ЛАТЫН АМЕРИКАСЫНДАҒЫ РОМАН ТУРАЛЫ ДИАЛОГ (1968 ж.) Орыс тілінен тәржімалаған Еділбек Дүйсенов
Марио Варгас Льоса: Менің пайымдауымша, қарапайым инженер мен сәулетшілер кешпейтін дүниелер кәдімгі қалам ұстаған жазушылардың басынан өтіп жатады. Кейде адамдар өздерінен «жазушылар не үшін керек?» деп сұрайтын болар. Себебі, барлығы архитектордың, инженердің, тіпті дәрігердің де не үшін керегін біледі. Әңгіме жазушыға кеп тірелгенде, тіл ұшына түрлі шүбәлі ойлар келеді. Түрлі адамдар (ішінде мен де бармын) жазушының біздің қоғамға керек екендігін ұғынсақ та, бірақ дәл не үшін керек екендігін біле бермейміз. Сондықтан, Габриэльге қояр алғашқы сұрағым: қалай ойлайсың, жазушылар не үшін керек?
Габриэль Гарсиа Маркес: Мен өмірде өзге ештеңеге де жарамайтынымды түсінгеннен соң, жазушы болдым. Әкемнің жеке дәріханасы болды. Шын мәнінде, ол менің фармацевт болғанымды қалады және ол қалауын уақыт өте келе ауыстырды. Ал менде мүлде бөлек арман болды: менің адвокат болғым келді. Өйткені адвокаттар киноларда әрқашан жеңіп жүреді, қандай қиын жағдайларда да судьяларды ұтып отырады. Ал кейін… университетке түсіп, сонда оқып жүріп, түрлі қиындықтармен бетпе-бет келген соң, адвокаттыққа да жарамайтынымды түсіндім.
Содан соң, оның не үшін керек екендігін нақты ұғынбасам да, әңгімелер жаза бастадым. Алғашында, маған «жазу» деген дүние ұнайтын, өйткені мен түрлі ақпарат құралдарында жариялана бастадым. Содан соң, достарым мен таныстарыма ұнау үшін жазып жүргенімді түсіндім. Расында, нағыз шындығы осы еді. Кейін, өзімнің және өзге де қаламгерлердің жазушылық өнері туралы ойлай келе, күмәнсіз, жақсы романдардың нағыз әдебиет алдында өзіндік өзгеше қызметі мен атқаратын міндеті бар екендігін ұғындым.
Бір нәрсе ақиқат: жазушылық – бас тарта алмайтын қасиет, айналып өте алмайтын қасірет. Ол қасиет кімге қонды, демек, сол адам жазуға тиіс. Өйткені, бас ауру мен нашар ас қорытуды тек жазу ғана жеңе алады. Ол қасіреттен жазып қана құтыла алады.
Егер мен кітап жазуға отырсам, демек мен қандайда бір тарихты баяндағым келгені. Оқырманға ұнайтын тарихты. Мәселе, менің де ой-пікір дайындығында болуымда; ой- пікір дайындығы жазушы атаулының (егер ол тиянақты болса) барлығында болуға тиіс. Жазушы өз тарихын баяндар сәтінде әділ болуы тиіс, мысалы: қызыл телпек немесе партизан туралы повесті алайық; ал егер жазушы бұзылмайтын қамал сынды мықты көзқараста болса, бұл көзқарас әлбетте, баяндағалы отырған тарихқа әсер етеді, яки өз сәулесін түсіреді. Әрине, бұл – шарасыздық, шарасыздық алдын ала ойланбағандықтан туындайды.
– Демек, таза тиімді факторлар әдеби өнерде басым бола алмайды. Ендеше, қандай факторлар басымдыққа ие? Әдеби шығарманың сапасын анықтайтын қандай элементтер?
– Жазу үстелі үстінде мені толғандыратын бір ғана нәрсе, мен көлденең тартып отырған тарих ойлы оқырманға ұнай ма, жоқ па және сол тарихпен жеке өз басым келісемін бе? Мен тек қана жеке тәжірибеге негізделген тарихты жаза алмас едім. Мысалы үшін, мен қазір диктатор туралы тарихты жазып жатырмын деп алып қарайық, яғни шамамен латынамерикалық диктаторды. Бұл диктаторлықтың арғы тегіне жүз сексен екі жыл болған және осы уақыт бойына ол билікте, тіпті өзіне биліктің қашан келгендігін де есінен шығарған; аталмыш диктатор сиырлар қыдырыстайтындай залы бар үлкен сарайда шын мәнінде жападан- жалғыз. Ал енді қызығы мынау: мен баяндап отырған бұл тарих белгілі бір жағынан менің жеке тәжірибем негізінде жазылып отыр. Яғни, өзіндік поэтикалық өңдеу тәжірибем менің шексіз биліктегі жалғыздықты айшықты бейнелеуіме септігін тигізеді. Менің ойымша, биліктегі жалғыздықты беру үшін, прототипін латынамерикалық диктатордан гөрі, біздің дәуірдегі қиялға сай құбыжық қылып көрсеткен жөн секілді.
– Дәл осы орайда, өзіңе қояр жеке сұрағыма көшсем. Сен жалғыздық туралы сөз қозғағанда, сенің бүкіл кітаптарыңның ойы осы турасында болар деп ойладым. Сенің кітаптарыңда қатысушы кейіпкерлер саны әлдеқайда көп, жай ғана адамдарға лық толылығына қарамастан, бір қызығы, «Жүзжылдық жалғыздық» атты кітабыңның да бар екендігі; бірақ сол кітаптарыңдағы кейбір көркем бейнелердің аса қадірлі сезімінің де жалғыздық екендігін айта кеткеннің артықтығы болмас. Менің назарымды аударғаны, сен көп сұхбаттарыңда, бала кезіңде саған әртүрлі тарихты көп айтып берген бір туысыңды еске алып отыратының. Есіңде болса, осы туысыңның өлімі (ол кезде сен он сегізде болатынсың) өміріңдегі маңызды оқиғалардың соңғысы болғандығын айтқан едің. Осынау адамның саған айтатын әңгімелері сенің ынталануыңа себін тигізді ме? Оның кей әңгімелерін өз кітаптарыңа «шикізат көзі» ретінде қолдана алдың ба? Ең әуелі, бұл адам кім еді?
– Әріден баяндайын. Мен, өзін белгілі бір дәрежеде немесе одан да өзгеше жалғыз сезінген бірде-бір адамды білмейді екенмін. Міне, мені қызықтырып тұратын жалғыздық ұғымы осы. Менің айтарым, сіздердің ойларыңызға толықтай қарама-қайшы келе ме деп немесе сіздерге түсініксіз естіле ме деп қорықсам да, мен адам әрқашан да жалғыз болады деп ойлаймын.
– Сенің ойыңша, әркімнің жеке жалғыздығы бар ма?
– Мен, бұл – адам табиғатының маңызды бір бөлшегі деп қарастырамын.
– Париждің бір журналында жарияланған өте бір ұзақ мақаладан сенің «Жүзжылдық жалғыздық» романың және бұдан да бұрынғы кітаптарыңдағы негізгі мазмұн «Америка тұрғындарының өзіндік ерекшелігі – сол баяғы жалғыздық» дегенді оқығаным бар. Онда, сенің Америка адамының ортаға деген қатты жатсынушылығы мен адамдар арасындағы бір-біріне деген түсіністік сезімінің жоқтығын көрсететінің айтылған. Ол адам – әртүрлі қиындық көрген, түрлі сөздерге шыдап баққан, шындық үшін түрлі жанжалға да барған жан. Және осының барлығы да өзін жолы болмайтын жарымжан, жалғыздықта қалған дуанадай сезінуіне себеп болған. Бұл турасында сен не ойлайсың?
– Білмеймін. Мұның барлығы менде болмаған дүние. Оның үстіне, мен әрбір аяқ басқанымда, өзіме нағыз жалғыздықты түсіндіруге және оны өз шығармашылығымда өрнектеу үшін әр нәрседен оның әртүрлі көрінісін іздеп табуға тырысамын. Бұл процесс менде саналы түрде болған күні, мұның барлығы қайдан шығатынын білетініме мен сенімдімін, әрі бұл тақырыпқа барлық қызығушылығымды жоғалтатынымды анық білемін.
Мысалға, Колумбияда менің кітаптарым турасында толық жазған сыншы бар. Ол өзінің бақылағаны бойынша былай деп жазады: менің суреттеуімдегі әйелдер – үміт бейнесінде, бұл дұрыс мағынасында; олар отбасының тірегі болады, реттеушілері ретінде шаңырақты ұстап отырады, ал бұл уақытта еркек атаулылар күшін есепке алмастан әрекеттің түр-түрін іске асырады: соғысқа кетеді, барлауға қатысады, қыстақ құрады және бүкіл әрекеті сәтсіздікке ұрынып, өзін орға әкеп жығады. Және сол, көнеден келе жатырған құндылықтар мен салт-дәстүрді сақтап жай ғана үйде отырған әйелдердің арқасында ғана еркектер соғысты жүргізіп, қыстақтың негізін сала алады, сөйтіп Американың ұлы отаршылдық мақсатын жүзеге асырады.
Мен осыны оқығаннан соң бұрынғы кітаптарымды ақтара келе, шын мәнінде де дәл солай екенін түсіндім. Бірақ бұл сыншы маған өте үлкен зардабын тигізді деп ойлаймын, өйткені ол өзінің жаңалығын мен «Жүзжылдық жалғыздық» романымды жазғанда ашты, ал романдағы апофеоз (бұл жерде соңғы шымылдық, түйін мағынасында – ауд.) сыншының айтқанындай болып шықты. Романда Урсула есімді жүз жетпіс жыл өмір сүретін кейіпкер бар, ол шындығында бүкіл романның жүгін бір өзі көтеріп тұр. Мен оның образымен жұмыс жасау үстінде, алдын ала түгелдей ойластырылған жоспар бойынша жасаймын ба, әлде, менің сыншымның ойын болжаймын ба деумен, тіпті не істерімді біле алмай қалдым. Менде енді жалғыздық тақырыбында да осы қайталана ма деп қорқамын. Егер мен мұны да түсіндіріп бере алсам, сонда не болмақ? Ендеше, бұл әбден тиімді, әбден саналы түрде болмақ және тіптен мені қызықтыруды қояды.
