі жұпар ауамен рахаттана тыныстап, айналаға барлай қарайды.

Теріп алған құшақ-құшақ гүлін қолтығына қысқан Өмекең қасыма жақындады. Маған қарап: «Қарағым, кезінде досыма гүл сыйлаған екенсің. Аруағыңнан айналайын, Жұматай, көзі тірі болса, қарымтасын өзі өтер еді. Осы дала гүлін Жұмекеңнің атынан саған ұсынып тұрмын, қабыл ал!»,-деді бар ықыласымен. «Әкең өлсе де, әкеңнің көзін көрген өлмесін»,-деп, данышпан қазақ қалай тауып айтқан, риясыз дос көңіліне қатты толқып, Жұматай сыйын Өмірбай ақынның қолынан қабыл алдым…

Қайтуға асықсақ та, Өмекең қоярда-қоймай жолдан өз үйіне түсірді. Кетерде біздерді мәрттігіне тағы бір тәнті етіп, өз шарбағындағы қалың өскен әдемі бөртегүлден молынан үзіп, шоқ-шоғымен бәрімізге тарту етті. Біздер қонақжай отбасымен қимай қоштасып, түнделетіп Алматыға жүріп кеттік.

Сыйға алған гүлдер құшағыма әзер сыйып, көлігім бүтіндей гүлге көмілді. Әлсін-әлсін бетімді жұпар аңқыған гүл шоғына басып, емірене иіскеймін. Іштей қатты толқып, үн-түнсіз отырмын. Бір сәтке сол бір шуақты көктемім, сонау гүлдей жайнаған он жеті жасым қайта оралғандай. Апыр-ай, десеңізші, ақынға гүл ұсынған сол күннен бері санасам, тұп-тура отыз үш жыл өткен екен. Қайран, Жұмекең! Араға аттай отыз үш жыл салып, жадыраған осынау көктем күні, сол бір тал гүлімді өзіме десте-десте етіп қайтарып, кезінде өлеңнен шашу шашса, бүгін міне, ақынның жомарт жаны гүлден де шашу шашқан екен -ау…

                               ********************************

Осы жерде нүкте қойылып, хикаят аяқталған еді. Бірақ, бұл оқиға ары қарай өз бетінше өрбіді. Жұмекеңнің өлеңі себеп болып, жан жары,  ақын Зайда Елғондиновамен де таныстым. Болған оқиғаны баяндап, бұйымтайым,  Жұмекеңнің маған арнаған өлеңін табуын сұрадым. «Жұмсағанға Сіз жақсы»,-деп, Қарлығаш әпкемнен Жұмекеңнің сол үнтаспасын  облыс радио архивінен қарастыруын өтіндім. Қайран әпкем, өтіншімді екі етпеді, бірақ архивтегі талай құнды материал, өкінішке орай,   аумалы-төкпелі заманда ұшты-күйлі жоғалып кеткен екен.

Зәкең де ақынның талай дүниесінің, оның ішінде маған арнаған жыр шумақтарының не қолжазба, не баспа түрінде табылмағанын қынжыла жеткізді. Және де, адамның өзі өмірден өтсе де, жанының мәңгілік екенін баса айтып, болған оқиға кездейсоқ емес екенін түсіндірді. Ізденсең, ағаң араға жылдар салып, өзіңе гүл шашу сыйлағанындай, өлең жайы да жайғастырылар деген еді. Солай болды да…

Жақында Өмірбай ақынның досы, жиенім Рәтбек Сағид-Уаһастың «Сүмбіле-сұлу жұлдызым» атты өлең жинағынан мына өлең жолдарын кездестірдім:

«Сен илхансың, сен саидсың, ал мен болсам –Қағанмын!»

дейтін сөзі есімде тұр, ер Жұматай ағамның.

……………………………………………………………………..

Илханы жоқ, саиды жоқ, Қағаны жоқ ғаламның,

Түкке тұрмас бір беймезгіл екеніне алаңмын.

– дейді Рәтбек ақын  Жұмекеңмен өткізген күндерін сағына. Кітапты әрі қарай парақтап, өзім жақсы көретін, талай мәрте оқыған өлеңін дәп алғаш рет  ашқандай болған едім… Иә, иә, деймін, осы болар Жұмекеңнің маған берген жауабы. Жас шағымның елесіндей іздеген, мен соншама керек қылған сол өлең…

СОЛ ӨЛЕҢ
 
Мені бүгін жазғыр мейлі, аппағым,
Саған жазған сол өлеңді таппадым.
Бәлкім, жыртып тастағам ғой ызадан-
Сен біреудің ағартқанда ақ таңын.
 
Айтшы, кінә сенен бе, әлде менен бе?
Саған теңеу таппай әлде келем бе?
Гүл сезімді орап едім аялап-
Үш-төрт шумақ шағын ғана өлеңге.
 
Шым-шым ойлар жүрегімді шымшылай,
Жаздым тағы, жазған көңіл тыншымай.
Бағынбады бірақ менің еркіме,
Табылмады сондағы іңкәр жыр шырай.
 
Мүмкін емес, енді өткенді қайталау,
Кеудемізде жанбайды рас, қайта алау.
Іздерің бар жас шағыңның елесін-
Өзің жаттап алмадың ба, сайтан-ау?!
 
Бесін ауып бара жатыр төбеден,
Уақыт шіркін, жылдам еді не деген?!
Көбейгенмен, кеңейгенмен керегем,
Көзім-әжім, қырау-көңіл терезем.
 
Қақырап бір сөгілгенде көбеден,
Тасып-ақ бір төгілгенде кенерем,
Сүлейменнің жүзігіндей жебеген,
Дегенменен, керек еді сол өлең…
О, деген! …

Осы жерден нүкте қойсам да болар еді… жоқ, әлде де ертерек пе…, кім білсін…