Әуезхан Қодар. Тәңіршілдік және Авеста мәдениеті
Тәңіршілдік туралы ойлағанда, оны ең алдымен, әлемдік діндер жүйесінде зерделегеніміз жөн. Сонда ғана оның ерекшелігі мен өзгешелігі ашылады. Бұл тұрғыда, әсіресе, оны Авеста деген діни кітабы бар зороастризммен салыстырып көргеніміз жөн. Ең алдымен бұлардың бір-біріне әсері болғанба, болса қайсысы көнелеу, кім кімнен алған, әлде бұлар бір-біріне мүлде жат діндер ме? Тәңіршілдік тек қана аты бар, ал заты құпия дін болғандықтан, алдымен зороастризмді зерделеп көрейік. Сосын тәңіршілдікті қытай және үнді діни дәстүрлерімен салыстырыуға болады. Меніңше, тәңіршілдіктің өзегі -әруаққа табыну. Оның табиғаты мынада: адамды тәңірі жаратады, ал өлгесін оның рухы аспанға ұшып, ол өзі тәңіріге айналады. Ойлап қарасаңыз, бұл өте үнділік метемпсихоз идеясына ұқсайды.Бірақ үнділік нұсқасында «карма», немесе жазалау идеясы басым. Өйткені, сен әр туылуыңда жаза басқан сайын, бұрыңғыңнан нашар мақұлыққа айнала бересің. Сондықтан буддизмдегі басты мақсат — жоқ болу, бұл дүниеге мүлде келмеу. Ал тәңіршілдікте жазалау, немесе мінсіздікке талпыну идеясы жоқ. Демек, ол ең көне діндердің қатарында, индуизмнен әлдеқайда көне дін. Бұл жалпы дін идеясы енді пайда бола бастағанда туындаған дін. Бірақ мұндағы ең қызығы, адам ғұмырі көк пен жердің арасындағы мәңгілік айналымның бір сәті ғана деп саналады. Демек мұнда метемпсихоз идеясының ең бастапқы нышандары бар. Метемпсихоз дегеніміз өлмес мәңгі рухтың уақытша ғана жойылып өзінің жасаған жақсы, жаман әрекеттеріне байланысты өз формасын ауыстыруы. Алайда тәңіршілдікте адам мәңгі рухтың көрінісі ретінде қаралмайды. Адам тек мөлшерлі энергияның көрінісі, ол тек өлгесін ғана шексіз энергияға, Тәңіріге айналады. Және ол Тәңіріге айналғанда енді адам болмайды, ол тек өз ұрпақтарын қолдайды. Бірақ, бұл қолдаудың шарты бар, Әруақ Тәңірі ұрпақтарын олар оны, ата-бабасын, құдайдай дәріптегенде ғана қолдайды. Сондықтан қазақтар Тәңірі ұрпағы ретінде онымен мәңгі үзілмейтін қатынастағы халық. Демек, біз ұлттық метафизикалық әлемі бар халықпыз. Бұл тұрғыда біз ұлы еврей халқына ұқсаспыз. Есіңізде болса, олардың құдайы Яхве Мұса пайғамбары арқылы өз халқымен келісімшарт жасаған.
Өйткені, егер бұрынғы көпқұдайлы әлемде Құдайдың әйелі болса, Яхве — жалғыз. Сондықтан оған Құдай — адам қатынасы қымбат. Бұл қатынас еврейлердің тарихы бойынша адамзаттың қасиетті тарихын құрайды. Ол дүниені жаратудан және бірінші адамдардан басталады, кейін олар күнәға батып, жұмақтан қуылады, ал оның бастапқы оқиғасы Яхвенің таңдаулы, теңдесі жоқ еврей халқымен келісімшарты. Ал сол шартты ол Мұса пайғамбармен жасайды. Ол оған былай дейді: «Сенің енді менен өзге құдайың болмасын». Сосын ол оған өзінің атын атайды. Сөйтсек, Яхвенің атының мағынасы «тірлік» екен, немесе «тірілік», нақтырақ айтқанда «бар болу».