Сен жаңа ғана мені үрейлендіріп жүрген ойға итердің. Мен «жалғыздық деген – адам табиғатындағы жалпыға ортақ қасиет» деп ойлайтын едім, бірақ қазір ойлап отырсам, мүмкін, бұл латынамерикалық адамның жатсынуының көрсеткен қорытындысы шығар. Бұл жағдайда мен әлеуметтік, тіпті саяси көзқарасымды, ойлағанымнан да биік дәрежеге қоямын. Егер бұл рас болса, мен әр қадамын сақ басатын ондай метафизик (метафизикалық көзқарастарды жақтаушы – ауд.) емеспін. Мен кез келген нәрсеге адал болғым келді және менің жалғыздық туралы ойым өзгелерге әлсіздік болып көрінуі мүмкін ғой деп қорқамын.
– Жақсы, егер бұл «қорқынышты» тақырып болса, ендеше жалғыздық турасында сөз қозғамай-ақ қоялық. Бірақ мені, әр сұхбатыңда айтып отыратын, өзіңді қарыздар санайтын туысқаның қызықтырады.
– Бұл – менің атам. Есіңізде болсын, мен кейіннен бұл кісіні өз романымда көрсеттім. Кезінде, жас кезінде… ол адам өлтіруге мәжбүр болған екен. Шамасы, бүкіл қыстақ атамның жағында болған болу керек: өлген адамның бір ағасы тіпті түнді атамның табалдырығының алдында өткізетін болған, әрине бұл марқұмның отбасының кек алу үшін жасаған әрекеттерінің бірі болар. Бірақ атам күнделікті қоқан-лоқыға шыдай алмай, ол қыстақтан кетіп тынды. Бірақ, жай ғана басқа қыстаққа қоныс аудармай, отбасымен алыс жаққа кетіп, сонда жаңа қыстақ құрып алды.
– Бұл оқиға «Жүзжылдық жалғыздық» романының басталуын еске салады: онда алғаш Хосе Аркадио адам өлтіреді, оның ары тыным таптырмай, кеудесіне өте ауыр жүк арқалаттырады. Ол мұның үйін тастап, тау асып, аңыздағыдай Макондо қыстағының негізін қалауына әкеліп соқтырады.
– Иә, ол кетіп, қыстақ құрады және менің көбірек есімде қалғаны, атам: «Сен мәйіттің салмағының қаншалықты ауыр тартатынын елестете де алмассың» деп қайталап отыратын. Оның үстіне, маған жазушы ретінде тікелей қатысты, ешқашан да ұмыта алмайтын бір нәрсе бар. Бірде атам мені циркке апарды, біз сонда аруананы көріп, үйге келген соң, ол сөздікті ашып отырып: «Бұл – аруана түйе, оның пілден немесе екіөркешті түйеден не айырмашылығы бар?» деп, хайуанаттар зерттейтін ғылымнан бүкіл бір сабақ оқытып шықты. Мен алғаш сөздікпен жұмыс жасауды осылай үйрендім.
– Бұл адам саған ықпал етті, қай жағынан да алып қарағанда оның драмасы сенің романыңа ішінара көшіп отырды. Алайда, менің білгім келгені, атаң айтқан әңгімелерді сен дәл қай уақытта әдеби тарихқа айналдыруды ойладың, қай сәтте осы естеліктерді жеке тәжірибе арқылы әңгіме, романдарды жазып шығару туралы ой келді?
– Бар-жоғы екі немесе үш кітап жазғаннан кейін мен осы тәжірибені қолданып жүргенімді түсіндім. Шынын айту керек, мен тек атамды ғана есіме түсіріп қойғаным жоқ, осы атам негізін салған қыстақтағы расында да талай құпия жасырынған өзіміздің үйді де еске түсірдім. Үйде Петра апам қайтыс болған бос бөлме болатын. Үйде немере ағам Ласаро қайтыс болған бос бөлме болатын. Түнде бұл үйде жүруге болмайтын, себебі мұнда тірілерден гөрі өлілер көп болатын. Сағат кешкі алтыда мені бұрышқа отырғызып қойып: «Мына жерден жүрме, егер сен осы жерден шықсаң, өз бөлмелерінен Петра апаң мен Ласаро ағаң шыға келеді», – дейтін. Соған мен отыратынмын да қоятынмын. Менің «Үзілген жапырақ» атты алғашқы кітабымда бір кейіпкер бар: жеті жастағы бала, ұзына бойына орындықта отыратыны суреттелетін. Енді түсінсем, бойын үрей билеп үйде орындықта отыратын бұл бала – бір жағынан өзім. Есімде, романда үйдің ішкі ахуалын беретін тағы бір оқиға бар. Менің апам болды…
– Әңгімеңді үзіп жіберсем, кешір… бұл қыстақтағы болған оқиғалар, ал сен Аракатакада туылдың ғой?
– Иә, Аракатакада, осы оқиғалардың барлығы өткен Макондомен біріктіріп жіберген қыстақта дүниеге келдім. Менің апам болды, «Жүзжылдық жалғыздықты» оқыған адам бірден танып ала қояды. Ол кісі өте жігерлі болатын, күні бойы үйде бірдеңе істейтін де жүретін. Ал бірде оның кебін тоқып отырғанын көрдім. Одан: «Не үшін кебін тоқисың?» – деп сұрағанымда, «Өйткені, мен жақында өлемін, ұлым», – деп жауап берді. Расында, көп ұзамай қайтыс болды. Оны өзі тоқыған осы кебінімен алып кетті.
Ол бір ғажайып әйел болатын. Ол енді өзге бір оғаш тарихтың басты қаһарманы ғой. Бірде ол кесте тігіп отырғанда бір қыз өте бір өзгеше, беріш боп қатып қалған тауықтың жұмыртқасын алып кірді. Неге екенін білмеймін, қыстақтағы осы үй іші құпиялау дейік пе, қорқынышты дейік пе, әйтеуір осындай бір біртүрлі істерге ақыл-кеңес сұрап келетін. Және не болмасын, қай уақытта да сұрап келген ақыл-кеңесіне апам бір жауап табатын. Ол осыған ұқсас мәселелерді шешкендегі мені сондай бір өзіндік табиғилығы таңғалдыратын. Апам келген қыздың қасына жақындағанда, қыз: «Қараңызшы, неге мына жұмыртқа сондай қатты?» – деп сұрай бастады. Сонда апам: «Өйткені, бұл – тропиктік кесірткенің жұмыртқасы. Аулада от жағыңдар», – деді. Олар от жағып, жұмыртқаны өртеп жіберді. Ойлап отырсам, осы табиғилық маған «Жүзжылдық жалғыздық» романымның шешуші кілтін сыйлады. Ол роман сондықтан да, апам кесірткенің жұмыртқасын өртеп жіберуге бұйрық еткендегідей тас келбетпен аса жан түршігерлік, таңғаларлық нәрселер айтқанда, тіпті өзін басқадан жоғары ұстай алмайтын түр танытады.
– Осынау әңгімең белгілі бір дәрежеде өзің айтқан: «жазушы қашанда өзінің жеке тәжірибесіндегіні жазады» деген сөздеріңнің дәлелі сияқты. Бірақ «Жүзжылдық жалғыздықты» оқымағандар, сені автобиографиялық кітаптар жазады деп ойлауы бек мүмкін. Ал осы романда Габриэльдің атасы басынан өткерген және атасының бала кездегі Габриэльге айтқан тарихынан бөлек, өзге де таңданарлық нәрселер бар: мысалға, қызды қала үстімен алып ұшатын кілемдер; көк төсіне көтерілетін әйел сияқты мұнда мыңдаған қызықты әрі таңғалдырарлық дүниелер көп. Кітапқа материалды жазушы өз жеке тәжірибесінен алатыны күмәнсіз. Бірақ мұның да екінші жағы бар, бұған қиялдау, ойша көзге елестету арқылы жазуды жатқызып көрейік. Осы турасында айтып көрсең. Қысқаша айтқанда, романдарыңның жарық көруіне қандай кітаптар әсер етті, қай кітаптарды оқу арқылы белгілі бір романды жазу туралы ой келді ме?
– Мен Варгас Льосаны жақсы білемін және оның әңгіменің ауанын қайда бұрып әкеле жатқанын да аңғарған сияқтымын. Ол менің, мұның барлығы рыцарлық романдардан шықты деп айтқанымды қалайды. Белгілі бір шекке дейін оныкі дұрыс, өйткені менің сүйікті әрі оқып, мәңгілік таңғалып өтетін кітаптарымның бірі – «Уэльстік Амадис». Мен бұл кітапты адамзат тарихындағы ең ұлы кітаптың бірі деп білемін (Марио Варгас Льоса «Рақымды билеушіні» артық көрсе де). Бірақ таласпай-ақ қоялық. Егер есіңде болса, бірде сөз еткеніміздей, рыцарлық романдарда баяндау үшін қанша кесу керек болса, рыцардың басын соншама кеседі. Айталық, романның үшінші бөлімінде ұлы соғыс болып, сол соғыста рыцардың басы шабылуы керек болады және орнынан басты допша домалата салады, ал төртінші бөлімде рыцар қайтадан мойнындағы басы орнында келеді, ал тағы керек боп жатса, келесі бөлімде қайтадан шабады. Ал бұл баяндау еркіндігі рыцарлық романдар кеткенде, қоса ере кетті.
– «Жүзжылдық жалғыздықты» оқи отырып, бір бөлімнен маған романның кілті секілді көрінген бір сөзді кездестіріп қалдым. Ол – сен таңданатын достарың мен өз кітабыңда жасырын құрмет көрсететін авторларың сынды өзге жазушылардан алған кейіпкерлердің аттары сияқты әдейі қолданылған сөз болар. Полковник Аурелиано Буэндианың отыз екінші соғысы туралы бөлімді оқып отырып, полковниктің Неерландия деген жерде тізе бүгу туралы қол қоятын көріністің үстінен шықтым және маған бұл Неерландия деген сөз рыцарлық романдармен қарым-қатынасты тудыратындай көрінді. Тіпті, бұл сөз «Амадистағы» қала немесе бір шағын мекеннің атауы деп те ойлаймын. Бірақ ойымды, мен сенің жала жабылған осынау кітапқа деген құрметің, естелігің деп шештім.
– Жоқ, сөз тек қана латынамерикалық шындық пен барынша ұлы рыцарлық роман арасындағы ұқсастық жайында жүруі мүмкін, бірақ мұндай жаңсақтық пен жаңылыстық жолына түсу оп-оңай, шын мәнінде, Колумбиядағы азамат соғысы Неерландиядағы бітімге қол қоюмен аяқталғанын білу қажет. Және тағы бір мысал. Менің кітабымды оқығандар біледі, герцог Мальборо полковник Аурелиано Буэндианың адьютанты болып жүріп, Колумбиядағы азаматтық соғыста жеңіліс тапты. Ал шындығында іс былай болған еді: біз бала кезімізде өзге де балалармен бірге «Мальбрук жорыққа жиналды» әнін шырқайтынбыз. Бірде әжеме келіп: «Мальбрук деген кім? Ол қандай соғыстың жорығына жиналып жатыр?» – деп сұрағаным бар. Сонда әжем, бұл сұрағыма ешқандай ой тоқтатпастан жай ғана: «Ол мырза менің атаммен бірге соғысқан», – деді. Кейін, Мальбрук дегендері – герцог Мальборо екендігін білгеннен кейін, оқиғаның барлығын әжем айтқандай қалыпта қалдыруды жөн көрдім.
– Әдебиеттегі реализм туралы сөз қозғауға болатын шығар. Өмірден алынған, шынға саятын оқиғалар өтетін, ал бір қарағанда, көкке көтерілетін қыз бен отыз екі соғыстың түйінін шешіп, талқандаған, бірақ өзіне ешбір залал келмеген жандар жүретін сенің кітаптарың секілді шығармаларды оқығанда, оқырмандар арасында «Реализм деген не? Оның қамтитын аумағы қандай?» деген сұрақтар айналасында көптеген таластар туып жатады. Бір сөзбен айтқанда: сенің кітабыңда сенуге қиын көріністер көп. Бұл, әрине, поэтикалық, қияли оқиғалар, бірақ, ол маған бұл кітапты фантастикалық немесе реалистік емес деп атауға құқық бере ме, оны да білмеймін. Жалпы, сен өзіңді фантаст-жазушы немесе реалист-жазушының қайсысына жатқызасың немесе мүлдем, мұндай шек қоюға болмайды деп ойлайсың ба?
– Мен ойлаймын, «Жүзжылдық жалғыздық» романымда басқа шығармаларға қарағанда, мен реалист-жазушы ретінде көрінемін. Өйткені, менің ойымша, Латын Америкасында бәрі де мүмкін, бәрі де рас, шын. Латын Америкасында болған шын оқиғаны жазушы кітапқа аударғанда қандай мөлшерде жолы болды? Бұл енді техника алдындағы сұрақ; олар кітап кейіпкерлеріне айналғанда оқырман оған сенбеуі мүмкін. Мәселе мынада, біз, латынамерикалық жазушылар, қандай әдемі, ұлы ойлар әжелеріміз құрастырған әңгімелерде жататындығын, ал балалар осы ойларға сенетінін түсінеміз. Олар әсіресе, балаларға осы болмаған нәрсені айтады, ал балалар мұның қалай да болса жарыққа шығуына көмектеседі, ал бұл – «Мың бір түндегідей» әдемі дүние. Бізді ғажайыпқа толы, таңғаларлық нәрселер қоршап тұр, ал жазушылар болса маңызы аз, күнделікті оқиғалар турасында айтудан жалықпайды. Бізге тілмен және жеткізе білу жолдарымен жұмыс жасау керек. Өйткені латынамерика әдебиеті – күнбе-күн таңданарлық нәрселер болып жатқан латынамерикалық өмірге сәйкес. Мысалы, отыз екі азаматтық соғыстың түйінін шешкен полковниктер мен одан жеңіліс тапқандар шындығында бар немесе айталық, есімі есімде жоқ, сорпа, ет, балыққа қою арқылы тамақта удың бар- жоқтығын анықтайтын маятник ойлап шығаратын диктатор шын мәнінде бар. Диктатор, егер маятник сол жақ бағытқа ауып кетсе, ол тамақты жемей, егер оң бағытқа ауса – бірден өзіне қабылдап отырған. Міне, бұл диктатор өте ақылды адам болған: елде шешек ауруы тарағанда денсаулық сақтау министрі көмекшілерінен не істеу керектігін сұрап дағдарыпты, сонда ол: «Мен не істеу керегін білемін, ел ішіндегі бүкіл қоғамдық орындардағы жарық шамдарын қызыл қағазбен орап қойыңдар», – депті. Сөйтіп, елдегі барлық шамдардың қызыл қағазбен оралған да уақыттар өткен екен. Осыған ұқсас түрлі жағдайлар Латын Америкасында күнде болып жатады, ал латынамерикалық жазушылар оларды суреттеу үшін, сонымен бірге шындық ретінде қабылдау үшін үстелге отырғанда, былайша: «Бұл мүмкін емес, бұл есі ауысқандық» немесе осы тәрізді баяндап, сөзбен қақтығысқа түсіп кетеді. Біз латынамерикалық ақиқатты ақылмен түсіндіріп әкелуге тырысамыз. Ал бұл арқылы бұрмалауды бастаймыз. Мен оны ашық қабылдау керек деп санаймын. Өйткені бұл – әлем әдебиетіне жаңа бірдеңе бере алатын сондай бір ақиқи нәрсе. Мұндайда алдымызда жазушы тұрғызатын іргетастың екі бірдей элементі тұрады: жеке бас тәжірибесі және мәдениет тәжірибесі, яки оқу. Бірақ сенің кітаптарыңда үлкен қиялдан басқа тоқтаусыз көз алдымызға елестетуден және әрине, романды техниканың иелік етуінен бөлек маған үлкен әсер қалдырған тағы екі қозғаушы күш бар: кішкене фантастикалық шындық пен күнделікті, тұрмыстық шындық. «Жүзжылдық жалғыздық» романында сонымен қатар, әлеуметтік-тарихи шындық та бар. Соның ішінде полковник Аурелиано Буэндианың соғыстары белгілі бір түрде Колумбия тарихының бір кезеңін көрсетеді. Енді әңгіме таза ойдан шығарылған әлем туралы емес, өте нақтылы шын дүниелердің байланысы турасында өрбіп келеді.
– Осынау барлық өзгеше оқиғалар өтетін Макондо тіршілігінен латынамерикалық мәселелер көрініп жатады. Макондо – бұл, алдымен авантюристер, кейін шетелдік мекемелер қызығушылық танытқан банан егістігі орналасқан қыстақ. Романда Латын Америкасының отарлық қанаушылығы үлкен шеберлікпен суреттелген тарау бар. Сірә, бұл сенің шығармашылығыңдағы жаңа элемент секілді. Осы турасында айтып бермес пе екенсің?
– Банан егістігі туралы бұл тарих расында да шын. Шамасы, Латын Америкасындағы осынау біртүрлі жер үлесінде орын алатын шын оқиғалар қашанда қияли сандыраққа айналып отырады, бұл банан егістігінің тарихында қандайлық болды, ол сондайлық ауыр және жанға қатты батады. Қыстақта банан мекемесі құрылғаннан кейін мұнда дүниенің әр бұрышынан адамдар ағылып келе бастады. Және қызық көрінуі мүмкін, сонда да айтайын, Атлант мұхиты жағасында орналасқан Колумбияның кішкентай қыстағындағылар барлық тілде сөйлеген де уақыт болған. Адамдар бір-бірін түсінбесе де, сондай бір гүлдену басталған, иә, нақтырақ айтқанда, гүлдену деп аталатын, адамдар қағаз ақшаларды өртеп, кумбияны (колумбиялық би түрі – ауд.) көңілді билеуді бастаған. Кумбия биі жарық шам арқылы биленеді және сол кездерде банан егістігінде қарапайым күндік жұмыс жасайтын жұмысшылар қағаз ақшаларды шамға өртеп билеген. Бұл, әрине, ашу-ызаның көрінісі; өйткені күндік жұмысшы егістіктен айына екі жүз песо (бірқатар елдердің ақша бірлігі – ауд.), ал алькальд (араб. Ал-кади-төреші) пен жергілікті өзін-өзі басқару соты бар-жоғы алпыс песо алып отырған. Сондықтан да ел басында оңған билік болмады, банан мекемелері ол билікті «садақа» беріп сатып ала беретін, билікті алған соң әділ сот пен барлық билік түрлеріне иелік етті. Бірақ адамдар есін жиып, барлық жұмыскерлер ұсақ-түйек қажеттілікке дейін талап ете бастады. Содан соң ауруына шағынған әрбір адамға медициналық қызмет көрсету есебінен көк дәрі беріліп отырды. Қатарға тұрған науқастардың әрбірінің ұртына көк дәріден тастап отырған медбикелердің бұл ісі күнделікті дағдыға айналғаны сондай, кезекке тұрған балалар ауыздарынан дәріні суырып алып, ұзын билетке таңбалап беретін. Және тағы бір нәрсе орын алды: бірде банан мекемесінің пароходы Санта- Мартаға келіп, банандарды артып, оны Жаңа Орлеанға алып кетті, ал қайтып келер жолда жүксіз келді. Мекеме басшылығы қайтар жолдың шығынын қалай ақтау керектігін ұзақ ойлана алмады. Мекемеге тиесілі тауарларды дүкендерге апарып, ал жұмыскерлерге жалақыны ақшамен емес, осы дүкендерден зат алатындай етіп чекпен төледі. Ешкімнің пікірімен санаспастан, жұмысшыларға тек мекемеге жеткізілетін тауарлар ғана сатылатын дүкенге төлеп құтылатын бондар (жергілікті өкіметтің уақытша ақшасы – ауд.) беріп отырды. Дегенмен, жұмысшылар ақшамен төлеуді талап етті. Содан соң айналасының құтын қашырған ереуіл басталып, дауды басу үшін билік әскер шақыртты. Жұмысшылар теміржол бекетіне жиналғанда даудың шешімі ретінде министр келеді деп болжаған; әскерилер жұмысшыларды қоршап алып, олардың тарап кетуіне бес минут уақыт берді. Бірақ ешкім кетпей, ақырында соғыс басталды. Мен романыма енген бұл тарих туралы, осы оқиғадан кейін он жылдан соң білдім; оқиғаның осылай болғандығын айтқандар табылды, ал кей адамдар бұлай болған емес деп бақты. «Мен ол жерде болдым және білемін, өлгендер болған емес. Адамдар жай ғана тарасты, расымен де түк те болған жоқ» деді біреулер. Ал басқалар жапа шегіп қайтыс болғандар болғанын, бір адамның қайтыс болғанын өз көзімен көргендерін айтты, оған сенімділігін дәлелдеп бақты. Мәселе мында, Латын Америкасындағы жоғары үкіметтің қаулысымен жұмысшыларға үш мың адам өлімі болған бұл оқиғаны ұмытуға күштеуі мүмкін ғой… Бұл сандырақ секілді көрінер, бірақ күнделікті шын дүние.
– Бір кездері Бразилия билігі жоғарғы үкімет қаулысы күшімен жұқпалы аурудың таралуының алдын алыпты…
– Біз сол баяғы ісімізбен қайтадан айналысып кеттік: Мысал іздеп, оның мыңдағанын тауып алдық.
– Яғни, жұмысшылар өлімінің көрінісі – тек қана тарихи дерек емес, сонымен бірге…
– Менің романымда жұмысшыларды ату туралы мақұлдаған үкімет қаулысының номері, оған қол қойған генералдың фамилиясы және сонымен қатар оның хатшысының есімі де келтірілген. Бұл деректер Ұлттық архивтен алынды, ал енді осыны менің романымнан оқып, өсіріп жазған деп ойлайды.
– Қызық, жұмысшылар өлімі суреттелген бұл көрініс ойдан жасалған, қолдан құрастырылған дүниеге ешқандай ұқсамайды. Кітаптың ғажайып көріністері бар біраз жерлерге Ом керемет кіре алған. Бұған дәлел, осы соғысты бастан өткерген бір жан қайта тіріледі. Біз соңына дейін ол қайта бас көтерді ме, өлтірілді ме, аман қалды ма, оны білмейміз. Барлық эпизодқа шыдаған екі жақтылықты тудырып отырады, бұл өте қызық.
– Мысалы, Эмилиано Сапато өлтірілгенде, Мексикада ешкім сенген жоқ.
– Менің ойымша, жазушы жұмыс жасайтын шикізаттар көзі жөнінде әңгімелесіп, шығарма жазуға керек материалдар: жеке тәжірибе, мәдениет тәжірибесі, тарихи және әлеуметтік деректер екендігін білдік. Ең ауыр мәселе – бұл шикізаттарды әдебиеттің қалыбына құю, осынау барлық материалдарды көркем шығармаға қалай айналдыра білуде ғой.
– Бұл енді таза әдебиет мәселесі.
– Сенің алдыңда тұрған айту, жеткізу тәсілдері таңдауы мен тілдің мәселелері турасында аз ғана айтып өтсең…
– Әлбетте. Мен «Жүзжылдық жалғыздықты» он жеті жасымда жазып бастадым.
– Неге осы әңгімені сенің алғашқы кітаптарыңнан бастамасқа? Ең алғашқы…
– Онсыз да ең алғашқы кітабым – «Жүзжылдық жалғыздық». Мен оны жазып бастағанда, кенет, мұның өте ауыр жүк екенін сезінгенім бар. Мен қазір айтқан әңгімемді сол кезде-ақ айтқым келген.
— Сонда, сол жасыңда да Макондо тарихын айтқың келді ғой?
– Тек қана айтқым келген жоқ, романның бетін ашқан алғашқы абзацты жаздым да. Бірақ мен бұл «жүкті» көтере алмайтынымды түсіндім. Өзімнің әңгімелеп отырғаныма сенген жоқпын, бірақ түсінгенім: осының барлығы шындық екені; мен техникалық жағынан: әдеби тәсілдерді, жазу мәнерін орын-орнына қоймау арқылы қиындыққа түскенімді түсіндім. Сол кезде осы кітапты жазуды қойып, төрт кітап жазып тастадым. Мен үшін басты қиындық – әрқашан оқырман менің әңгімеме сену үшін керек үндестік пен мазмұн мәнерін табу болды.
– Сен он жеті жаста осынау кітапты жазуды ойладың, сол кезде өзіңді жазушы ретінде сезіндің бе? Әдебиет тағдырыңа айналар деп ойладың ба?
– Қазір ойласам, менің жазушылық өміріме шешуші оқиға болған бір жағдай болыпты. Мен сегіз я он жасымда, біз, яғни менің отбасым Аракатакадан кеттік. Біз өзге мекенге кетіп, мен он бес жасқа толғанда, сол баяғы өлілер мекендеген үйімізді сату үшін анам Аракатакаға жиналды. Сол кезде анама: «Мен сенімен біргемін», – дедім. Аракатакаға келгенде, онда барлығы өз орнында, тек аз ғана өзгергенін көрдім. Бұл маған рухани қозғау болды. Келгенде бұрын маған кең көрінетін көшелер енді қысқарған, үйлер бұрынғыдай биік емес, уақыт пен қараусыз қалғандық бәріміздің осыған көзімізді жеткізуге әкеліп соқты; терезе жабығынан сығалап үйдегі аялдаманы да көрдік: бәрі де баяғы қалпы, тек он бес жылға ескі. Бұл өте ыстық әрі шаңды, тозаңды ауыл болатын. Мұнда жеңіл тозаңдар қалықтап жүретін сұмдық шаңқай түс тұрып алады. Бірде, бұл қыстаққа су қыспақты мұнара салуды шешті – олар жұмыс жасауға тек түнде келетін, себебі күндіз қызып тұрған құрал-саймандарды қолға алу мүмкін емес-тін. Біз анамызбен осы ауыл арқылы өткенде, көшелерде тірі жан жоқ, құдды, сағым арасынан өткендей болдық. Бұл қыстақта мен уақыттың қалай өткендігіне қарағандағымдай сезімді анамның да басынан өткергеніне сенімдімін. Біз бұрышта орналасқан дәріханаға келдік. Біраз отырған соң, бір ханым шықты. Анам сол әйелге жақындап келіп: «Қалай тұрып жатырсың, өкіл шеше?» дегенін естідім. Ол басын көтергеннен кейін, олар дәл жарты сағаттай құшақтарын жазбастан жылады. Олар бір-біріне ештеңе деместен, тек үнсіз көзден моншақтарын төге берді. Осы сәтте маған осы «сахнада» болған уақиғаны қағазда баяндау туралы ой келді.
– Бірақ алдымен жазудан бұрын, сен өзге істермен айналыстың, солай ғой? Бастапқыда өзіңді әдебиетке толықтай арнай алмай, журналистикамен шұғылдандың. «Жүзжылдық жалғыздық» жазылғанға дейін журналистикадағы жұмысыңды әдебиетпен қалай байланыстырдың?
– Мен оларды тіптен байланыстыра алған емеспін. Өйткені, журналистиканы екінші сатыдағы жұмысым, күнелтудің құралы деп санадым. Менің жазушы болғым келді, бірақ өзге дүниенің есебінен өмір сүру керек болды.
– Қалай ойлайсың, бұл қатар алып жүрген қызметің сенің қабілетіңе кесірін тигізді ме, әлде керісінше, жағдай жасауға көмектесіп, тәжірибе берді ме?
– Байқаған болсаң, мен ұзақ уақыт бойы қосымша қызметтер маған көмектесті деп ойлап келдім, бірақ, шын мәнінде олар жазушыға зияннан өзге ештеңе де әкелмейді екен. Сен жазғың келеді, бірақ өзге дүниелер саған кері әсер етеді, істемеуге болмайтын істерді алдыңа көлденең тартады да отырады. Мен осыған дейін айтылып келген: жазушы жақсы жазу үшін сынақтарды өткеру керек, кедейлікті бастан кешіру керек дегендерге келіспеймін. Мен бар шындығым, бар адалдығыммен былай ойлаймын: егер үй мәселесі мен экономикалық мәселелердің барлығы шешіліп тұрса, денсаулығы жақсы болып, әйелі мен балаларында бәрі бірқалыпты болса, жазушы әрине жақсы жазады. Нашар экономикалық жағдай шығармашылыққа көмектесуі мүмкін, өйткені жазушы тек жазуды ғана қалайды, ол үшін әрине, бүкіл мәселелері шешіліп тұруы қажет. Және тағы бір нәрсе: мен жазушы ретінде күнкөрісімді жақсартар едім: арнаулы стипендиялар, жәрдемақылар, жазушылар үшін ойлап тапқан көмектің әр түрін алып дегендей, бірақ мен ондайлардан түбегейлі бас тарттым және біз бұл арқылы жаңа латынамерикалық жазушылар деп аталатындардың рөлін атқарып кететінімізді білемін. Жазушы жәрдемақыны абырой сезімімен қабылдай алмайтынын білеміз, сондықтан кез келген жәрдем ақшаны осылай не басқаша міндеттейді.
– Жәрдемақының қандай түрі? Себебі, қайсыбір қоғамдарда жазушыны оқиды, қорғайды, тамақтандырады, ал енді бұл жәрдемақы берудің бөлек, өзгеше түрі…
– Біздің латынамерикалық жүйемен байланысты қаз-қатар тізілген қиындықтарға қарай итермелеп отырғаныңды түсіндім. Бірақ сен, Кортасар да, Фуэнтес те, Карпентьер де және тағы басқалар жиырма жыл бойына оқырман бізді тыңдайды дегенді дәлелдеу үшін мүйіздерің шыққанша үріп бақтыңдар. Латын Америкасында, біз, жазушылар тек қана оқырмандардың есебінен өмір сүре аламыз, бұл, біз жазушылар қабылдай алатын көмектің жалғыз түрі екендігін дәлелдеуге тырысамыз.
– Қазір көбі латынамерикасындағы романдарда күмәнсіз, жаңалық жоқтығын, мұның рас екендігін айтуда. Соңғы он-он бес жылда қызығарлық ештеңе туылған жоқ. Маған латынамерикалық оқырмандарда латынамерика жазушылары туралы теріс ұғым туған сияқты көрінеді. Оқырманның ойынша: латынамерикалық жазушы – нашар, өйткені латынамерикалық жазушы болған соң, әрине, егер тек керісінше екенін дәлелдемесе. Және керісінше, еуропалық жазушы жақсы, егер ол да жақсы екенін дәлелдесе деп ойлап келді. Ал қазір барлығы да керісінше. Латынамерикалық авторлардың оқырман саны біраз жоғары сатыға көтерілді, латынамерикалық романшыларда ақиқатында, Латын Америкасында, Еуропада, тіпті, АҚШ- та да таңданарлық көлемде оқырмандар пайда болды. Олар латынамерикалық романшыларды оқиды әрі оларға тілектестікпен кері оралып соғады. Бұл неге байланысты? Не орын алды? Сенің ойың?
– Өзің елестетіп көрші, мен білмеймін. Мен турасында қорқып отырмын. Жалғыз ғана себеп бар деп ойлаймын…
– Сен латынамерикалық романның өрлеуі – негізінде, алдыңғы жазушылардың мақсатты түрде өзінің қабілетін көбірек іздейтініне, яғни өзін көп құрбандыққа беретініне байланысты деп ойлайсың ғой…
– Мен, бұл бұрын біз сөз еткен себепке байланысты деп ойлаймын. Ең бастысы – бұл, өзінің жазушылық қабілетін іздеу екендігін біз түсіндік және оқырмандар да мұны ұқты. Нағыз «бомба» – жақсы кітап пайда болған, және оған оқырмандар пайда болған сәт шығар…
– Осы «бомба» айналасында өзіңе тағы бір сұрақ қойсам. Оқырмандар санының артуы мен латынамерикалықтардың өз еліміздің жазушыларына қызығушылығы – бұл қуанарлық дерек. Жазушы ретінде барлық құрлықтағы проза деңгейінің кенет өрлеп, үдеп кетуін қандай себептермен байланыстырар едің?
– Мен, міне, былай ойлаймын: егер оқырман қандайда бір жазушыны оқыса, оқырман мен жазушыда ортақ үйлесімділік бар деп түсіндіруге болады. Шамасы, діттеген нысанаға тигізген секілдіміз…
– Тағы бір тіптен қызық дерек бар: қазіргі «сәнді» латынамерикалық авторлардың көп бөлігі шет елде тұрады. Кортасардың Францияда өмір сүріп жатқанына он екі жыл, Фуэнтес Италияда тұрады, тіпті, сенің өзің де, қателеспесем, Колумбиядан тыс он екі… он төрт жылдай тұрдың. Өзге мысалдарды келтіруге болады. Бұл туралы көп адамдар бәріне де таныс алаңдаушылықпен сұрап жатады. «Бұл жазушыларды шындықты суреттеген соң, ерікті қуғынмен әкетіп жатқан жоқ па? Олар өз елінен қол үзгендіктен соңында болашақтары бұрмаланып кетпей ме? Бұл ойланбағандықтан болса да, өз елінің шындығының бұрмалануына әкеліп соқпай ма?» деп сұрап жатады.
– Маған, Колумбияда жүргенде, жоқ, расында, университетте жүргенде осы сұрақты жиі қойды. Колумбияда неге тұрмайтынымды сұрағандарға «Мені Колумбияда тұрмайды деп кім айтты?» деп жауап беріп жүрдім. Шынында да, Колумбиядан он төрт жыл бұрын кеттім, әлі сонда тұрамын, өйткені өз жерім туралы барлық ақпаратты алып отырмын: ондағы жағдайдан хат арқылы, газет арқылы әрқашан хабардармын. Барлық «сәнді» латынамерикалық романшылардың шет елде тұруына менің ойымдағы себеп әсер етті ме, білмеймін? Өз басым Колумбиядан тыс тұруды неге қалайтынымды білемін. Өзге елдерде мұндай ма, білмеймін? Әйтеуір Колумбияда жазбай жатып жазушы атанасың, дәлірек айтқанда, әдебиетке ілгері қадамыңды жасамай жатып- ақ, сен жарыққа шығарған алғашқы әңгімеңнен табысқа ие болсаң, жазушы болып шыға келесің. Ал иеленген атақ- даңқың сені биікке шығандатып, жұмыс жасау үшін үлкен кедергі болады, ал біз бәріміз, кітаптарымыз күнкөрісімізді қанағаттандырмайынша, қазіргі таңда өзгелердің арзанқол жұмыстардың есебінен өмір сүруге тиіспіз. Шет елде жазушы бұл тұрғыда «жалғыздықты» қажетіне жаратады. Мен Парижде шөлмек саттым, Мехикода сценарийстің атын көрсетпей телебағдарламаға сценарийлер жаздым, яғни Колумбиядан істемеген дүниелерімді жасадым. Мен шекарадан тыс мұндайды керемет жасаймын, солай болғандықтан да болар, өз елімде мен не арқылы өмір сүретінімді білмейді. Маған жазуға мүмкіндік беретін қандай іс болса, мен соны ойланбай, істеуге даярмын, ал бұл маған қызық жалғыз ғана жол. Және дүниенің қай бұрышынан табылсам да, мен әрқашан колумбиялық роман, латынамерикалық роман жазамын.
– Өзің қозғаған тақырыптарың төңірегінде өзіңді «латынамерикалық романшы» деп ойлайсың ба? Бұл сұрақты өзіңе әдейі қойып отырмын, өйткені, бұл турасында Борхесті дәлел ретінде меңзеп жатады. Оның шығармаларының көп бөлігі аргентиналық деп санауға тіптен келмейтін тақырыптарды арқау еткен.
– Мен Борхестен латынамерикалыққа тән ештеңе де көрмеймін. Мен «Кортасар – латынамерикалық жазушы емес» деген әжептеуір көп таралған пікірдің жақтасы болғандықтан осы түйінге келіп тоқтадым. Мен «өзіммен бірге ұстаған» өз ойымды Буэнес-Айрестен келген бойда толықтай өзгерттім. Мұхит пен ұсақ ауылдардың аралығынан орын тепкен, еуропалық алып қала – Буэнес- Айреспен танысқанымда, Кортасардың кітабында өмір сүретін жандай әсерге қалдым, қысқаша айтқанда, Кортасарда еуропаландырылған көрінгенімен, бұл – сол ақиқатындағы Буэнес- Айрес. Менде ол жақта үлкен таңданыс болды, себебі Кортасардың кейіпкерлерін барлық жерден, тіпті, кез- келген бұрыштан кездестіруге болады. Бірақ мен Кортасарды – латынамерикалық терең жазушы деп нақты айта аламын, ал Борхес жайында дәл осылай дей алмаймын…
– Бұл – Борхестің шығармашылығы туралы айтқандағы қарапайым фактіні көрсету немесе жоғары баға. Әрине, бұл аргентиналық немесе одан да мықты латынамерикалық проза емес, бұл космополиттік (өз халқына, оның мәдениетіне жат әдебиет – ауд.), бұл тарихи түбірімен…
– Менің ойымша, бұл – болмыстан алыс кеткен әдебиет. Борхес – мен көп оқитын, мен көп оқыған және маған көбірек ұнайтын авторлардың бірі. Борхесті оның таңғаларлық сөз шеберлігі үшін оқимын: ол жазуды үйретеді, яғни бірдеме айту үшін өзіңнің құралыңды қайрауды үйретеді. Ұғынғанға, менің сөздерім – жоғары баға. Борхес, негізінен ой шындығымен жұмыс жасайды деп ойлаймын, бұл – таза эскейпизм, қалған жұмыс – Кортасардікі.
– Эскейпистік әдебиет нақты ақиқаттан, тарихи шындықтан алыс әкететін секілді көрінеді маған. Бұл әдебиет өзі үшін тікелей шындықты іздегенге берері мен маңызы аз екені сөзсіз деп айтар едім.
– Жеке өзімді мұндай әдебиет қызықтырмайды. Кез келген үлкен әдебиет нақты шындыққа негізделуі тиіс екеніне сенемін. Екеуміздің бір әңгімелескеніміз бар, есімде жақсы сақталыпты. Сонда сен: «біз, романшылар, қоғамды аздыратын өлексені ұстауға тырысатын құзғын сияқтымыз» деп айтқансың. Маған Каракаста сол кезде не айтқаныңды дәл қазір есіңе түсірсең, жаман болмас еді (…)
– Бұл енді белден төмен соққы… Иә, қоғамда өмір сүріп жатқан мықтылардың: жазушы мен дағдарыстық жағдайдың арасындағы әуестік байланыстың шешуші қадамы жасалғанда – әдебиеттің гүлдену сәті туады деп санаймын. Маған, ішкі дағдарыстан діңкесі құрыған, белгілі бір дәрежеде апокалипсиске (бұл жерде «ақырзаман» мәнінде – ауд.) жақын бұрынғы латынамерикалық қоғамнан гөрі, амандықты басынан кешіріп, ішкі тыныштығын сақтап, аяғына тік тұрған қоғам, жазушыны едәуір аз шабыттандыратын секілді көрінеді. Қысқаша айтқанда, олар қайда әкеліп соғары белгісіз қоғамдағы қайта құру мен өзгерістер барысында табылып отырады.
– Бірақ сен шынында, әділ айттың, біздің елдегі оқырмандар бүгінгі таңда латынамерикалық авторлар не жазады, соған қызығады. Қаншалық бұл авторлар нысанаға дөп тигізіп жатқанын қайдам, дегенмен олар оқырмандарға өзінің бар шындығын көрсетеді. Оларға қоршаған болмысты жете түсінуге көмектеседі.
– Латынамерикалық жазушыларда ортақ ерекшелік аз екені күмәнсіз. Сен жаңа ғана екі аргентиналық жазушы – Кортасар мен Борхестің шығармашылығындағы ерекшеліктерді көрсеттің, бірақ Борхес пен, айталық, Карпентьерді немесе Онеттиді, я болмаса Лесам Лиму мен Хосе Доносоны бір- бірімен салыстырып көрсе, ерекшеліктері алдыңғыларынан да көп, одан да күштірек болар еді. Бұл техниканың жазу мәнері мен мазмұн тұрғысынан шығармашылық көркемдікке өзгеше, бөлек көзқарас. Сен осынау барлық жазушыға ортақ бөлгіш табу мүмкін деп санайсың ба? Олардың ұқсастығы неде?
– Егер былай десем, софист (философ – ауд.) болып көрінем бе, білмеймін? Дегенмен айтарым: бұл жазушылардың ұқсастығы –айырмашылықтарында. Түсіндірейін: латынамерикалық болмыс әртүрлі бөлшектерді құрайды және біздің әрқайсымыз бұл болмыстағы өзімізге тиесілі бір бөлшекті түсіндіреміз деп ойлаймын. Мен бір аспектіні жазамын және сенің де біреуін жазатыныңды білемін. Ал Фуэнтес біз жазғанға мүлдем ұқсамайтын үшіншісіне қызығады, бірақ бұл барлық бөлшек ортақ латынамерикалық болмысты құрайды. Сондықтан сен дүниені айналып шығуға жиналып, Карпентьердің «Ағарту дәуірінің» кейіпкері Виктор Югтың кемесінің елесімен кездесіп қалған «Жүзжылдық жалғыздық» романындағы кейіпкерлерге соқтығып қалып жатсаң, оны кездейсоқтық деп ойлама. Тағы бір қаһарман бар – Карлос Фуэнтестің «Артемио Крустың өлімі» романындағы полковник Лоренсо Гавилан. Мен «Жүзжылдық жалғыздыққа» орналастырған және бір көрініс бар. Бұл, көріністен гөрі оған жасаған ишарам десем болады: менің кейіпкерлерімнің бірі Парижге аттанып, сонда, Дофин көшесіндегі қонақ үйде, Кортасардың кейіпкері Рокамадур өлетін бөлмеде тұрып жатады. Аурелианоға жәшіктегі соңғы нәрсені әкеліп беретін тақуа әйел – бұл «Жасыл үйдегі» Патросинионың анасы екеніне менің әбден көзім жетті. Сенің кітабым арқылы өзімдікіне аяқ басу үшін маған сенің осы батыр әйел кейіпкерің туралы қандайда бір мәлімет керек болып, сені іздеттірдім, бірақ сен өз шаруаларыңмен Буэнес-Айреске келіс-кетіспен жүрдің. Иә, менің айтқым келгені: арамыздағы ұқсастықтарға қарамастан, кейіпкерлерді кітаптан кітапқа жылжыту арқылы біз бұл ойынды оңай ойнай аламыз, әрі бұл сырт көзге «бұзу» болып көрінбейді. Шындықты бейнелеудің тәсілін тапқан күні, саяси, әлеуметтік, экономикалық, тарихи өзгешеліктеріне қарамастан Латын Америкасының кез келген елінде мойындайтын бәрімізге ортақ латынамерикалық романды, нағыз латынамерикалық романды жарыққа шығарған күні ортақ бір деңгейге жетеміз.
– Сенің ойың меніңше, қызығуға тұрарлық. Бірақ қалай ойлайсың, осынау, барлық латынамерикалық романшылар жазатын, латынамерикалық бар болмысты толығымен бейнелейтін, қандай шындықтың да болмасын бір бөлігі кіретін бәрімізге ортақ романға, дерексіздеу болып табылатын керемет шеберлік иесі Борхес те кіре ме? Саған, Борхес қандай да болмасын бейнемен аргентиналық дерексіздікті, латынамерикалық дерексіздікті көрсететіндей көрінбей ме? Және бұл, дерексіздік – сонымен қатар, өзгеше өлшем, әдебиеттің негізі болатын сол шындықтың хал-жайы ғой? Мұны неге сұрап отырмын, өйткені маған әрқашан Борхес алдындағы өзімнің сүйінішімді ақтап алу қиын болды.
– Ал маған түк те емес. Ол менде аса зор масаттануды тудырады, мен оны әр кеш сайын оқимын. Буэнес-Айреске келгенде, жалғыз ғана сатып алған дүнием – Борхестің толық шығармалар жинағы. Мен оның кітаптарын өзіммен ала жүріп, күн сайын оқимын. Мен бұл жазушыны көре алмаймын… Бірақ мені оның не айтқысы келсе, соны ойлайтын скрипкасы таңғалдырады. Қысқа қайырғанда, ол бізге тілдің барлаушысы ретінде керек, ал бұл бөлек, өте салмақты мәселе. Мен Борхестің дерексіздігі жасанды деп ойлаймын, ол өзімен бірге Латын Америкасының дерексіздігін көрсетпейді. Біз осы жерде әдеттен тыс пікірге кезігеміз: Латын Америкасындағы дерексіздік барынша шын әрі барынша қалыпты дүние, оны оп-оңай шындықтың түсінігімен шатастыруға болады.
– Әңгімені әдебиеттен шалғай жатқан аймақтар жайына бұрсақ, аймақтағы таралған әңгімелер оларға да байланысты ғой. Көбінесе біздің елде мұндай әңгімелер оқушылар, студенттер мен сыншылардың ақылынан орын тебеді. Оларды әдеби қызмет пен саяси бағыты арасындағы өзара байланыс толғандырады. Жазушы қоғам алдында белгілі бір жауапкершілікті арқалайды және бұл жауапкершілік шығармаларынан ғана емес, саяси сыпатынан да аңғарылады. Жеке басыңның осы мәселеге байланысы туралы айта алар ма едің? Әдеби қызметің мен саяси бағыт, көзқарасыңның өзара байланысы қандай?
– Бәрінен бұрын, жазушының ең басты саяси міндеті – жақсы жазу деп санаймын. Жақсы жазу тек жақсы прозаны ғана жазу мағынасында емес және адалдық жайлы айтпастан бұрын, соған өзінің лайық екендігіне көзі жетіп жазу жайлы. Жазушыдан өзінің кітаптарында саяси қайраткер ретінде көрінуді талап етпеу керек. Жазушыдан өзінің шығармашылығын саяси қаруға айналдыруды талап ету дұрыс емес. Өйткені, егер де жазушы ой-пікір дайындығынан өтсе, демек оның өзінде саяси бағыт пен көзқарас бар деген сөз, ал олар шығармадан өз бейнелерін сөзсіз табады, өз жорамалым бойынша, ол менде де бар. Мені таңғалдырған бір жай болды. Буэнес-Айресте Торре Нильсон маған «Жүзжылдық жалғыздық» – керемет, бірақ өкінішке орай, әлсіз роман», – деді.
– Олай деуіне не себеп?
– Неге олай дегенін түсіндірмеді, дегенмен: «Бізде, Латын Америкасында шешілмеген, қорқыныш тудыратын қаншама мәселе бар, мұндай жағдайда керемет романды жасап шығару – бұл әлсіздік», – деді. Бұл сөз мені қатты састырғаны сонша, мен саған қайтадан тағы белден төмен соққы тастағым келіп отыр: сен менің «Жүзжылдық жалғыздық» кітабымды әлсіз роман деп санайсың ба?
– Жоқ.
– Неге?
– Себебі, «Жүзжылдық жалғыздық» романында «сақалды» мәселелері әлі күнге шешілмеген латынамерикалық қоғамдық-саяси шындықты өзге кітаптардағы сияқты (мысалы, Кортасардағы) параболалық, я болмаса жанама емес, әділ, тура суреттейді.
– Демек, осы және біз жазған өзге де кітаптар оқырманға Латын Америкасындағы қоғамдық-саяси шындықты ұғынуға көмектеседі ғой?
– Менің пайымдауымша, барлық жақсы әдебиет автордың ойлауынсыз-ақ, сөзсіз, ылғи даму үстінде болады. Айталық, Борхес – әсершіл, кертартпа ойлы адам. Ал жазушы ретінде әсершілдігі де, кертартпалығы да көрінбейді. Мен Борхестің шығармаларынан (егер ол қол қоятын сандырақ үндеулерді қоспағанда) қоғам не тарих туралы әлсіз пікірлері, әлем туралы орныққан көзқарасы, фашизм не т.б. мадақтауы, империализмді құрметтеуінен өзге ештеңе де көрмеймін. Оның кітаптарында бұдан басқа түк те кездестірмедім…
– Өйткені, ол тіпті өзінің нанымынан құтылып кетуге тырысады.
– Меніңше, кез келген үлкен жазушы, тіпті ол кертартпа, әлсіз болсын, өзің айтқандай, қалай болса, дәл солай шындықты суреттеп, нанымынан құтылғысы келеді, ал мен шындық әлсіз болады деп ойламаймын.
– Біз өз наным-сенімдерімізден құтыла алмаймыз. Айталық, банан егістігіндегі қайғылы жағдай романымда менің нанымымның қатысуы арқылы сомдалады. Мен, сөзсіз, жұмысшылар жағына шығамын. Бұл – анық. Жазушының саясаттағы міндеті – өзі көзі жеткен дүниеден және шындықтан жалтармау, ал өз шығармашылығында – кітаптары арқылы оқырманның өз құрлық, өз қоғамы, өз елінің қоғамдық-саяси шындығы жайлы жақсы біліп отыруына мүмкіндік туғызу. Бұл – маңызды әрі жағымды саяси қызмет. Осы арқылы, өзге ештеңе де емес, тек осы арқылы-ақ жазушының саяси әрекеті қалыптасады деп ойлаймын. Ал адам ретінде жазушы саяси күрескер болуы мүмкін, тек мүмкін ғана емес, солай болуы керек. Жазушыда оқырмандар ауқымы бар, ол осы ауқымды адамды пайдаланып өзінің саяси тапсырмасын орындауы тиіс.
– Бұл арада жағдайлар түрлі болуы мүмкін. Алдыңғы қатардағы азаматтық бағытты иеленетін, тіпті саяси партиялар құрып жататын жазушылар бар, ал олардың туындылары өзінің саяси сеніміне қарама-қайшы әлем туралы көзқарастарынан тұрады (…)
– Әрине, айқын мақсатпен жазасың. Бірақ, осы мақсаттың өзі сенің сеніміңді айқындайды ғой деп ойлаймын. Қысқаша айтқанда, егер мұндай қарама-қайшылық туып жатса, екі себептің бірі: не жазушы бар сырын, шынын жазбаған, не ол өзінің сеніміне сенімді, нанымына нық емес.
– Шығармашылық сәтінде, басқаға қарағанда, екі элементтің бірде-біреуі де терең, шешуші рөл атқармауы мүмкін ғой. Мысал үшін сенің «Жүзжылдық жалғыздығыңды» алайық, сені қаншама жыл тыныш таптырмай, мазаңды алған тақырып. Сені уайымдатқан пішіннің ойы ма, әлде, сенімің бе? Сен Макондоның қайғысын, Колумбиядағы азаматтық соғыстың ауыр жағдайын, өзімен бірге осы жерге өлім мен кедейшілікті алып келген банан егістігін айтқың келді ме, әлде, шын мәнінде кейбір тарих пен таңқалдыратын көріністерді баяндауды қалаған боларсың, я болмаса есіңде қалған қайсыбір бейненің азабымен, қайсыбір кейіпкердің қайғысымен бөліскің келген шығар? Жалпы, сені оқиға ма, әлде, саяси көзқарас шабыттандырды ма?
– Менің ойымша, бұған сыншылар жауап беруі тиіс… Мен барлығы қамтылған роман жасауға тырыстым, ал роман үшін бәрі қажет: сенім, ұмтылыс, дәстүрлер, аңыздар. Бірақ мен мұнда жоғалам, өйткені мен өз кітаптарыма нашар сыншымын. Сірә, мен романға көріністерді еш талғамай қоя беремін, содан соң сараптауға кіріскенде, олар менің сеніміме, менің ұмтылысыма сәйкес келеді деп түйемін. Мен мүлдем адалмын және өзімді қандай уақытта да алдай алмаймын. Мен өзімнің адал екеніме қаншалық сенімді болсам, соншалық романның ықпал күші көбейіп, соншалық көздеген нысанама дөп тиеді.
– Бұл мені жазушының «шағын ас үйі» туралы ойға жетелеп келеді. Әрқашан да жазушының қалай жазатындығы, кітап жазудағы тәртібі туралы білген қызық. Қашан да негізгі себеп тарихты баяндау ниетінен басталады, бірақ сол сәттен, ниет бойыңды билеп алғаннан, кітап жарыққа шыққанша, бірнеше кезеңдерді өткеруге тура келеді.
– Біз кітаптардың әрқайсысы туралы сөз қозғай алар едік…
– Дегенмен, маған қызығырағы, «Жүзжылдық жалғыздық» романының жасалу тарихы. Сен бір сұхбатыңда, бұл кітап сенің ұзына бойы көп жылыңды алғанын, Акапулькодан Мехикоға барар жолда оны қайтып жазу керек екенін ұғынбайынша, оны бірнеше рет қабылдап, лақтырып тастап отырғаныңды әңгімелеген едің.
– Иә, бірақ мен мұны айтқанда, менің кітабымның таза тұрмыстық жай-күйін меңзеген едім. Қысқарақ айтқанда, ұзақ жылдар бойы мен үшін үндестік пен кітаптың тілі үлкен мәселе болды. Кітаптың мазмұны да, сол тарих та, менде барлығы жазылып тұрды, өйткені, айтып өткенімдей, ол менің жас кезімде-ақ дайын болатын. Бірақ мен Бунюэл жайлы еске түсірдім. Әңгіменің ауанын аз ғана осы жаққа бұрайын. Бірде маған Луис Бунюэль «Виридиан» жайлы алғашқы ой өзіне үйлену тойындағы әдемі әйел бейнесінде келгенін баяндап берді. Өзін ұйықтатып тастайтын, жанында оған күштеп, арам пиғылын іске асырғысы келетін шал болатын әдемі әйел. Бунюэль бүкіл оқиғаны осы бейненің айналасына тұрғызды. Бұл мені таң-тамаша етті, себебі, менің «Жүзжылдық жалғыздық» романым туралы алғашқы ой ең алдымен, баланы мұз көруге ертіп апаратын шал бейнесімен келді.
– Бұл бейне өзіңнің жеке тәжірибеңнен шықты ғой?
– Бұл, мені циркке апарған атамның үйіне қайтқым келген қайсар ынтамнан туды. Мұз цирктегі көзге көрінерлік дүние болды, біздің қыстақта күн қанша ыстық болса да, ол жерде мұзды білмейтін. Мұз оның тұрғындарына піл немесе түйе сияқты таңданарлық дүние болып көрінді. Романда баланы мұз көруге апара жатып, ол цирктің шатырының ішінде екенін, кіру үшін төлеу керек екенін аңғаратын шалдың бейнесі бар. Осы көріністің айналасында бүкіл кітап тұрғызылды. Бұл оқиға, бұл сәт, бұл көрініске дейін менде ешқандай мәселе туындаған жоқ: өйткені, бұлар мен ешқашан естен шығармаған өмірімнің бір бөлігі болатын. Маған тек жай ғана тұрғызуға еңбектену мен осы шикізаттарды орын- орындарына қою ғана керек болды.
– Ал алдыңнан кесе-көлденең шыққан қандай тілдік мәселелер? Менің ойымша, өткен кітаптарыңдағы қатты, дәл, тұшымды тіліңнің осы романыңдағы үлкен баюы туралы айту керек қой.
– Иә, «Үзілген жапырақты» қоспағанда. «Үзілген жапырақ» – «Жүзжылдық жалғыздықты» жаза алмайтындығыма көзім жеткеннен кейін жазған алғашқы кітабым, ал қызмет етіп жүріп «Полковникке ешкім жазбайды», «Гранда Ананы жерлеу» және «Суық сәт» шығармаларын жаздым. Сол уақытта менің өмірімде өте маңызды оқиға орын алды: «Үзілген жапырақты» жариялаған соң, осы жолмен жүруімді жалғастырамын деп ойладым, бірақ Колумбиядағы қоғамдық-саяси жағдай айтарлықтай күрт нашарлап кетті, «колумбиялық озбырлық» аталатын кезең келді, сол кезде, дәл қандай сәтте екенін білмеймін, мен саяси есімді жинап, елімнің қайғылы жағдайына өзімнің қатысым бар екенін сезіндім. Мен, өзімді бұрын қызықтырғандардан, толығымен ерекшеленген тарихқа, сол кездегі Колумбияның әлеуметтік-саяси мәселелеріне тікелей байланысты қайғылы оқиғаға қайта оралдым. Өзге колумбиялық романшылар мұны тек қана өлгендер «тізіміне» қағаз жүзінде ғана күш көрсеткісі келген деп ақтап алғысы келеді, мен олармен келіспеген болар едім. Өйткені, өлгендердің санына қол сұғу – бұл мен үшін ең кешірілмейтін зорлық, ал ол жерде Колумбия қыстағында ойран болған өлімнен Колумбия қоғамының маңдайына басылған жан түршігерлік қара таңба бар. Мені толқытқан тағы бір нәрсе болды. Мұнда, мені өлгенге де, өлтіргенге де санаған, жазушылардың барлығына да тән түсініксіз бір нәрсе бар. Мені өлген адамдар да, қыстаққа өлтірмекке келген тәртіп сақшылары да қатты толқытты. Сол жерде мен өзімнен: бұл адамдарға, кісі өлтірерлік жағдайға әкелетіндей не көрінген деп сұрадым. Өзгелер кісі өлтірушілердің қыстаққа кіріп, әйелдерді зорлап, балалардың басын кескендігі туралы айтқан уақытта, менде зорлық туралы мүлде өзге көзқарас болды; мен өлгендер «тізімі» жағына шығуды доғарып, мұның әлеуметтік ауыр зардабын ойлап тұрдым. Бір жағынан, елі тап болған озбырлықтың салдарының жай-күйін көрсететін полковник пен халықтың жағдайын «Полковникке ешкім жазбайды мада» ашып көрсеттім. «Суық сәт» повесінде де озбырлықтың өрті шарпып өткен ауылда болатын оқиғаны баян еттім. Мен бұл қыстақ бұдан кейін қандай күйге түсіп, қалай беті қайтқанын, әрі биліктің қазіргі қолданып отырған жүйесі арқылы зорлық-зомбылықты ешқашан тоқтата алмайтынымызды, оның үстіне, зорлық ешқашан өлмейтінін және жаңа ашу-ызаны тудыратын бұл бомбаның кез келген сәтте жарылып кетуі мүмкін екенін көрсеткім келді. Бұл тақырыптар маған жақын болмағанын айта отыра, саған аса маңызды нәрсені мойындағым келеді, «Жүзжылдық жалғыздық» романына дейін үлкен табысқа ие болған «Полковникке ешкім жазбайды» повесінің толықтай адал жазылмаған кітап екенін сеземін, әрі бұл мені жазушы ретінде қатты толғандырады. Ол мен аса белсенді қатыспаған мәселелерді зерттеу ниетімен жазылды. Дегенмен, өзіңді қаншалық еліктіргіш жазушы санасаң да, олар маған қозғау салу керек екендігін түсіндім. Менің тағы бір түсінгенім, сол сәтте мені қызықтырған дүниелерді, дәл сол тілде, «Үзілген жапырақ» жазылған, «Жүзжылдық жалғыздықты» жазғым келген тілде жазуға болмайды екен. Мен осы әңгімеге лайық тіл табуға тиісті болдым. «Жүзжылдық жалғыздық» романы мен өзге кітаптардың айырмашылығы – олардың тақырыптарының айырмашылығында. Әрбір тақырып өзінің тілін талап етеді және оны табу керек. Сондықтан да «Жүзжылдық жалғыздық» романын алдыңғы кітаптарыма қарағанда тілі байыған деп есептемеймін. Жай ғана, осы романда жұмыс жасаған материалдар бұл тақырыпқа басқаша келуді талап етті. Егер ертең сюжет кездестіріп, ол өзін өзгеше мәнерде жеткізуді талап етсе, әңгімені өтімдірек, әсерлірек ету үшін мен оны табуға тырысамын.
– Мен мұны тілдің баюы тақырыптар арқылы жүзеге асады деп санағандықтан айттым…
– Ал мен тақырып осыны талап еткенде ғана жүзеге асады деп айтар едім, қаншалық талап етсе, соншалық өзгеше. Жеке өзіме, осы жазылған кітаптар «Жүзжылдық жалғыздықты» жазған адамдікіне ұқсайтын, ұқсамайтындығы қызық.
– Әрине, ұқсайды. Мені таңғалдырғаны – «Үзілген жапырақ» пен «Жүзжылдық жалғыздық» романы арасындағы жазғандарыңның өзгеше әлемге, өзге мазмұнға ие екендігі. Меніңше, олардың барлығы, сен соңғы романыңда жинақтап, нүктесін қойған Макондо тарихының әртүрлі жеке бөлігін суреттейтін секілді. Және мен «Полковникке ешкім жазбайдыны» «Жүзжылдық жалғыздыққа» қарағанда саяси күреске шақыратын кітап деп ойламаймын.
– Иә. Бұл – кітаптың кемшілігі, ол мені де қамықтырады.
– Дегенмен, латынамерикалық тұрмыстық романды дамытып үлгерген «Жүзжылдық жалғыздық» романында, өткен тақырыптарыңнан гөрі әжептеуір кезеңдерді еңсергенің, көтерілген тақырыптар мен мәселелеріңнен айқын көрінеді. Енді «Полковникке ешкім жазбайдыдағы» әйгілі әтешті еске түсірсем. Ол осыған ұқсас барлық әдебиеттерде кездеседі. Және, әдебиеттің қатарына қосылған осынау ауыз әдебиеті өкілі латынамерикалық романда атаққа ие болды…
– Бұл шындыққа қараудың ұнамсыздау тәсілі болды…
– Мен сенен дәл осы турасында сұрағым келген: сен тақырыптан қашқақтамайсың ба, олай дейтін…
– Жо-жоқ. Өмірдегі кез келген тақырып, кез келген оқиға, бұрын көзге ілінбей келген нағыз керемет дүниелер. Оларға ауыз әдебиеті деңгейінде қалмас үшін, тек жай ғана ауыз әдебиетіне деген көзқараспен емес, одан да терең, одан да бетер назар аударып қарау қажет.
– Бүкіл креолдық әдебиеттен бүтін күйінде бүгінге дейін не жетті деп ойлайсың? Мен, оларды «костумбриялық», «нативиялық» немесе «креолдық» деп атауға болатын Рамуло Гальегос, Хорхе Икас, Эустасио Ривера, Сиро Алегриилердің жалғастығын меңзеп отырмын. Олардан бүгінге не аман қалды, нелері жоғалды?
– Әділетсіз болғым келмейді. Бұл адамдар, өздерінен кейін келгендерге егін егу оңай болу үшін жер жыртып, дайындап кетті. Мен ата-бабаларыма қатысты әділетсіз болғым келмейді…
– Формальды, техникалық көзқараста, саған алдымыздағы латынамерикалық жазушылар, өзінің отандастарына қарағанда, еуропалық, солтүстікамерикалық авторларға едәуір қарыз сияқты көрінбей ме?
– Меніңше, біз, жаңа латынамерикалық жазушылар Фолкнердің алдында өте көп қарыздармыз. Бұл қызық… маған жазуға қашан да Фолкнер әсер етеді. Ал Фолкнердің ықпал ететініне менің көзімді жеткізген сол сыншылардың өзі екенін түсіндім. Мен бұл ықпалды теріске шығаруға дайынмын, ол толықтай мүмкін нәрсе. Бірақ мені бұл құбылыстың жалпыға ортақ мінезі таңғалдырады. Жаңа ғана әдеби бәйгеге ұсынылған латынамерикалық жазушылардың жетпіс бес жарияланбаған романдарын оқып шықтым және ешқайсысынан Фолкнердің ықпалы сезілмесе ғой. Әрине, оларда бұл көзге «тайға таңба басқандай» көрініп тұр, өйткені олар енді бастаған жазушылар, олар әлі сыртында. Ал Фолкнер бүкіл Латын Америкасының тарихының, мәдениет, тіл, әдебиетінің ішіне кіре білді, егер тым үлгілі етіп, асыра сілтеп жіберген деп айтса, ендеше, біздің алдымыздағылар мен біздің жалғыз айырмашылығымыз – Фолкнердің шығармашылығын білуімізге байланысты болмақ. Міне, біздің екі ұрпақты бөліп тұрған жалғыз осы ғана.
– Алды- артын орап алатын Фолкнердің ықпалымен не үшін қайта жазасың? Фолкнер – қазіргі заманның ең көрнекті романшысы болған соң ба немесе үлгі аларлықтай өзінің жеке жазу мәнеріне бола ма?
– Мен ойлаймын, бәрі әдіске байланысты. «Фолкнерлік» әдіс латынамерикалық шындықты суреттеу үшін өте пайдалы. Сондықтан біз еріксізден Фолкнерге жүгіндік. Қысқасы, бұл шындыққа көз салып, ол туралы айтқымыз келді және оған еуропалықтардың да, испандықтардың да ұлттық әдісі болмайтынын білдік. Жанның тереңіне үңілсеңіз, бұл таңғаларлықтай емес: ұмытпаңыз, Йокнапатофа өңірінің Кариб теңізіне шығу мүмкіндігі бар, сол секілді, Фолкнер-карибтік жазушы – бір жағынан латынамерикалық жазушы.
– Фолкнер мен «Уэльстік Амадистің» авторынан өзге, тұтастай алғанда саған әсер қалдырған тағы қандай романшылар мен жазушыларды атар едің? Қандай авторларды қайта оқып шығасың?
– Маған қандай қатысы бар екенін білмесем де, мен бұл кітапты қайта-қайта оқып шығамын, оқимын, қайтара оқимын және соңында ол мені қайран қалдырып тынады. Бұл – Даниэль Дефоның «Обалы жыл күнделігі». Не мәнісі бар екендігін қайдам, бірақ мен бұл кітапқа құмармын.
– Көп сыншылар сенің шығармашылығыңдағы Рабленің ықпалын атап көрсетеді. Бұл, меніңше, қызық, таңғаларлық. Бұл туралы сен өзің не ойлайсың?
– Мен Рабленің ықпалын өз жазғандарымнан емес, латынамерикалық шындықтан көремін: латынамерикалық шындық тұтас және толығымен раблеандық.
– Ал Макондо қайдан шықты? Сенің көп әңгімелеріңдегі оқиғалар Макондода емес, «қыстақта» өтеді. Бірақ мен «Макондо» мен «қыстақтың» арасынан үлкен айырмашылық көріп тұрғаным жоқ. Мұндай, өмірде жоқ мекенді жазу туралы ой қалай келді?
– Мен бұл туралы айтқанмын. Бұл анам екеуміз Аракатакаға қайтып келгенде орын алды. Мен дүниеге келген шағын қыстақ. Мен үшін Макондо – дұрысы, өткенім, солай болғандықтан, мен, бұл өткен күнгі көшелер мен үйлерге, ауа райы мен адамдарына, Құрама Штаттардың оңтүстігінен кездестіруге болатынды еске салатын ағаштан жасалған үйлер мен мырыш шатырлы өте ыстық, шаңды, қираған қыстақтың кескінін сыйлар едім, өткеніме үлестірер едім. Бұл қыстақ Фолкнердің қыстағына өте қатты ұқсайды, өйткені оны да «Юнайтед фрут компаниясы» тұрғызды. Ал атауы алыста орналаспаған, Макондо деп аталатын банан мекемесінен шықты.
– Сонда бұл сол атаудың нақ өзі ме?
– Әрине, тек қыстақтікі ғана емес. Ферма да «Макондо» деп аталған еді. Маған бұл атау ұнаған соң оны қолдануды жөн көрдім.
– Сенің кейінгі романыңда, қорытынды бөлімде, Макондо желмен көтеріліп, көкке ұшып жоқ болады. Сенің кейінгі кітаптарыңда не болады? Кеңістікте ұшып жүрген Макондоны тағы сөз етесің бе?
– Біз екеуміз рыцарлық романдар туралы айтқанымыздай болады. Мен айтып өткендей, баяндау үшін рыцардың басын қанша керек болса, сонша кеседі. Ұмыт қалдырып, егер бұл маған керек болса, жел алып кеткен Макондоны қайта әкелгенде тұрған ыңғайсыз ештеңе көріп тұрған жоқпын. Өйткені, жазушы өз-өзіне қайшы келмесе, ол – догматик, ал догматик- жазушы – әсершіл, ал мен кім болғым келмеді? Әсершіл! Былайша айтқанда, егер маған ертең Макондо қайтадан керек болса, мен оны оп-оңай қайтарамын…
– Мен саған соңғы сұрақты қойғым келеді. Сенің кітаптарың отаныңда табысқа ие болды, олар саған атақ әкеп берді. Сенімен Колумбия мақтанады, бірақ мен саған тез танымалдылық сыйлаған кітап – «Жүзжылдық жалғыздық» деп ойлаймын. Егер сен жұлдызға айналып, атақты болып кетсең, ол сенің болашақ әдеби жұмысыңа қандай мөлшерде әсер етеді деп ойлайсың?
– Менде үлкен шиеленістер пайда болды. Мен алдын ала «Жүзжылдық жалғыздық» романы жарыққа шыққанда, оны сатып бастап, ел оны нан секілді қылғытып жеп қояды деп болжадым. Оған не болатынын білгенімде, оны жарияламайтын едім деп ойлаймын. Мен «Патриархтың күзін» жазғанда, екі романды бірге басуым керек еді немесе біреуі шыққан соң, екіншісі аяқталғанша кідіре тұруым керек еді.
– Айтшы, осынау танымалдылық пен табыстың салдары, сенің Латын Америкасын тастап, Еуропаға қоныс аудару шешіміңе өз әсерін тигізбеді ме?
– Мен Еуропаға жазуға, тек өмір сүру ол жақта арзан болған соң барамын.
Орыс тілінен тәржімалаған Еділбек Дүйсенов
Ақын, аудармашы